Valyuta riskining iqtisodiy mohiyati, turlari va yuzaga kelish sabablari

5.1-misol. Faraz qilaylik so‘mda qo‘yilgan omonat 2000 AQSH dollarni tashkil qilsin. Omonat davri boshidagi valyuta kursi 1 AQSH dollari uchun 8200 so‘mni tashkil etadi, muddat yakunidagi valyuta kursi 1 AQSH dollari uchun 8680 so‘m. Foiz stavkalari: i_m =16 %, i_x = 6%. Omonat muddati - 6 oy.
Yechish: (5.1) formulaga ko‘ra quyidagiga ega bo‘lamiz:

Endi xorijiy valyutaning yani AQSh dollarida qo‘yilgan omonatni hisoblaymiz:

Demak, bu hisob-kitoblardan ko‘rinadiki, AQSH dollaridagi omonot foydaliroq hisoblanadi.
5.2-misol. AQSH yoki O‘zbekiston davlat obligatsiyalariga mablag‘ingizni investitsiya qilmoqchisiz. Ular taxminan bir xil qaytarish muddatiga ega bo‘lsin. Ushbu obligatsiyalar nominallari turli valyutalarda ifodalangan: AQSh obligatsiyalari dollarda, O‘zbekiston obligatsiyalari – so‘mda. Har ikki mamlakatning bu toifadagi obligatsiyalari ushbu mamlakatlarning valyutasida ishonchli daromadlilik stavkasini taklif etishiga qaramay, boshqa har qanday valyutadagi daromadlilik stavkasi noma’lum bo‘ladi, chunki bu kelgusida to‘lovlarni olish paytida ikkala valyutaning ayirboshlash kursiga bog‘liq.
Aytaylik, O‘zbekiston davlat obligatsiyalari bo‘yicha yillik foiz stavkasi 16 %, AQSh obligatsiyalari bo‘yicha esa 6%. Bir valyutaning boshqasi bilan ifodalangan narxini o‘zida aks ettiruvchi valyuta kursi 1 $ =8200 UZS.
Tasavvur qiling, siz o‘z kapitalini so‘mda qandaydir ishonchli aktivga investitsiya qilmoqchisiz. O‘zbekiston obligatsiyalarini sotib olganingizdan so‘ng, o‘zingiz uchun 16% lik daromadni kafolatlaysiz. Agar AQSH obligatsiyalarini sotib olsangiz, so‘mdagi daromadlilik foiz stavkasi bir yildan keyin so‘m bilan $ ning ayirboshlash kursiga bog‘liq bo‘ladi.
Sizning boshlang‘ich kapital qo‘yilmangiz summasi 41,0 mln. so‘mni tashkil etadi, siz 41,0 mln. so‘mni $ ga ayirboshlashingiz kerak. AQSH obligatsiyalari bo‘yicha foiz stavkasi 6 foizni tashkil etgani bois, bir yildan so‘ng siz 5300 $ olasiz. Shunga qaramay, so‘mga o‘girilgan bu summani oldindan prognoz qilish mumkin emas, chunki kelgusi valyuta kursini hech kim bilmaydi. Noaniqlik sharoiti uchun xos riskli vaziyatga duch kelamiz.
O‘z navbatida, bu operatsiya natijasida olingan haqiqatdagi daromadlilik stavkasi quyidagicha bo‘ladi:

Bir yil davomida $ kursi ortib, 1 $ = 8800 UZSni tashkil qildi deb tasavvur qilamiz. U holda AQSH obligatsiyalarida bo‘yicha so‘mda ifodalangan haqiqatdagi daromadlilik stavkasi quyidagiga teng:

Shunday qilib, haqiqatdagi daromadlilik stavkasi 13,76 foizni tashkil etadi, bu qaytarish muddati xuddi shunday bo‘lgan o‘zbek obligatsiyalarini sotib olgan holda olishingiz mumkin bo‘lgan 16 foizdan kam.
Endi, loyihaga kiritilgan investitsiyani ko‘payishini murakkab foiz bo‘yicha amalga oshirilgan hol uchun valyuta konvertatsiyasini ko‘rib chiqamiz. Oddiy foiz stavkalaridan farqli o‘laroq, i_m bu yerda summani oshirishning murakkab foizlar bo‘yicha yillik stavkani anglatadi.
Operatsiyaning uch bosqichiga (konvertatsiya, foizlarni oshirish, konvertatsiya) quyidagi formulaning uchta ko‘paytuvchisi to‘g‘ri keladi:
_{ } ; (5.4).
Ikki tomonlama ayirboshlashni hisobga olgan holda, oshirish koeffitsienti quyidagicha bo‘ladi:
_{ } ; (5.5)

bu yerda k –valyuta kursining o‘sish sur’ati.

Foiz stavkalari ko‘rinishida umumiy operatsiyalar daromadliligini aniqlab, quyidagiga ega bo‘lamiz:
_{ } (oddiy foiz formulasidan kelib chiqqan);
_{ } (murakkab foiz formulasidan kelib chiqqan);
_{ } ; (ikki tomonlama ayirboshlash formulasidan kelib chiqqan).
Bu yerda: i_s – samardor daromadlilik stavkasi.
Oxirgi nisbatdan ko‘rinib turibdiki, operatsiyalar samaradorligi qabul qilingan kurs bo‘yicha yillik ko‘paytuvchining o‘rtacha yillik o‘zgarish darajasiga nisbati bilan belgilanadi; k ning o‘sish sur’ati ortishi bilan samaradorlik pasayadi.