V. S. Raxmanova

Pararotatsizmlar.
 Bularning turi ham har xil: chunonchi «r» 
tovushi  o‘rniga  «a»,  «v»,  «d»  tovushlari  va  boshqalar  talaffuz 
etilishi  mumkin.  Masalan  archa-adcha,  ari-adi,  xo‘roz-xo‘noz, 
o‘rik-o‘niq, archa-aycha, anor-anoy, archa-avcha.
Rotatsizm  va  pararotatsizmlarni  bartaraf  etishda  turli 
metodlarni qo‘llash mumkin.
Oynaga  qarab  taqlid  qilish. 
Bu  usul  eng  oson,  yengil 
rotatsizmlarni  bartaraf  etishda  qo‘llaniladi.  «R»  tovushining 
artiku latsiyasini  o‘rgatishda  tayyorlov  mashqlarining  roli 
nihoyatda katta. Ular ikki yo‘nalishda olib boriladi.

---

93
Birinchisi  «r»  tovushining  asosan  vibratsiyasiz  artikulat-
siyasini o‘rgatish, ya’ni frikativ «r» ni hosil qilish.
Ikkinchisi  tilning  vibratsiyasini  hosil  qilish.  Shu  maqsadda 
quyidagi tayyorlov mashqlarini o‘tkazish mumkin.
A)  Keng  yoyilgan  tilni  yuqori  labga  ko‘tarib,  tekkazish. 
Bunda  til  yonlari  ham  yuqori  labga  zich  bo‘lib  turishi  kerak. 
Pastki lab tilga tegmasligi lozim.
B) Tilni shu shaklda tutib turib, tishlar orqasiga tortiladi.
Tilning  uchi  harakatlarini  rivojlantirish  maqsadida  quyidagi 
gimnastika o‘tkaziladi:
A)  Til  uchini  yuqori  labga  –  pastki  labga,  yuqori  tishlar 
orasiga – pastki tishlar orasiga qo‘yish.
B)  Chapga-o‘ngga  (og‘iz  burchaklariga),  so‘ngra  o‘ngga- 
chapga harakat qildirish.
D)  Lablarni  aylanasiga  yalash;  lab  va  jag‘lar  o‘rtasida  tilni 
aylanasiga harakatlantirish (chapdan o‘ngga va teskari yo‘nalishda). 
Bunda til uchi lablar tashqarisiga chiqib ketmasligiga e’tibor berish 
kerak. Gimnastikani bolalar oynaga qarab bajarishi lozim.
Tayyorlov  mashqlarini  o‘tkazishda  logoped  bolalarga  shpatel 
bilan  yordam  berishi  mumkin  yoki  bolaning  o‘zi  barmoqchasi 
bilan tilni kerakli holatga keltiradi. Bolalar bilan til vibratsiyasini 
hosil  qilish,  kerakli  holatga  keltirishga  yordam  beradigan 
mashqlar  ham  o‘tkaziladi.  Bu  mashqlarni  har  xil  ovozlarga 
taqlid  qilish  tariqasida  o‘tkazish  va  ayni  vaqtda  bolaga  tegishli 
savollarni  berib,  uni  taqlid  qilib  ko‘rishga  undash  mumkin, 
chunonchi,  mushuk  suvni  qanday  ichadi?  Ot  chopganda  qanday 
tovush eshitiladi? va hokazo.
Titrovsiz-frikativ  tovushni  «sh-j»  tovushlaridan  hosil  qilish 
mumkin.  Buning  uchun  og‘izni  kattaroq  ochib,  til  uchini 
alveolalarga  tekkazib  turib,  «sh»  yoki  «j»  tovushini  ayttirish 
tavsiya  etiladi.  Keyinchalik  bu  usulda  hosil  bo‘lgan  tovushni 
mustahkamlash,  avtomatlashtirish  maqsadida  frikativ  tovushni 

---

94
avval  bo‘g‘inlarda,  so‘ngra  so‘z  va  gaplarda  talaffuz  etishga 
o‘rgatish  mashqlari  o‘tkaziladi.  Logoped  bu  bosqichda  frikativ 
«r» tovushining to‘g‘ri aytilishiga ko‘proq e’tibor bermog‘i lozim.
Agar «sh-j» tovushlari ham noto‘g‘ri talaffuz etiladigan bo‘lsa, 
logoped oldin shu tovushlar talaffuzini o‘rgatishi kerak.
Tilni  tebrantirishni  ham  bir  necha  usul  bilan  ishlab  chiqish, 
o‘rgatish  mumkin.  Oyna  qarshisida  o‘tirgan  bolaga  og‘zini  keng 
ochtirib, til uchini yuqori tishlar orqasiga ko‘tarib «z» tovushini 
cho‘zib  ayttirish  tavsiya  etiladi.  Shu  payt  logoped  shpatel 
yordamida tilning tagida tebranma harakatlar qiladi. Natijada «r» 
tovushining hosil bo‘lishida ishtirok etadigan titrash hosil bo‘ladi.
Til  uchini  tepaga  ko‘tarib  turib,  «t»  tovushini  bir  dam  bilan 
ketma-ket bir necha marta talaffuz etiladi. Ayni vaqtda tovushlar 
qatorining  eng  oxirini  urg‘u  bilan  talaffuz  etmoq  kerak  –  ttt. 
Xuddi  shu  ishni  «d»  tovushi  asosida  ham  amalga  oshirish 
mumkin – «dd», «ddd», «dddd».