|
6.3. Bola nutqida kuzatiladigan murakkab nutq nuqsonlari
Rinolaliya nuqsonining ta’rifi
Rinolaliya, ya’ni dimoqdan, dimoq bilan gapirish, tovushlar
talaffuzi va ovoz tembrining nutq apparatidagi anatomik-fiziologik
kamchiliklari, o‘zgarishlari natijasida buzilib aytilishidir. Rino-
laliya og‘iz va burun bo‘shliqlari o‘rtasida to‘siq yo‘qligidan yoki
shu bo‘shliqlar bitib qolganidan kelib chiqadi.
Artikulatsion apparatning tuzilishidagi kamchiliklarga oid
ma’lumotlar dastlab XIX asr shifokorlarining ilmiy asarlarida
paydo bo‘la boshladi.
100
V. I. Oltushevskiy nutq kamchiliklarini o‘rganib, adabiyotda
o‘rgatilgan ma’lumotlarni umumlashtirib nutq kamchiliklarini ta s-
niflagan va talaffuz kamchiliklarini tegishli guruhlarga ajratgan.
U artikulatsion apparat tuzilishining buzilishi natija sida kelib
chiqqan tug‘ma yoki hayot davomida orttirilgan kamchiliklarni
mexanik dislaliya deb atagan. Rinolaliyaga esa dislaliyaning bir
turi deb qaralgan.
Rinolaliya nuqsoni olimlar tomonidan ayniqsa keng o‘rganil-
gan. Ularning fikricha, rinolaliyaning oldini olish choralarini ko‘-
rish, korreksion-tarbiyaviy logopediya ish tizimini to‘g‘ri tash kil
etish, ota-onalarning o‘z bolalarini vaqtida mutaxassis-shifokor,
logopedga ko‘rsatib davolatishi muhim aha miyatga egadir.
Boladagi kamchilikning turini aniqlash va unga tegishli yor-
dam ko‘rsatish hozirgi logopediya fanining muhim muammo-
laridan bo‘lib hisoblanadi va bola hayotida muhim rol o‘ynaydi.
Ma’lumki, nutq jarayonida yumshoq tanglay muhim vazifani
bajaradi. Burunli tovushlardan tashqari hamma tovushlarning
talaffuzida burun va burun-halqum bo‘shliqlari orasida tirqish
hosil bo‘ladi. Bu bo‘shliqlarni bir-biridan ajratib turuvchi
tirqish tanglay-halqum tirqishi deb ataladi va u ikkita mushak
guruhining bir vaqtda harakatlanishidan yuzaga keladi. Pardaning
oldingi qismini yumshoq tanglay va halqumni orqa devorlarning
mushaklari tashkil etadi. Yumshoq tanglayning ko‘tarilishi
yumshoq tanglay va halqum yon devorlari mushagining to‘g‘ri
ishlashiga bog‘liqdir.
Yumshoq tanglay ovoz hosil bo‘lishida ko‘tarilib, bo‘rtib
chiqadi. Bu bo‘rtiq, ya’ni do‘nglik halqumning orqa devorlari bilan
birlashadi. Ayni vaqtda, ovoz hosil bo‘lishida yumshoq tanglay
harakati bilan halqum orqali devorlari o‘z holatini o‘zgartiradi.
Mushaklarning qisqarishi natijasida halqum shilliq qavatining
yuqori qismi ko‘tariladi va burun-halqumiga ochilish yo‘lida
ko‘ndalang to‘siq yoki do‘mboqcha hosil bo‘ladi.
101
Buning anatomik asosini halqumning yuqori mushaklari
tashkil etadi. Yuqoridagi mushaklarning harakati natijasida
tanglay-halqum tirqishi hosil bo‘ladi.
Talaffuzdagi tovushlarning xususiyatiga qarab, yumshoq
tanglay turlicha ko‘tariladi va tirqish hajmi ham shunga yarasha
o‘zgaradi.
Tirqishning hajmiga qarab ovoz kuchi har xil bo‘ladi.
I.I. Yermakova tekshirishlari shuni ko‘rsatadiki, unlilarni talaffuz
qilish vaqtida tirqish hajmi katta bo‘lar ekan.
Undosh tovushlar talaffuzida bu tirqish tor bo‘ladi. faqat
«m» va «n» tovushlari talaffuzida esa bu tirqish umuman hosil
bo‘lmaydi va havo bemalol burunga o‘tadi. Agarda shu organlarda
kamchilik bo‘lsa, u yoriq hosil bo‘lishiga to‘sqinlik qiladi yoki
umuman burun-halqum yo‘li to‘silib qolishi mumkin. Natijada
tovushlar talaffuzi o‘zgarib, bu narsa nutq kamchiliklarini hosil
qiladi. Rinolaliya deb ana shunday nutq kamchiliklariga aytiladi.
Bunda burun bo‘shlig‘ining rezonatorlik faoliyati yo‘qolib qolishi
natijasida ovoz, tovushlar talaffuzi noaniq, jonsiz xarakterda
bo‘ladi, odam manqalanib gapiradi.
Chet el adabiyotidagi ma’lumotlarga qaraganda, tanglay-
lab tuzilishidagi nuqsonlar irsiy sabablarga ham bog‘liq bo‘lishi
mumkin.
Bolada umuman rinolaliya borligini aniqlash qiyin emas.
Avvalo, talaffuzning noaniq bo‘lib, bolaning manqalanib gapirishi
unda rinolaliya borligini ko‘rsatadi. Biroq, rinolaliya ochiq yoki
yopiq, ikkalasi birga qo‘shilgan aralash holda bo‘lishi mumkin.
Uning xilini aniqlash uchun og‘zini ochib, artikulatsion nutq
apparati ko‘zdan kechiriladi. Ochiq rinolaliya tanglayda yoriq
borligi darhol ko‘zga tashlanadi. Agar bolada yopiq rinolaliya
alomatlari birga qo‘shilgan bo‘lsa, aralash rinolaliyadir.
Rinolaliya xillarini aniq bilib olish uni bartaraf etishning
yo‘llarini to‘g‘ri belgilab olishga imkon beradi. Uning xillarini
102
aniq ajratmay turib chora ko‘riladigan bo‘lsa, bu bolaga foyda
berishi o‘rniga zarar keltirishi mumkin.
Rinolaliya qaysi holda bo‘lishidan qat’i nazar, u tabiatdan
organik va funksional bo‘ladi. Bu holatlarni biz quyida alohida-
alohida ko‘rib chiqamiz:
Do'stlaringiz bilan baham: |
