Ва ўрта махсус

Эвфемизм –Айтиш ноқулай ва ноўрин бўлган сўз ёки ибора ўрнига ишлатиладиган “пардали” сўз ёки ибора эвфемизм дейилади. Масалан: иккиқат – оғироёқ, ҳомиладор каби.
Тилда эвфемизмларнинг яратилиши этнографик тушунча табу ҳодисаси билан алоқадордир. Ибтидоий даврда ожиз бўлган инсон қўрқув уйғотадиган сеҳрли ва зарарли ёвуз кучлардан, жин, арвоҳ, офатли касалликлар ва йиртқич ҳайвонлардан сақланишнинг бирдан-бир чораси уларнинг номини айтишни ман этиш деб тушунишган. Табу ҳодисаси изларини ҳозир ҳам учратиш мумкин. Масалан, чаён ўрнида эшак, оти йўқ, беном. Қизамиқ касали ўрнида гул, оймома, ҳаймома, шунингдек, чўчқа гўшти ейиш, ароқ ичиш одатининг исломда ман этилиши (этнографик табу) билан боғлиқ воқелик номлари ҳам тўғридан-тўғри тилга олина бермаган. Чўчқа сўзи ўрнида қора кийик, оқ қўй; ароқ сўзи ўрнида ичимлик, шиша, оқ, заҳри қотил, оғу, ҳалиги эвфемалари қўлланилган.
Лекин тилда айтиш ноқулай ва ноўрин бўлган тушунчани эвфемистик усул билан юмшоқ, силлиқроқ шаклда ифода этишдан ташқари, қўпол ва дағал шаклда ифодалаш усули ҳам мавжуд. Бундай сўз ва иборалар какофемизм деб юритилади. Масалан, ўлим тушунчасини ифодалаш учун қуйидаги каби какофемизмлар ишлатилади: кўзига тупроқ тўлмоқ, асфолософилинга жўнатмоқ, ер тишлатмоқ. Какофемизмлар сўзловчининг тингловчига ёки бирор предметга нисбатан масхара, истеҳзоли, илтифотсиз қараши каби муносабатини ифодалайди.
Мақоллар– грамматик жиҳатдан тугалланган фикрни билдирувчи, кичик, ихчам, ўткир мазмунли, кўчма маънода ҳам ўз маъносида қўлланадиган ҳикматли халқ ибораларидир. Мақолларда фикрни лўнда ва тиниқ ифодалаш имкониятининг мавжудлиги нутқнинг таъсирчанлигини таъминлашда жуда қўл келади. Бадиий асарнинг халқчиллигини, ҳаққонийлигини таъминлашда мақолларга мурожаат қилинади. Қаҳрамонлар нутқини бойитиш, эмоционал-экспрессивликка эришиш мақсадида ҳам мақоллардан кенг фойдаланилади. Яхшининг сўзи – қаймоқ, Ёмоннинг сўзи – тўқмоқ. Эшикли бўлдинг – бешикли бўлдинг. Чумчуқ сўйса ҳам қассоб сўйсин. Сулаймон ўлди девлар қутилди. Ҳамал келди – амал келди каби образли ва яхлит барқарор бирикмалар мақол ҳисобланади.
Маталлар–тарбиявий, панд-насиҳат маъноларини ифодаловчи, грамматик жиҳатдан тўлиқ гап шаклида бўлган, фақат ўз маъносида – тўғри маънода қўлланадиган, қисқа, ихчам халқ ибораларидир. Масалан: Гўшт суяксиз бўлмас, шоли – курмаксиз. Гумон иймондан айирар. Гул тиконсиз бўлмас кабилар матал ҳисобланади.