|
Deni Didro (1713-1784) Fransiyaning Langr shaharida o‘ziga to‘q hunarmand oilasida tug‘ildi. Denining otasi ikki o‘g‘lini ham yyetuk ma’lumotli qilib tarbiyalash maqsadida o‘sha vaqtdagi yagona o‘quv markazlaridan hisoblangan iyezuitlar kollejida o‘qitadi. Bu kollejda asosan qadimgi tillar, tarix, notiqlik mahorati, adabiyot o‘qitilar edi. Deni 15 yoshga yetganda Parijga yo‘l oladi. Sababi, u yerda o‘zini to‘la ma’lumotga, bilimga ega qilish edi. Uning maqsadi ham zamonaviy bilim olib, hayot bilan yaqindan tanishish edi. Parijdagi D. Arkur kollejida joylashib grek, lotin tilini o‘rganishda davom etadi. Avvalida, matematika fani bilan qiziqmasa ham, so‘ng matematika va boshqa fanlar bilan jiddiy shug‘ullanadi. O‘qishni tugatgandan so‘ng otasining maslahati bilan ikki yil davomida Langrlik prokurorga yordamchi bo‘lib xizmat qiladi. Lekin uni huquqiy sohalar unchalik qiziqtirmaydi. Bo‘sh vaqtlarida ingliz tilini o‘rganishga kirishadi. Keyinroq, umuman, xizmat qilishdan bosh tortib, o‘z faoliyatini ijodga bag‘ishlashga qaror qiladi. Bu qaror Denining otasiga yoqmasa ham, unga ushbu masalani o‘ylab ko‘rishga muhlat beradi. Aslida otasining asosiy maqsadi o‘g‘lini ruhoniy qilib tarbiyalash edi.
Biz ushbu fikrlarni Didroning materialist va dahriy bo‘lganligini isbotlash uchun keltirdik, xolos. Didro XVIII asr mutafakkiridir. Uning fikrlarining barchasi ham abadiy emas, albatta. Davr o‘tishi, zamonning o‘zgarishi u yoki bu fikrni tasdiqlashi yoki tasdiqlamasligi mumkin. Ammo bu bilan Didroning eng murakkab siyosiy bo‘htonlar bo‘layotgan o‘sha davrlarda o‘zining mustaqil ijodi bilan insonlarni lol qoldirishi haqiqiy tafakkur sohibining ishidir, degan xulosaga kelinadi. Didroning asarlarida tabiat va jamiyat, inson faoliyatida uchraydigan dialektik jarayonlar o‘z aksini topgan. Ayniqsa, jamiyatni boshqarishda «ma’rifatli» boshqarishni joriy etib, unda faylasuflarning burchi va vazifalari mustabid boshqarishlarning mohiyatini boshqaruvchiga eslatib turishga, murabbiylik qilishga chorlaydi. Bu kamchiliklar D. Didroni demokratik tamoyillarni tahlil qilish va shaxsiy fikrlarni aytishga majbur qildi va uni chiniqtirdi. Ta’kidlash lozimki, fransuz ma’rifatparvarlari jumladan, Didroning harakatlari Rossiya madaniy hayotiga ham ta’sir qildi.
Ma’lumki, 1762 yilda Yekaterina II imperator kursisiga o‘tirgandan so‘ng, o‘zini ma’rifatparvar podshoh sifatida ko‘rsatish uchun ma’rifatparvarlar bilan xatlar orqali aloqa bog‘lagan. U D. Didroni hurmat qilar edi. O‘sha davrda yashab ijod etayotgan Volterni aloqasi esa Didronikidan yaxshiroq bo‘lgan. Fransiyada ma’rifatparvarlar quvg‘inlikka uchraganlaridan so‘ng Yekaterina II Didroni Rossiyaga taklif etadi. Ensiklopediyani chop etishga va’da beradi. Ammo, Didro Rossiyada o‘tkir ma’lumotli harf teruvchilarning yo‘qligini pesh qilgan holda taklifni inkor qiladi. Aslida uning asosiy sababi, Fransiyada yaqin yor-birodar va o‘rtoqlarini, ma’naviy va ilmiy muhitni tashlab keta olmaslik edi. Xalq ichidan saylangan deputatlar yoki fuqarolar yig‘ini davlat rahbari irodasini qabul qilish kerakmi yoki yo‘qmi, uni shu organ yechishi kerak. Lekin Didro fikrlari qabul qilinmadi. Bunga Didroning Yekaterinani 1767 yilda yozilgan rus davlatining kodeksi haqidagi “nakazi” (buyrug‘i)ga qilgan salbiy mulohazalari ta’sir etgan bo‘lishi lozim. Yekaterina II Didroni so‘ngra aqliy yondashmaslikda, sharoitni bilmaslikda, ehtiyotsizlikda ayblab uning do‘sti M.Grimmga xat ham yozdi. Didro Rossiyadan xafa bo‘lib qaytdi. Chunki, Ensiklopediyani Rossiyada qanchalik harakat qilinmasin chop etish muvaffaqiyatsiz tugadi. Rossiyadan qaytgan Didro umrining so‘nggi yillarini Fransiyada o‘tkazdi. Umrining oxirgi yillarida deyarli hech qanday asarni ham nashr ettirmadi. 1784 yilning 31 iyulida buyuk mutafakkir hayotdan ko‘z yumdi.
