«валеология асослари»


§ 1.1. Инсон саломатлиги ва соглом турмуш тарзи назариясига эхтиёж



Download 0,7 Mb.
bet5/47
Sana09.01.2023
Hajmi0,7 Mb.
#898532
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47
Bog'liq
валеология китоб

§ 1.1. Инсон саломатлиги ва соглом турмуш тарзи назариясига эхтиёж

Инсон саломатлигини бирламчи мустахкам килиб яратиш ва соглом турмуш тарзини шакллантириш жараёнини назарий жихатдан асослаш, унинг назарий таъминоти масаласи бугунги кунда долзарб булиб турибди ва хаёт талабларидан сезиларли равишда оркада колмокда. Зеро, соглом турмуш тарзини шакллантириш амалиётига уни назарий жихатидан асосламасдан туриб чикиб булмайди. Назарий ва амалий билимларнинг бирлигини такозо килувчи соглом турмуш тарзини шакллантириш жараёнининг диалектикаси ана шуни талаб килади. Диалектика конунлари ва категориялари талабларини ужарлик билан инкор килишга уриниш, уни четлаб утишга каратилган хар кандай харакат муаммонинг ечимини топишни боши берк кучага солиб куяди.


Узининг дастлабки шаклланиш даврлариданок тиббиёт – инсоннинг касалликларини даволовчи фан сифатида пайдо булиб, уз олдига асосий максад килиб турли хил касалликларнинг келиб чикиши, ривожланиши, белгиларини, шунингдек даволаш усулларини урганиш ва амалга тадбик этиш оркали одамларни согломлаштириш, уларнинг умрини узайтириш мумкин деган стратегияга таяниб фаолият курсатиб келмокда. Шунга мос равишда клиник тиббиёт узининг назарий асосларини – патология назариясини шакллантирган эди. Инсоннинг касалликларини урганишда ва даволашда патология назарияларининг тутган урнини эътироф этган холда, ХХ асрнинг сунги чораги ва ХХI аср бошларига келиб, инсон саломатлиги ва касалликларига нисбатан шаклланган янгича караш, тиббиёт илми олдига куйилган янги парадигма саломатликнинг назарий асосларини ишлаб чикиш зарурлигини кун тартибига кундаланг килиб куйди. Зеро, касалликларнинг келиб чикишини асословчи патология назарияси замиридан инсоннинг саломатлик холатини асослаб берувчи тамойилларни ахтариш мантикан мумкин эмас.
Бугун инсон организмини бирламчи соглом килиб яратиш тамойилларини узида мужассамлаштирувчи ягона конуниятларга эга булган – саломатлик доктринасини шакллантиришни назарда тутувчи саломатлик назариясини ишлаб чикиш долзарб масала булиб колди. Саломатликнинг бундай янги назарияси томонидан асосланиши лозим булган доктринанинг талабига кура:

  • Энг аввало жамоатчилик саломатлиги ва индивидуал саломатлик тушунчаларини чегаралаш;

  • Инсон саломатлигига нисбатан конструктив ёндошиш оркали саломатликни шакллантиришнинг фаол стратегиясини ишлаб чикиш;

  • Мазмунан соглом турмуш тарзини шакллантиришдан иборат булган валеология фани турли хил тиббий ва нотиббий фанлар чегарасида шаклланаётган интегратив фан эканлигини инобатга олиб, саломатликни шакллантиришда ушбу фанлар ютуклари ва усулларига таяниб иш куриш;

  • Хар бир инсон уз саломатлигини мустахкамлашни врачларнинг иши деб хисобламаслиги, уз соглигини давлатнинг гарданига агдармаслиги, соглик энг аввало узининг иши эканлигини англаб етиш;

  • Ахолининг турли катламларини узлуксиз равишда уз соглигини мустахкамлаш усулларига укитишни ташкил этиш максадга мувофик.

Саломатлик назарияси тиббий фанлар ютукларига фалсафага ва бошка фундаментал тиббий фанларнинг ютукларига таяниб, биринчи галда саломатлик ва касаллик категориясининг мохияти нима деган саволга жавоб беради.
Назария инсон саломатлигининг ташки мухит омиллари билан шартланганлигини, ички биологик ирсий хусусиятларининг таъсирини асослайди, саломатликнинг энг аввало турмуш тарзи билан богланганлигини, хавф омилларининг кай даражада уз таъсирини утказишини аниклаб, тиббиёт амалиётини мухим курол билан куроллантиради. Назария – организмнинг муайян ташки мухит шароитларига мосланиши, унинг саломатлигини ва аксинча бундай мослашув механизмларининг такомиллашмаганлиги касаллик келтириб чикариш мумкинлигини илмий исбот килади.
Бундай мослашув жараёнида асаб тизими, ички секреция безлари фаолияти ва бошка механизмларнинг таъсирини бахолаш оркали саломатликни мустахкамлаш учун зарур булган тадбирлар мажмуасини таклиф килади. Назария саломатликнинг сабаб окибат богликларини очиб бериш оркали инсон саломатлигини бошкаришга имкон яратади. Организмни бошкаришнинг умумий тамойилларини, шунингдек индивидуал узига хос томонларини урганиш оркали саломатлик захираларини юзага чикаришнинг илмий асосланган тизимини яратади. Саломатлик назарияси – тиббиётнинг бош масаласи инсон саломатлигини унинг соглом турмуш тарзига боглик эканлигини исботлаш оркали, уни бирламчи мустахкам килиб яратишнинг асосий йуналишларини шакллантириб беради. Кискача килиб айтганда – назария саломатликнинг мохиятини тушунтириб, бизнинг кулимизга уни бошкариш жиловини тутказади.
Юкоридагилардан келиб чиккан холда, саломатликнинг назарий асослари куйидаги масалаларни ва муаммоларни узига камраб олади:

