Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va

«Tanqidiy mulohazalar» 
nomli asarida 
tabiatshunoslik va meditsinaning o‘sha davrdagi yutuqlari asosida di­
niy teologik g‘oyalami tanqid qiladi. Tabiat qonunlari inson ruhiyati- 
ni bilishda birdan bir xitoylik mutafakkir Fan’ Chjen ham o ‘z davrida 
avval surdi. U ruhning abadiy emasligi, aksincha, moddiy tananing

---

funksiyasi bo‘lgani uchun ajralraasligi va u bilan birga yo‘qolishini 
o‘z traktida yozgan «Tana, - deb yozadi u, - ruhning materiyasi, 
ruh tananing funksiyasidir. Materiya uchun ruh pichoqdek o‘tkirdir, 
o‘tkirlik bu pichoq emas. Pichoq mavjud bo‘lmay o‘tkirlik bo‘lishi 
mumkin emas. Xuddi shunday ravishda tana o‘lib ruh qolishi mum­
kin emas» - deb ta’kidlaydi Fan’ Chjen. Shu bilan birga u ruh faqat 
ma’lum tarzda tuzilgan materiyaga xos ekanligini aytib o‘tdi.
Ma’lumki, er.av. IV—
V asrda ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi jamiyatning tabaqalanishi va quldorlik davlatlarining 
paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu davlatlarda ruhning abadiyligini, u 
tanani tark etib bemalol harakatlanib yurishi mumkinligini ta’kidlovchi 
diniy ideologiya hukmron edi. Shu bilan birga bizgacha yetib 
kelgan manbalarda nafaqat diniy balki, tabiiy bilimlaming asoslari 
ham ta’riflangan. Narsa va hodisalami teologik, mifologik jihatdan 
tushuntirishga harakat qiluvchi tasavvurlar asta-sekin ratsionalizasiyaga 
uchrab yangi tushunchalar bilan almasha boshladi. Xudo hali ham oliy 
hukmron bo‘lib hisoblansa-da, odam hayotiga o‘tkaziladigan ta’siri 
haqidagi qarashlar avvalgidan o‘zgarib bordi.