V. S. Xan Koreya tarixi обязательный экзем пляр

D in :  k o n f u t s iy lik , 
Konfutsiylik K o rey ad a q a d im g i C h o so n
b u d d iz m   va   d a o s iz m  
d a v rid a  p a y d o  b o 'lg a n . 372 y ilg a  kelib
esa K o g u ry o d a  oliy k o n fu tsiy lik  o 'q u v  
m u a ssa sa si  -   txekakga  aso s  solin ad i.  U  y e rd a   a slz o d a la r  o ila sid a n  
c h iq q a n la r  ta 'lim   olish g an .  U la r  bilan  b ir  q a to rd a   v ilo y a tla rd a   o d ­
d iy   q a tla m   vakillari  u c h u n   k e n d a n   d e b   n o m la n g a n   k o n fu tsiy lik  
o 'q u v   m u a ssa sa la ri  h a m   m a v ju d   b o 'lg a n .  IV  a s rd a   k o n fu tsiy lik  
P ekchega,  VI asrg a  kelib esa Sillaga  kirib  kelgan.
Bu d a v rd a  konfu tsiy lik  falsafasi aso sid a ilohiy k u ch  va b u y u m la r 
tartibi  sifatid a  O sm o n g a  sig 'in ish g an .  K onfutsiylik  d a v la t  qurilishi 
va  ijtim oiy m u n o sa b a tla r asosiga q u rilg an  bo'lib, u n d a  o ta -o n a la m i 
e'zo zlash ,  fu q a ro la m in g   d a v la t  b o sh lig 'ig a  sodiqligi,  k ich ik lam in g  
k attalarga, x o tin larn in g  erlariga b o 'y su n ish i ta rg 'ib  qilinadi.
K oreys  k o n fu tsiy lig i  tez  m o sla sh u v c h a n lik   aso sid a   m ah alliy  
e'tiq o d iy  q a ra sh la rn i q a b u l  qilgan.  M asalan,  u n d a   ajd o d lar,  b u y u k  
sh ax slar (K onfutsiy, Xitoy afso n av iy  tarixiy q a h ra m o n la ri va k o rey s 
tarix id ag i  b u y u k   shaxslar),  k u ltla r (joylar,  to g 'lar,  d a ry o la r  h a m d a  
ru h la r  asro v ch isi,  ta b ia t  k u c h la ri  tim so llari  -   o sm o n ,  yer,  sham ol, 
y o m g 'ir  va b.)  q a ro r  to p g a n ,  u la rn in g   sh arafig a  m a q b a ra la r  q u ril­
g a n   va  q u rb o n lik   k eltirilg an .  K o n fu tsiy lik d a  a jd o d la r  k u ltin in g  
x u su siy ati  s h u n d a n   iboratki,  u la r  m a rh u m la r  ru h ig a   a v lo d la rn in g  
m u n o sa b a tig a   b o g 'liq   C h u n k i  y a q in la r  m a rh u m la r  ru h in i  y o 'q la b  
tu rish sa,  m a rh u m la r  u   d u n y o d a   xotirjam   y a sh a sh i  m u m k in .  O 'z  
n a v b a tid a ,  ru h la r h a m   a v lo d la ri h a y o tig a   ta'sir e ta oladilar.
K o n fu tsiy lik  d astla b k i 5 u n s u r  h a q id a g i ta 'lim o tn i  h a m  o 'z iz ig a  
olgan. B uni ja m iy a td a g i 5 m u n o s a b a t (m o n arx  va fu q a ro , o ta -o n a la r 
va fa rza n d la r, e rla r va xotinlar, a k a -u k a la r, d o 's tla r o 'rta s id a g i m u ­
n o sa b a tla r) to 'g 'ris id a g i  va 5 ta  axloqiy sifa tla r (ezgulik,  to 'g 'r i fikr, 
to 'g 'r i  h a tti  h a ra k a t,  b ilish g a   intilish   va  halollik)  to 'g 'r is id a g i  k o n ­
fu tsiy lik  ta 'lim o tid a   y aq q o l k u z a tish   m u m k in .
Buddaviylik  -   a n iq ro g 'i,  u n in g   M ax ay an a  ta rz id a   m a s h h u r 
b o 'lg a n   y o 'n a lish i  K oreyaga  H in d isto n   va  X itoy  m issio n e rla ri  to ­
m o n id a n  m ilo d iy  IV a s rd a  kirib k elgan.  K oreya y arim  o ro lid a  b u d ­
d a v iy lik   m ah alliy   e 'tiq o d la rg a   m o sla sh g a n   h o ld a   o 'z in in g   a lo h id a