  • Инсон саломатлиги ва соглом турмуш тарзи хакидаги интегратив фан булган – валеологиянинг урнини, бошка фанлар билан богликлигини ва вазифаларини белгилаб бериш;

  • Саломатлик назариясининг ва саломатлик тушунчасини тавсифлаш;

  • Валеология фанидаги мавжуд атамалардаги чалкашликларга бархам бериш максадида ягона илмий атамалар тизимини шакллантириш;

  • Саломатликни бахолаш (улчаш) мезонларини ишлаб чикиш;

  • Саломатлик захираларини ишлаб чикиб амалиётга таклиф килиш;

  • Узлуксиз валеология таълим тизимини шакллантириш;

  • Валеология сохасидаги илмий тадкикотларнинг асосий йуналишларини белгилаб бериш;

  • Укув методик кулланмалар, дарслик ва монографиялар яратиш, турли табакага оид ахоли катламларини укитиш дастурларини ишлаб чикиш;

  • Илмий – амалий валеологик кадрлар тайёрлаш тизимини ишлаб чикиш;

  • Хамкорлик тамойилига асосланган ва таянган холда саломатликни шакллантириш мумкинлигини врач ва укитувчи алохида – алохида харакат килган холда вазиятни узгартиришнинг иложи йуклигини, тиббий валеология ва педагогик валеология ягона саломатлик хакидаги фаннинг икки томони эканлигини инобатга олиш, валеология илмидаги мавжуд йуналишларни ягона рахбарлик остида мувофиклаштириш оркали валеологиянинг стратегияси – саломатликни яратиш.

Услубий жихатдан яхлитлаштирилган, максад жихатдан шахсга мулжалланган дастурлар буйича укитиш, шахснинг фаоллигини соглом турмуш тарзида яшаш оркали узи оширишга эришиш, саломатликни яратишнинг бошлангич нуктаси булиб, услуб жихатидан гигиеник тарбиянинг собик узини окламаган ва ахолини факат ахборот билан таъминлашдан иборат тизимидан фаркли уларок, уз хулкини важлаштириш – шахсга нима учун соглом турмуш тарзида яшаши лозимлигини, индивидуал саломатликнинг индивидуал хулк билан шартланганлигини укдириш ута мухим амалий ахамиятга эга булган масаладир.
Валеологиянинг фан сифатида ривожлантиришда дастлабки туртки берувчи ва унинг мохиятини ифодаловчи шиор – инсоннинг касалликлари билан курашувчи тиббиётдан, унинг саломатлигини мустахкамлаш учун зарур булган фойдани излашнинг мантикан мумкин эмаслигидир. Зеро, патология назарияларининг йуналиши беморларни, касалликларни даволашга каратилган холос. Инсонни бирламчи соглом килиб яратишнинг илмий – назарий асоси хисобланувчи саломатлик назарияси эса эндигина шаклланиб келмокда.
Инсоннинг саломатлигини мураккаб таркибига эга булган холат деб караш, уни холистик дунекараш нуктаи назаридан бахолаш, инсонни табиатнинг ажралмас булаги ва ердаги эволюцион тараккиётининг олий махсули деб хисоблаш, унинг касалликлари эса уз саломатлигига нисбатан антропоген зуравонлигининг окибати эканлигини эътироф этишгина саломатликнинг бош назариясини асослаш учун кулай замин ярата олади. Саломатликнинг бундай бош онтологик назариясининг инсон ва унинг саломатлигини, турмуш тарзини олий фалсафий тахлилдан утказиш йули билан, саломатликнинг категориал аппаратини шакллантириш оркали ишлаб чикиш мумкин булиб, бу мураккаб муаммо файласуфлар ва шу сохадаги фаолият курсатаётган олимлардан тадкикот олиб боришини такозо килади. Валеология энг аввало ахлокий валеологиядир. Ташки мухит шароитларига мослашиб яшаш конунларини тавсифловчи экологик валеологиядир.
Хар иккала йуналиш соглом турмуш тарзининг назарий асосларини шакллантиришда юкорида таъкидлаб утилган бошка омиллар ва шарт – шароитлар билан бир каторда уз ечимини кутаётган долзарб муаммолардандир.
Саломатликнинг янги назарияси буш майдонида пайдо булган эмас. Бу назария энг аввало тиббиётнинг узок асрлар ривожланиш жараёнида инсон саломатлигининг туб мохиятига етиб бора олмаган патология назарияси камчиликларини танкидий тахлил килиш ва уз замонасида мохият эътиборини топа олмаган аммо инсон саломатлигининг мохиятини тушунтиришга уринган, экологик концепция мазмунига Г. Сельенинг стресс ва адаптация синдроми хакидаги, З. Фрейднинг психоматик тиббиёт ва психоаналитик таълимотларига, шунингдек саломатликка нисбатан неогиппократик караш, холистик тиббиёт асосига ва биотипология концепциялари замирида яширинган рационал мазмунига таянган холда шаклланиб бормокда.
Юкорида курсатиб утилган илмий концепциялар, карашлар ва назарий йуналишлар айрим тафовутларга карамасдан, принципиал масалаларни талкин килишга ёндошишда купгина умумий томонларга хам эга.



Download 0,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish