V. S. Raxmanova

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:
Ovoz qayerda va qanday hosil bo‘ladi?
1. 
Ovozda qanday buzilishlar bo‘lishi mumkin, nima uchun?
2. 
Ovoz buzilishlarining oldini olish yo‘llari va usullari.
3. 
Ovozi  buzilgan  bolalarga  qaysi  muassasalarda  va  qanday  yordam  beri-
4. 
ladi?

---

122
Nutq sur’ati, ravonligining buzilishi
Nutq  –  odamlarning  o‘zaro  munosabatda  bo‘lishi,  aloqa 
bog‘lashida  asosiy  qurol  bo‘lib,  kishi  o‘z  fikri,  xohish-istaklarini 
nutq orqali atrofdagilarga bildirishi, o‘z kechinmalarini ifoda eti-
shi  mumkin.  Ana  shuning  uchun  ham  nutq  kishi  fikrlash  qobi-
liyatining  asosi,  uning  bir  vositasi  bo‘lib  xizmat  qiladi.  fikrlash 
jarayonlari – tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash, umumlashtirish 
va boshqalar bolaning nutq o‘zlashtirishiga bog‘liqdir. Bola nutqi 
o‘sa borgan sayin bu jarayonlar ham rivojlanib, kengayib boradi.
Nutq kishi ruhiy faoliyatida ham bevosita ishtirok etib, eslash, 
xotira  jarayoni  ifodasiga  mantiqiy  fikrlash  xarakterini  beradi, 
idrokni  kuchaytiradi.  Nutq  kishi  irodasining  shakllanishida  va 
ayniqsa, his-tuyg‘ularini ifodalashda ham juda katta rol o‘ynaydi.
Bola  bir,  ikki  yoshida  o‘ylab,  fikrlab  aytiladigan  ayrim 
so‘zlarning  ma’nosini  tushunib,  bularni  o‘zi  ham  talaffuz  qila 
boshlaydi, keyinchalik esa nutqi asta-sekin o‘sib rivojlanib bora-
di, bu esa bolaning sog‘-salomat o‘sib borishining asosiy, muhim 
ko‘rsatkichlaridan biridir. Ba’zi bolalarda esa buning aksi bo‘lib, 
umumiy nutqning o‘ziga xos kamchiliklari nutq faoliyatining har 
xil  tomonlarida  ko‘rinadi,  ularning  faol,  og‘zaki  nutqi  odatdagi-
cha  rivojlanmay  qoladi.  Bola  nutqidagi  kamchiliklar,  o‘zgalar 
nutqini tushunishidagi qiyinchilik ularni atrofdagilar bilan mulo-
qotda bo‘lishi, o‘z tengqurlari bilan qo‘shilib ketishini qiyinlashti-
radi,  hamda  fikrlash  va  boshqa  ruhiy  jarayonlariga  keskin  ta’sir 
qiladi, natijada bolaning o‘zlashtirish qobiliyati bilan birga uning 
shaxsi ham rivojlanishda orqada qola boshlaydi.
Nutq  qobiliyatining  rivojlanmaganligi  nutq  maromi  (ya’ni 
sur’ati,  tezligi),  shuningdek  ifodali  qilib  gapirish,  o‘qish  malaka-
si bilan ham belgilanadi. Gapirish, so‘zlash tezligi, nutq maromi 
gapirilayotgan davrda so‘zlar orasidagi pauzaning uzun yoki kal-
taligiga  bog‘liqdir.  Odatda,  kishi  shoshilmasdan  gapirganida  bir 
soniyada  9  tadan  14  tagacha,  tez  gapirayotganda  esa  15–20  to-

