Va terrorizmga

Xorijiylikning kelib chiqishi. Xalifa Ali (r.a.) bilan Muoviya 
o‘rtasidagi tuzilgan bitimdan Kufa yaqinida turgan 12 ming kishi­
dan iborat qo‘shinning bir qismi norozi bo‘ldi. Ular «hukm chiqa­
rish faqat Allohning qo‘lidadir», degan shior bilan qo‘shinni tark 
etib, Kufa yaqinidagi Harura qishlog‘iga ketdilar. Bu firqaning Ku­
fadagi «xuruj» (bo‘ysunmaslik) voqeasi ularning «xavorij» (qarshi 
chiquvchilar) nomini olishlariga sabab bo‘ldi. Bu voqea Harura 

---

20
qishlog‘ida yuz berganligi bois avvaliga ularni «haruriy lar» deb ham 
ataganlar. Ular o‘zlarini «shurot» (jonlarini Alloh yo‘lida tikkan 
kishilar) deb nomlaganlar. Yana ularning «Muhakkima» («hukm 
Allohning qo‘lida» deguvchilar) degan nomlari ham bo‘lgan.
Xavorijlar o‘zlariga Abdulloh ibn Vahb ar­Rosibiyni amir etib 
saylab, Ali (r.a.) va Muoviyani yo‘q qilish payiga tushdilar. Xali­
fa Ali (r.a.)ni 660­yilda xorijiy Abdurrahmon ibn Muljam o‘ldir­
gach, xavorijlar ikki firqaga bo‘linib, biri Iroqda qoldi, ikkinchisi 
Arabiston yarim oroliga ketdi. Umaviylar davrida xavorijlarga 
qarshi keskin kurash olib borildi. Chunki ular Umaviylar davlati­
ga katta xavf solardilar. Bu davrda xavorijlar kuchayib, Kirmon, 
Fors, Yamoma, Hadramavt, Toif va Yaman kabi shahar hamda 
o‘lkalar ni  egalladilar.
Hokimiyat Umaviylardan Abbosiylar sulolasi (749–1258) qo‘li­
ga o‘tganidan keyin ham bu toifa bir muddat o‘z kuchini yo‘qot­
madi. Biroq Abbosiylar uzoq vaqt ularga qarshi uzluksiz olib bor­
gan kurashlaridan so‘nggina xavorijlar inqirozga yuz tutdi.
Xavorijlar ta’limotlari asosi quyidagilardan iborat:
– ular gunohkorni «kofir» deb e’lon qildilar. Shunga ko‘ra 
xalifa Usmon (r.a.)ni Abu Bakr (r.a.) va Umar (r.a.) yo‘lidan yur­
magani uchun kofir deyishadi. Ali (r.a.), Muoviya, Abu Muso 
al­Ashhariy, Amr ibn al­Oslar muxolif guruhlarda qatnashgan­
lari uchun ular nazdida kofirlar;
– «zolim» podshohga qo‘lda qilich bilan qarshi chiqishni 
diniy vazifa (vojib) deb biladilar. O‘z e’tiqodini yashirish tamoyi­
li (taqiya) rad etadilar. O‘zlari harbiy jihatdan zaif bo‘lsalar ham, 
qudratli «zolim» podshohga qarshi chiqish vojib bo‘laveradi, deb 
hisobladilar;
– xalifalikka har qanday odam, Quraysh qabilasidan yoki 
 arab bo‘lishligidan qat’i nazar, musulmonlar tomonidan saylani­
shi mumkin. Xalifalik, shialar aytganidek, ma’lum jamoat (sulo­
la) ichida cheklanmagan;
– namoz, ro‘za, zakot va boshqa amallarni imonning bir 
bo‘lagi, deb hisoblaydilar. Kishi to barcha amallarni bajarma­

---

21
guncha, dili bilan tasdiqlab, tili bilan aytishi musulmon deb tan 
olini shi uchun kifoya emas.
Demak, islomda dastlab paydo bo‘lgan firqa «xorijiylar»dir. 
Boshqa dinlarda bo‘lgani kabi musulmonlar ichida ham firqalar 
bo‘lgan. Muhammad payg‘ambar (a.s.) aytganlaridek, islom dini­
da 73 ta firqaga bo‘linish yuz beradi. Ularning bittasigina to‘g‘ri 
yo‘lda qolganlari esa, zalolatda hisoblanadi. Qur’on oyatlari va 
hadislarda ham firqalarga bo‘linmaslikka buyuriladi. «Xorijiylar» 
o‘z talqinlaridagi «sof» islom qoidalariga qat’iy rioya qilish taraf­
dori edi. Aynan xorijiylar o‘z qarashlari va faoliyatiga qo‘shilma­
ganlarni imonsizga chiqarish, ularga qarshi «jihod» olib borish 
haqidagi g‘oyalarni ishlab chiqib, terror uslubini qo‘llash orqa­
li hukmdorlarni jismonan yo‘q qilish amaliyotini boshlab ber­
gan edi. Bunday g‘oyalar kelib chiqishiga ko‘ra hokimiyat uchun 
kurashning zo‘ravonlikka asoslangan usullaridan bo‘lib, minglab 
kishilarning halok bo‘lishiga olib kelgan. 
Azraqiylar (Azoriqa) guruhining asoschisi Nofih ibn al­Az­
raqdir (vaf. 685­y.). Xavorij guruhlari orasida eng murosasiz va 
beshafqat sanalgan bu jamoa hozirgi kungacha yetib kelmagan.
Azoriqa ta’limotiga xos bo‘lgan jihatlar quyidagilar:
–  xalifa Alini