V. R. Rahimov, N. U. Ubaydullayev

2-bobga doir nazorat savollari
1.  Portlovchi moddalar yaratilish tarixi haqida so‘zlab bering.
2.  Portlatish ishlari qanday rivojlangan?
3.  Portlashni qo‘zg‘atuvchi moddalarning yaratilishi haqida so‘zlab bering.

---

93
3-bob. PORTLOVCHI MODDALAR NAZARIYASI 
HAQIDAGI MA’LUMOTLAR
3.1-§.  PORTLASHNING TURKUMLARI
Portlash
  –  moddalar  fizikaviy,  kimyoviy  holatining  bir  zumda 
o‘zgarish jarayoni bo‘lib, bunda kuchli energiya ajralib ish bajariladi.
Portlashning asosiy xarakterli belgilari: atrof-muhitga kuchli 
bosim ko‘rsatishi va yuqori temperaturaning keskin o‘sishi, zarbali 
to‘lqin tarqatib, yuqori tovush hosil qilishidir.
Portlash fizikaviy va kimyoviy hodisalar sababli vujudga kelishi 
mumkin, shuning uchun bunday portlashni 
fizikaviy
 yoki 
kimyoviy
 
portlash 
deyiladi. Fizikaviy portlashda moddaning faqat fizikaviy ho
-
lati o‘zgaradi. Bunday portlashga siqilgan havo, gaz ballonlari va bug‘ 
qozonlarining portlashi misol bo‘ladi.
Portlashning yemirib parchalash kuchi (ta’siri) siqilgan havo, gaz 
va bug‘ rezervuarlaridagi bosim kattaligiga bog‘liq. 
Fizikaviy port
-
lash
 – kuchli momaqaldiroq uchquni, qisqa muddatli kuchli elek-
tr razryadi tufayli potensial energiya tenglashishi natijasidir. Bunda 
havo bosimi tez ko‘tarilib – o‘sib, atrof-muhitga zarbali to‘lqin tarqa-
lishiga olib kelishi mumkin.
Fizikaviy portlashga «Kordoks» patronining portlashini ham mi-
sol qilib keltirish mumkin.
Sanoatda, tog‘-kon ishlari olib borishda, asosan, kimyoviy port-
lashdan foydalaniladi, bunda kimyoviy tarkibi tez o‘zgarib, o‘zidan 
yuqori temperaturali issiqlik, gazsimon mahsulot va bug‘ ajralib chi-
qadigan moddalar qo‘llaniladi.
Kimyoviy  portlash
 deb, ba’zi bir kimyoviy moddalarning yoki 
ular aralashmasining bir zumda juda tez tarqalib, issiq gazsimon 
mahsulot ajratib chiqarishiga aytiladi.
Boshlang‘ich portlashni qo‘zg‘atuvchi (uyg‘otuvchi) ta’sirida port-
lab kimyoviy tarkibini o‘zgartirish va yuqori temperaturali issiqlik va 
gazsimon mahsulotlar ajratib chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan max-
sus moddalar yoki ularning aralashmasi 
portlovchi moddalar
 deyiladi.

---

94
Kimyoviy portlashning ekzotermikligi portlashdan hosil bo‘lgan 
gaz yoki bug‘ni yuqori temperatura bilan ta’minlaydi. Portlash reaksi-
yasi tarqalishining zaruriy sharti – uning tarkibida kuchli qizdiruvchi 
va siqilgan gazning mavjudligi bo‘lib, uning katta tezlik bilan kengayi-
shi natijasida potensial kimyoviy energiya issiqlik va mexanik energiya-
ga aylanib, issiqlik va mexanik ish bajarishidir. Portlashning eng muhim 
belgisi – bosimning keskin va juda yuqori o‘lchamgacha kengayishidir.
Portlovchi modda reaksiya natijasiga katta tezlikda gazsimon mah-
sulotga aylanib, nihoyatda katta tezlikda hosil bo‘lgan gazlar yemirilib, 
portlovchi kuchga aylanadi. Katta miqdorda issiqlik va katta hajmdagi 
gaz ajraladigan portlashga aylanish tezligi kam bo‘lganida o‘z-o‘zidan 
tarqaluvchi portlash deb qarash mumkin emas. Bunday holatda mod-
daning portlashga aylanishi sekin amalga oshgani uchun oldiga qo‘yil-
gan yemirib-parchalab ish bajarishdek vazifani bajara olmaydi.
Portlashga aylanishning tarqalish tezligi va xarakteri bo‘yicha 
barcha portlash jarayonini 
oddiy yonish
, 
portlash
 va 
detonatsiyala­
nish
 jarayonlariga ajratish mumkin.