---

123
vush  talaffuz  etadi  va  har  bir  tovush  aniq,  anglab  bo‘ladigan 
darajada eshitiladi.
Nutq  sur’ati,  ya’ni  gapirish,  so‘zlash  tezligining  buzili-
shi  ikki  xil  bo‘ladi:  nihoyatda  sekinlashgan  nutq;  tezlashgan 
nutq.  Nihoyatda  sekinlashgan  –  bradilaliya  nutqning  monoton-
ligi  va  noaniqligi  bilan  birga  qo‘shilib,  aralash  holda  uchraydi. 
Bradilaliyaning  kelib  chiqishiga  umumiy  loqaydlik,  nutq  mus-
kullari  ishining  buzilganligi  sabab  bo‘lishi  mumkin.  Bradilaliya 
ko‘pincha aqli zaif va biror ruhiy kasallikka chalingan kishilarda 
uchraydi.  Bu  kasallikda  tormozlanish  jarayoni  qo‘zg‘alish  jara-
yonidan  ustun  turadi.  Bradilaliyaning  boshlanishida  tarbiya, 
taqlid  qilish,  intoksikatsiya  va  astenizatsiya  kabi  omillar  ham 
ahamiyatga ega. Shimoliy mamlakatlarda yashovchi kishilarning 
gapirish  usuli  bradilaliyaga  o‘xshab  ketadi.  Lekin  bu  mamlakat-
larda  shunday  gapirish  odat  tusiga  kirib  qolgan  va  patologiya 
bo‘lib  hisob lanmaydi.  Bradilaliya  ichki  va  tashqi  nutq  tezligi  va 
maromining buzilishi, ovozning bir xil, monoton bo‘lishi, so‘zlar 
orasidagi  pauzalarni  uzaytirib  yuborish  –  so‘zlarni  cho‘zib  ga-
pirish,  tovushlar  orasidagi  pauzalarni  uzaytirib  yuborish  bi-
lan  namoyon  bo‘ladi  va  hokazo.  Bradilaliya  bilan  kasallangan 
kishilarning  cho‘ziq,  qovushmagan  nutqi  tinglovchilardan  ularni 
nihoyatda diqqat bilan eshitishini talab qiladi. O‘rtacha va kuch-
siz bradilaliya bilan kasallangan kishilar o‘z nutqidagi kamchilik-
ni  sezmaydilar  ham.  Bradilaliyaning  og‘irroq  xillarida  esa  kishi 
nutqidagi kamchili gini sezadi va bundan ruhan qiynala boshlay-
di. Bunday kishilar iloj istab, logopedlarga murojaat qilganlarida 
ko‘pincha  gaplarini  odamlar  tushunmasligi  yoki  ko‘pchilik  u  bi-
lan gaplashishini yoq tirmasligidan shikoyat qiladi.
Bradilaliya  aksari  asabiy  yoki  ruhiy  kasallikka  aloqador 
bo‘ladi.  Bradilaliya  markaziy  asab  sistemasining  organik  kasal-
liklari, bosh miya shikastlanishi, unda o‘sma paydo bo‘lishi nati-
jasida ham uchrab turadi. Bunday hollarda nutq sur’atining buzi-

