Va O‘Rta maxsus ta’lim vaziRligi

MADANIYAT VA ShAxS
Inson, madaniyat, shaxs tushunchalari madaniyatshunoslikda juda muhim 
o‘rin tutadi. Ular bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, inson madaniy mavjudot 
sifatida o‘zining yaratuvchanlik mohiyatini namoyon etadi, madaniyat esa 
shaxs ijodiy faoliyatining mahsuli sifatida ijtimoiy taraqqiyotga kuchli ta’sir 
ko‘rsatadi. Uzoq yillar davomida shaxsning mohiyati va uning madaniy 
taraqqiyotdagi roliga biryoqlama yondashib kelindi, uning intellektual-
ma’naviy salohiyati, insoniy fazilatlariga yetarlicha e’tibor berilmadi. Natijada, 
shaxs dunyoqarashi, g‘oya va ideallarning yaratuvchan va o‘zgaruvchan 
funksiyasi to‘g‘ri baholanmadi.
4— Zakaz  23

---

50
madaniyatshunOslik asOslaRi
Insoniyatning ko‘p asrlik taraqqiyoti davomida orttirgan bilimlari, g‘oyalari, 
tajribalari va ma’naviy yutuqlarining majmuasi sifatida madaniyat barcha 
tarixiy davrlarda ham zamon ruhi va davr talablariga javob bera oladigan har 
tomonlama yetuk inson shaxsini kamol toptirishni o‘z oldiga asosiy vazifa qilib 
qo‘yadi. Turli tarixiy davrlarda yaratilgan madaniyat yodgorliklari (ilmiy, badiiy 
asarlar, me’morchilik, naqqoshlik, musiqa, qo‘shiq, rassomlik)da shaxsning 
bilimi, iste’dodi, insoniy fazilat va sifatlari o‘z ifodasini topadi. har bir inson ulug‘ 
ajdodlarimiz madaniy merosini mukammal egallash orqali o‘zi sevgan sohaning 
etuk mutaxassisiga, olijanob fazilatlar sohibiga aylanadi, hozirgacha yaratilgan 
madaniyat obidalarini yana ham ko‘rkamroq, mukammalroq qilib yaratishga 
ehtiyoj seza boshlaydi — madaniyat ijodkoriga aylanadi.
Madaniyatshunoslikda shaxs ulug‘ ajdodlarimiz bilimi va tajribalarini 
qunt bilan egallovchi, o‘zida sabot-matonat, mustahkam iroda, 
sobitqadamlik, ma’rifatparvarlik sifatlarini tarbiyalovchi, bilim va tajribalarini 
obyektivlashtiruvchi, muttasil izlanuvchan va ijodkor inson sifatida 
ta’riflanadi. Jahon madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo‘shgan, o‘z asarlarida 
davr ruhi, intellektual salohiyati va butun mahoratini mujassamlashtirgan 
ulug‘ ajdodlarimiz (madaniyat arboblari) mehnat sevar, bilimdon, kamtarin, 
taraqqiyparvar inson sifatida ma’naviy kamolotga intilgan, o‘z asarlari bilan 
nomi, nasl-nasabini abadiylashtir ganlar. Bizgacha yetib kelgan barcha 
madaniyat obidalarida o‘z zamondoshlaridan ancha ilgarilab ketgan fozil va 
komil ajdodlarimizning mashaqqatli, ammo sharafli mehnatlari va izlanishlari 
yotadi, albatta.
Madaniyat hamisha shaxs faolligi va uning yaratuvchanlik faoliyati bilan 
bog‘liqdir. Buyuk nemis faylasufi Gegel o‘zining «huquq falsafasi» asarida 
ta’kidlaganidek, madaniyatli inson, bu — avvalo, boshqalar qilgan ishni qila 
oluvchi, boshqalar kabi yaratuvchidir. Madaniyat o‘zining tub mohiyatiga ko‘ra 
insondagi insoniylikni, yaratuvchanlik qobiliyatni ro‘yobga chiqaruvchi, komil 
inson shaxsini shakllantiruvchi ekan, ana shu shaxsning faolligi tufayligina u 
o‘z-o‘zidan rivojlanish imkoniga ega bo‘ladi. Binobarin, shaxsning shakllanishini 
madaniyatsiz tasavvur etib bo‘lmagani kabi madaniy taraqqiyotni ham ijodkor 
shaxslarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.
Shaxsning shakllanishi nihoyatda murakkab va ziddiyatli jarayon bo‘lib, juda 
ko‘p omillarga bog‘liqdir. Inson shaxsining shakllanishida nafaqat madaniy, 
yana sotsial-siyosiy muhit, ijtimoiy tuzum, iqtisodiy hayot va boshqalar ham 
muhim rol o‘ynaydi.
Ijtimoiy-siyosiy rivojlanish bilan madaniy taraqqiyot har doim ham bir-
biriga mos kelavermaydi: Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Bobur, 
Mashrab, huvaydo, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy singari buyuk madaniyat 
arboblarining insoniy fazilatlari, qimmatli g‘oyalari, yuksak iste’dodlari 
bugungi kunda ham zamondoshlarimizga ibrat, buyuklik timsoli bo‘lib 

---

51