Materiya va uning xususiyatlari haqida to‘xtalganda Didro notirik materiyadan, ya’ni sezmaydigan materiyadan sezadigan, tirik materiyaga o‘tishni asoslashga harakat qilib o‘z fikrlarini baralla bayon qilgan. His-tuyg‘u, sezish jonli organizmlarga xos xususiyat ekanligini e’tirof etgan. Shu bilan birga materiyada umumiy sezishga o‘xshagan holat borligini ham eslatib o‘tadi. Mutafakkir olamda zaruriyat hukmronligini targ‘ib qiladi. Sababiy bog‘lanishlarning barchasi ham zaruriyatdan iboratdir.
Binobarin, sovet davridagi adabiyotlarning ba’zilarida Didro va boshqa materialistlar to‘g‘risida fikr yuritilganda, ularning ta’limotida kishilar ongi va faoliyati, harakati inkor qilingan, deb ta’kidlaydilar. Fikrimizcha, bunday holatlar Didro va boshqa o‘sha davr mutafakkirlariga bildirilgan sub’yektiv yondashishlarning oqibatidir.
Didro ijodida olamni bilish muammosi ham markaziy o‘rinlarni olgan. Didro olamdagi narsa va hodisalarni insonlar bila olishiga shubha qilmadi. U idealistik ta’limotlardagi agnostitsizm va skeptitsizmlarning qonun-qoidalarini qabul qilmadi. Faylasufning ta’kidlashicha, dunyoviy ilmlardan barcha insonlar bahramand bo‘lishi lozim. Bu sohadagi barcha harakat birlashtirilsa, u holda, tabiatdagi barcha jarayonlarni bilish tezlashgan bo‘lur edi. Insoniyat tabiatni bilmasligi tufayli ko‘pgina qiyinchiliklarga duchor bo‘lib kelayapti. Tabiatning oliy mavjudoti inson bo‘lib, undagi sezgilar bilish uchun quroldir. Bu o‘rinda idealistlardan J. Berkli ta’limotiga qarshi chiqib, sezgilar faoliyatini noto‘g‘ri baholanganligini isbotlaydi. Mazkur sohada fikr yurituvchi idealistlar tizimini e’tirof etmaydi. Jumladan, u shunday fikr aytadi: “Faqat o‘zlarining mavjudligini va ichimizda almashinib turuvchi sezgilarning mavjudligini ma’lum deb bilib, bulardan boshqa hech bir narsaning mavjudligini e’tirof qilmaydigan faylasuflarni idealist deb, ataydilar. Mening fikrimcha, bunday ajoyib va g‘aroyib sistemani, garchi eng bema’ni sistema bo‘lsa ham, uni rad qilish hammadan ko‘ra qiyinroqdirki, bu hol inson aqli uchun, faylasuf uchun isnoddir1”.
Bunday qarashlar fransuz materialistlari ijodiga tegishlidir. Ular qat’i fikrda turib bilish muammosini himoya qilib chiqdilar. Sensualistik materializm nuqtai – nazaridan turib idealizmni tanqid qildilar. Bilishning manbai sezgilardir. Sezilishning manbai esa ob’yektiv reallik bilan bog‘liqdir. G‘oyalarning barchasi sezgilarning natijasidir. Sezgilar orqali moddiy olamning ta’sirini sinab turamiz, ana shu jarayon tufayli narsa va hodisalar miyamizda o‘z aksini topadi. Natijada bilish paydo bo‘ladi. Bilish bu narsaning siymosini aniqlashdir. Didroning fikricha, jon bu – sezgilar yig‘indisidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