---

Ill  B o b .  U C H   P O D S H O L IK   D A V R I
3 9
x u su siy atig a ega b o 'lg a n . B u d d a g a  s ig 'in ish n in g  a n 'a n a v iy  obyekt- 
lari  h iso b la n g a n   a jd o d la r  ru h i  ta b ia t  ru h ig a   q a rsh i  q o 'y ilm a y d i, 
b alk i u la r b ilan  b irg a  e 'z o z la n g a n .  Sillada, b u d d a v iy lik  b a y ra m la ri 
sak k iz ru h g a : o sm o n , u lu g 'v o r to g 'lar, y irik  d ary o la r, a jd a rh o la r va 
b.ga b a g 'is h la n g a n  P xalgvanxe b a y ra m i b ila n  b irg a  o 'tk a z ilg a n . K o­
g u ry o d a   o sm o n   y o ritk ich lari  ru h ig a   va  G 'o rla r  ru h ig a   sig 'in ilg a n , 
P ek ch ed a esa -  O sm o n   va Yer ru h la rig a   sig 'in ilg a n .
Q isq a  v a q t  ich id a  b u d d a v iy lik   h a r  u ch  p o d sh o lik d a g i  k o rey s 
a slz o d a la ri o ra sid a   k e n g   tarqalib,  d a v la t d in ig a   ay lan g a n .  Ilk bos- 
q ic h la rd a  u n in g  d u n y o v iy  x o h ish n i  m a h v  e tish  va  p o k la n ish g a  qa- 
ra tilg an  h a y o t y o 'lin i olib b o ris h  b ilan  b o g 'liq  z o h id lik  tarafi ajralib 
tu rg a n .  Z o h id lik   ta rg 'ib o ti  "8  k o 'r s a tm a -ta q iq la r"   d a s tu rin i  (bu 
d a s tu r  d a v la t  ta 'lim o tig a   ay lan g a n )  tak lif  e tg a n   Silla  qiroli  m as- 
lah atc h isi  ru h o n iy   X eryan  n o m i  b ila n   b o g 'liq .  S akkiz  k o 'r s a tm a -  
taq iq la r  q u y id a g ila rn i  b ild irg an :  tirik   jonni  h a lo k   etm a ,  o 'g 'rilik  
b ila n  b u lg 'a n m a ,  sh a h v o n iy  m a y lg a   va  d a n g a sa lik k a   b o tib   q olm a, 
s o 'z la s h d a   sh o sh q a lo q   va  k a lta b in   b o 'lm a ,  ich im lik larn i  isrof  qil- 
m a,  o 'z in g n i  k atta  olm a,  x u sh b o 'y   isla rd a n   fo y d a la n m a ,  g u lla rd a n  
n a ri  yur, la z z a tla n ish ,  x ay o lo tg a c h o 'm ish  va e sh itis h d a n  saqlan.
K o rey ad a  o rto d o k sa l  b u d d a v iy lik d a n   fa rq   q ilu v c h i  oqim - 
lar  p a y d o   b o 'lg a n .  B ular  Von  Xyo  (617— 687)ning  "X ed o n ch o n " 
y o 'n a lish i" ,  ly  S an (624-702)  aso s so lg an   "X edon x v ao m ch o n "  oqi- 
m i va - r u h o n iy  Von  К  v an   q arash lari.
Von  Xyo  m ast qiluvchi  ichim liklarni  iste'm ol  qilishni,  q o 'sh iq lar 
va  ra q sla rd a n  zavq  olishni  ayb  san am ag an ,  hattoki,  an 'an av iy   dar- 
v esh o n a z o h id lik k a q arsh i chiqqan  h o ld a  u  u y lan g an .  U n in g  u c h u n  
M axayana  h a q iq a tin in g   m a 'n o si  h alo v atg a  erish ish   o 'z in i  tiyish- 
d a  em as,  b alk i  " ru h la r  d u n y o sid a".  A g a r  in so n n in g   qalbi  axloqsiz 
b o'lsa,  ah d   va  o 'z in i  tiyish  b efo y d ad ir:  " a g 'd a rilg a n   idishga  h ech 
n arsa  tu sh m a y d i,  garchi  y o m g 'ir  y o g 'a y o tg a n   b o 'lsa   ham ;  teshik 
id ish d a   h ech  n arsa  teg m ay d i".  D o'zax  h am ,  ja n n a t h a m   a y n a n   bit- 
ta  q alb d a  b o 'lish i  m um k in :  " b u tu n   olam   -   faqat  m e n in g   o n g im d a, 
d u n y o n in g  b a rc h a  q o n u n la ri esa -  m en in g   y u ra g im d a ".  U nga,  h a t­
toki, b a rc h a  n a rsa la m in g  ib tid o si va asosi b o 'lm ish   d a o  h a m  kiradi.
ly   S an  b o 'y ic h a ,  h a q iq a t  h a m   q a lb d a   b o 'la d i.  H a q iq a t  y o 'lig a 
am a l qilish n i in so n la rn in g  h a tti-h a r a k a tid a n  a n iq la sh  kerak: "B u d ­
d a v iy lik   q o n u n la ri  te n g lik d a n   kelib  chiq ad i.  S hu  bois,  u la r  u c h u n

