|
Tayanch iboralar: foiz, bank krediti, iste’mol krediti, davlat krediti, tadbirkorlik krediti.
Iqtisodiy adabiyotlarda, iqtisodchi olimlar va mutaxassislar tomonidan
kreditining turlari va shakllari xususida turlicha fikr yuritiladi va talqin
etiladi. Masalan, O’zbekistonlik olima, professor Sh.Abdullaeva kreditning
shakllari xususida aniq fikrlarni bayon etmagan bo’lsada, uning turlarini
“qisqa muddatli kreditlash” va “uzoq muddatli kreditlash”dan iborat
ekanligini ta’kidlaydilar, xuddi shuningdek, rossiyalik iqtisodchi olimlar
ham kredit shakllari bo’yicha turlicha fikrlarni ilgari suradilar. Shu bois,
ushbu paragrafda kreditning turlariga atroflicha to’xtalishga qaror qildik.
Kreditning turlari asosan uning mohiyatini aniqroq tushunish
imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, kreditning nafaqat
turlari va shakllari o’rtasida, balki tasniflanishi ham ulardan ajralgan holda
o’rganilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Kredit an’anaviy ravishda qator belgilarga qarab tasniflanishi mumkin.
Xususan, kredit qarzdor va kreditor toifasi bo’yicha (1), kreditni taqdim etish
muddatiga qarab (2) va kreditni berish shakllariga (3) qarab tasniflanadi.
Agar kreditning bu tartibda tasniflanishiga e’tibor qaratadigan bo’lsak,
asosan bunday tasniflanish kredit sub’ektlari o’rtasida vujudga keladigan
iqtisodiy munosabatlar jarayonida yuz beradi. Shuningdek, uning e’tiborli
jihati material qiymatni o’zida aks ettirganligi bo’lib, amaliyotda taqdim etish
bilan bog’liq holatlarni o’zida namoyon etishi hisoblanadi.
Yuqorida qayd etilganlarga va iqtisodiy adabiyotlardagi manbalarga
tayanib, kreditning a) tovar, b) pul va v) aralash shakllari mavjudligini
ta’kidlash mumkin.
Kreditning tovar shakli uning juda oddiy shakli hisoblanib, kredit bilan
bog’liq dastlabki munosabatlar aynan ushbu shakl doirasida rivojlangan.
Mavjud iqtisodiy adabiyotlarda bayon etilishicha, kreditning tovar shaklida u
asosan buyum ko’rinishida taqdim etilib, qarzdor kreditorning kreditini
qoplashda xuddi shu miqdordagi buyumni unga qaytargan. Manbalarga ko’ra,
kreditning ushbu shakli antik jamiyat davrida, qadimgi Rimda vujudga
kelgan va rivojlangan.
Hattoki, o’sha davrning huquqshunoslari “ssuda” va “kredit” iqtisodiy
kategoriyalari o’rtasidagi bir – biriga o’xshashlik va farqlar xususidagi ayrim
fikrlarni ilgari surishgan. Ma’lumki ushbu masala hozirgi kunda ham
iqtisodchi olimlar va mutaxassislar o’rtasidagi munozarali holatlardan
hisoblanadi. Bir guruh olimlar, “ssuda” va “kredit” o’rtasida jiddiy farqlar
mavjud emasligini ta’kidlashsa, ikkinchi guruh olimlari buni inkor etishadi.
E’tiborli jihati shundaki, Rimda o’sha davrning huquqshunoslari
“ssuda” va “kredit” (qarz) o’rtasidagi farqni quyidagicha izohlab berishga
urinishgan. Ularning fikricha, ssudada qarzdor, ya’ni tovar shaklida kredit
oluvchi kreditni qaytarishda undan olgan aynan shu tovar yoki buyumni
kreditorga taqdim etishi zarur bo’ladi. Masalan, qarzdor kreditga otni olgan
bo’lsa, ushbu kreditni qaytarishda aynan shu ot unga qaytarilishi zarur
bo’ladi.