---

124
lishi, aynishi, umumiy motorikaning sekinlashuvi, susayishi, tor-
mozlanishi, umumiy loqaydlik bilan birga uchraydi. Bradilaliyani 
tuzatishda logopediyaning alohida usullari, shaxsan qayta tarbiya-
lash  vositalari,  har  xil  dori-darmonlar,  nafas  gimnastikasining 
alohida  shakllari,  logopedik  ritmika,  fizioterapiya  va  boshqalar
-
dan keng foydalaniladi.
Logopedik ta’sir asosan quyidagilarga erishishni ko‘zda tutadi: 
a) gapirish jarayonida tez va aniq harakatlarga erishish; b) tez ga-
pirish yo‘li bilan tez gapirish reaksiyasini tug‘dirish; d) ichki nutq 
tezligini oshirishga erishish (tashqi muhit ta’sirlari, harakat va rit-
mika  yordamida);  e)  tez  o‘qish  va  yozishga  o‘rgatish;  f)  ifodali, 
ongli o‘qishga o‘rgatish. Bunda logoped gapirish tezligini oshirish-
ni talab etar ekan, bolaning imkoniyatlarini, qobiliyatini, charchab 
qolmaydigan  bo‘lishini  hisobga  olishi  va  nutqda  ishtirok  etadigan 
muskullar  harakatini  rivojlantiradigan  nutq  mashqlarini  olib  bori-
shi, logopedik ritmika va musiqa mashqlarini tashkil etishi lozim.
Nutq  sur’atining  patologik  tezlashishi,  haddan  tashqari  bidir-
lab,  tez  gapirish  –  taxilaliya  deb  yuritiladi.  Olimlar  taxilaliya 
nutq  tez ligi  buzilishining  mustaqil  shakli  ekanligini,  shu  bilan 
birga taxilaliyaning nasldan naslga o‘tishi ham isbotlandi. Lekin 
taxilaliya  ba’zan  tashqi  muhit  omillariga  (tarbiyaning  noto‘g‘ri 
bo‘lishi, taqlid qilishga) ham bog‘liq bo‘ladi.
Taxilaliyaga,  odatda,  tashqi  va  ichki  nutqning  tezlashuvidan 
tashqari  umumiy  motorikaning  va  boshqa  ruhiy  jarayonlar ning 
tezlashishi,  odatdan  tashqari  faollik,  jonsaraklik  ham  xos  bo‘ladi. 
Taxilaliya bilan kasallangan kishilar nutqi bahslashish yoki tez ga-
pirish  zarur  bo‘lib  qolgan  vaqtlarda,  ayniqsa  tezlashadi  va  shosh-
qaloqlik  avjiga  chiqib,  so‘zlayotgan  kishining  diqqati  ham  sochila 
boshlaydi. Gapda tutilib qolish, iboralarni qaytarish, qo‘shimchalar 
o‘rnini almashtirib yuborish, gapni buzib gapirish va fikrlarni no-
aniq ifodalash kabi kamchiliklar ko‘p uchraydi. Lekin gapirayotgan 
kishi nutqiga e’tibor beriladigan bo‘lsa, u tezda to‘g‘ri gapira bosh-

---

125
lashga  qaytadi,  tutilib  gapirish  yo‘qoladi,  ammo  so‘zlash  tezligi 
boshqalarnikiga nisbatan yuqoriligicha qolaveradi.
Taxilaliya  bilan  kasallangan  kishilarni  davolashning  asosiy 
prinsiplari  olimlar  tomonidan  ishlab  chiqilgan.  Gapirish  ortope-
diyasi asosan jamoa orasida tushuntirish psixologiyasi orqali olib 
boriladi. Bunday kishilarning nutqiga e’tibor berish, gapirish te-
zligini  to‘g‘rilab  borish,  mantiqiy  fikrlarni  tarbiyalash  ulardagi 
kamchiliklarni  bartaraf  etishda  katta  ahamiyatga  egadir.  Bunda 
asosiy  diqqat  umu miy  psixomotor  qo‘zg‘alishini  kamaytirish 
maqsadida davolash fizkulturasi, dori-darmonlar va fizioterapiya 
yordamida  shaxsning  patologik  xususiyatlarini  qayta  ko‘rishga 
qaratiladi.  Taxilaliyani  davolash  kursi  maktabgacha  tarbiya  va 
maktab yoshidagi bolalarda 6-oydan bir yilgacha davom etadi.
Tarbiyachi va o‘qituvchilar tez gapiruvchi bolalarni tegishlicha 
maslahatlashib,  davo  yo‘llarini  belgilab  olish  uchun  o‘z  vaqtida 
psixonevrolog, logopedlarga yuborishlari kerak.
Shunday  qilib,  nutq  sur’ati,  ravonligidagi  nuqsonlar  –  bradi-
laliya  va  taxilaliya  murakkab,  bolaning  umumiy  rivojlanishiga 
salbiy  ta’sir  etuvchi  nuqsonlar  bo‘lib  hisoblanadi.  Bradilaliya  va 
taxilaliya nuqsonlari, ularning turlari, ko‘rinishlari, kelib chiqish 
sabablari,  kechishidagi  mexanizmlari,  differensial  diagnostikasi 
logopediyada hali har tomonlama to‘liq o‘rganilgan emas.