---

4 0
III  B o b .  U C H   P O D S H O L IK   D A V R I
aslzo d a ,  m an fu r,  y u q o ri,  p a s t  d e g a n   q a ra sh   m a ju d   em as".  H a q i­
q a t y o 'lig a  aso sla n g a n  b o sh q aru v ,  a g a r qirol  k u lb a d a  y a sh a y o tg a n  
b o 'lsa  h a m   b o y  p o y ta x td a   y ash a b  y o lg 'o n   y o 'lg a  aso sla n g a n   b o sh - 
q a r u v d a n  afzalro q d ir.
Von  K van  h a m   b u d d a v iy lik   a q id a la rid a n   m a 'lu m   jih a td a n   farq 
q iluvchi  ta 'lim o t  b ilan   chiqqan.  M asalan,  u   tirik  jonni  o 'ld iris h  
m u m k in   d eb   h iso b lay d i  (to 'g 'ri,  m a 'n isiz   h o la tla rd a   em as),  b u   bi­
lan  o rto d o k sal b u d d a v iy lik  ta 'lim o tid a  b o 'lin ish   ro 'y  b erg an .  Q ola- 
versa,  u n in g  axloqiy  aq id ala ri  aso sid a  u ru s h   p a y tid a   chek in m aslik  
yotadi.
Daotsizm  -   L a o -sz i  va  C h ju a n -sz i  ta'lim o ti  K oreyaga  VII  asr 
b o sh la rid a  kirib kelgan. D a o tsizm g a k o 'ra, d u n y o  aso sid a  o lam n in g  
h a ra k a tla n ish   va  o 'z g a rish   q o n u n i  do  (" d a o "   -  y o 'l) y o tad i.  Barcha 
n a rsa la r  d o im iy   o 'z g a rish d a d ir.  D a v la tn in g   h alo k ati h u k m d o rn in g  
d a o g a  h a la q it b erg an id ad ir.  Q achonki,  Pekche h u k m d o ri  K o g u ry o ­
ga h u ju m in i to 'x ta tsa , sa rk a rd a  M ak Go Xe h a m  h u ju m g a  o 'tm a y  it- 
tifoqni o 'rta g a  tash lay d iB u   q u y id ag ich a asoslan ad i:  "B izga a z a ld a n  
d a o sla rn in g   h ik m atli  so 'z la ri  m a 'lu m :  " u y a t  em as,  a g a r  m e'y o rn i 
bilsang, xavfli em as, a g a r o 'z  v a q tid a  to 'x ta sh n i b ilsan g ".
D a o tsizm g a  b u d d a v iy lik   v a  k o n fu tsiy lik n in g   aso siy   tark ib iy  
qism i  sifatid a  q a ra la   b o sh lad i.  "U ch  p o d sh o lik n in g   tarixiy 
q a y d la ri" d a   b ir  a m a ld o r  tilid a n   d a o tsiz m g a   m u n o s a b a t  s h u n d a y  
ifoda etilad i: "U ch  ta 'lim o t (konfutsiylik, b u d d a v iy lik  va d a o tsiz m ) 
q o z o n n in g   u c h   o y o g 'i  k abidir.  U la rd a n   b iro rta siin in g   y etish m as- 
ligi -  y o m o n d ir".

---

4 1