Kreditda esa tovar shaklida olingan kreditning o’rniga shunga o’xshash
turdagi tovar bilan qaytarilishi mumkin ekanligini e’tirof etishadi. Masalan,
tovar shaklida olingan bug’doyning o’rniga shu navdagi va miqdordagi
bug’doy yoki boshqa mahsulot bilan qaytarilishi kredit sifatida tavsiflanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda kreditining tovar shaklidagi jihatlari bo’yicha
ham fikrlarning xilma – xil ekanligining guvohi bo’lish mumkin. Yuqorida
kreditning tovar shakliga berilgan tasnifdan farqli o’laroq, professor
V.A.Shchegortsova tahriri ostida nashrdan chiqqan darslikda, kreditning
tovar shaklida mashina, stanok va boshqa jihozlarga to’lovni kechiktirish,
ularni ijraga va hatto lizinga berish ekanligi haqidagi fikrlar ilgari suriladi.
Fikrimizcha, bu erda rossiyalik olimlar kreditning tovar shaklini uning
turi bilan aralashtirib yuborgan. Kreditning tovar shakli kishilar o’rtasida pul
munosabatlari vujudga kelib, to’liq taraqqiy etgan vaqtgacha qo’llanilgan,
keyinchalik ushbu kredit pul – tovar ko’rinishida qo’llanilgan.
Jamiyatda tovar – pul munosabatlarining rivojlanishi va mehnat
taqsimotining taboro takomillashuvi kreditning tovar shakli zamirida uning
pul shaklini vujudga kelishiga zamin bo’ldi. Kreditning pul shaklini vujudga
kelishi, uning kreditor va qarzdorga qulaylik jihatlari xususida batafsil
to’xtalishga, firkimizcha, ehtiyoj mavjud emas. Chunki, kreditor jamiyatdagi
vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini tegishli shartlar asosida o’ziga jalb etib,
ushbu mablag’larga ehtiyoji bo’lgan yuridik va jismoniy shaxslarga
qaytarishlik, to’lovlilik, muddatlilik va ta’minlanganlik asosida beradi. O’z
o’rnida qarzdor ham ushbu kredit summasini belgilangan muddatlarda
tegishli to’lovlar asosida kreditorga pul ko’rinishida qaytaradi.
Pul juda likvidli va qulay ayirboshlash vositasi bo’lganligi tufayli
kreditning pul (qiymat) shakli keng tarqaldi, buning natijasida kreditining
tovar shakli o’z o’rnini sekinlik bilan kreditning pul shakliga bo’shatib berdi.
Kreditning yuqorida qayd etilgan shakllari bilan birga uning aralash
shakli ham amal qiladi. Kreditning ushbu shakli uning tovar va pul shaklini
o’zida mujassam etadi. Bunda kredit tovar yoki pul shaklida berilishi
mumkin, uni qaytarishda ham qarzdor olgan kreditini pul yoki tovar
ko’rinishida kreditorga qaytarishi mumkin. Aynan mana shu teskari
bog’liqlik kreditning aralash shaklini o’zida ifoda etadi. Kreditning
ayirboshlash shakliga misol sifatida tijorat kreditini keltirishimiz mumkin.
Masalan, tovar sotuvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi tashkilot sotib oluvchining
moliyaviy muammolari mavjud hollarda sotilgan tovarlar va xizmatlarga
to’lovni kechiktiradi, kechiktirilgan to’lov keyinchalik qo’shimcha to’lov
asosida amalga oshiriladi. Mazkur masala keyingi paragraflarda batafsil
ko’riladi.
Umuman olganda, yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, kreditning
shakllari xususidagi turli fikrlarning mavjudligi mazkur masalalar ustida
qator ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirishni davom ettirish zarurligidan
dalolat beradi. Shu bilan birga, kreditning shakllari uning turlarida yanayam
aniqroq namoyon bo’ladi.
3. Jaxon xo‘jaligining globallashuvi va uning yo‘nalishlari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
