|
3.2-§. PORTLOVCHI MODDALARNI TARKIBI,
PORTLASHNI UYG‘OTISH USULI VA FOYDALANILISHI
BO‘YICHA TURKUMLARGA AJRATISH
Sanoat portlovchi moddalari sifatida amaliyotda qo‘llash uchun
faqat individual kimyoviy modda yoki uning aralashmasigina yaroq-
li bo‘lib, portlash reaksiyasi o‘zining xarakteriga muvofiq tashqi port
-
lovchi impuls ta’sirini o‘zida tarqata olish qobiliyatiga ega bo‘lgan
portlovchi moddalar qo‘llaniladi.
Portlovchi moddalar, odatda, tarkibi bo‘yicha:
individual kimyoviy
birikma
va
mexanik aralashmaga
bo‘linadi. Individual bir xil port-
lovchi moddalar guruhiga, odatda, molekulalari yetarlicha turg‘un
bo‘lmagan atom yoki atomlar guruhidan iborat bo‘lib, kimyoviy reak-
siyaga kirishib yangi turg‘unroq molekula hosil qiladigan kimyoviy
birikmalar kiradi. Kimyoviy birikmaning molekulasi kislorod atom-
larining yonuvchi elementlari bilan azot atomi vositasida birikib
uglerod, kislorod va vodorod atomlariga nisbatan inertli birikma ho-
sil qiladi. Portlashga aylanishda yetarlicha siqish va uning molekulala-
rining o‘zaro urilishi natijasida parchalanadi. Aktiv atomlar guruhlari
azot atomlaridan ajralib va o‘zaro birgalikda ta’sir etib, shu portlovchi
95
modda molekulasidagi yonuvchi kislorod bilan oksidlanadi. Individual
portlovchi kimyoviy birikmaga quyidagi portlovchi moddalar kiradi:
1) nitrobirikmali trotil (trinitrotoluol) C
6
H
2
(NO
2
)
3
CH
3
; dinit-
ro-naftalin C
10
H
6
(NO
2
)
2
; trinitronaftalin C
10
H
5
(NO
2
)
3
; trinitrofenol
(pikrin kislotasi) C
6
H
2
(NO
2
)
3
OH;
2) nitrominlar, undan ko‘p holatda geksogen ishlatiladi. Gek-
sogen C
6
N
3
H
6
(NO
2
)
3
; tetril C
6
H
2
(NO
2
)
3
NCH
3
NO
2
; oktogen
C
4
N
4
H
8
(NO
2
)
4
;
3) nitroefirlar tarkibida bir yoki bir necha nitrat guruhlari
(ONO
2
) saqlovchi: nitroglitserin C
3
N
5
(ONO
2
)
3
; nitroglikol C
2
H
4
(O-
NO
2
)
2
; dinitroglikol C
4
H
8
(ONO
2
)
2
; ТЭН C(CH
2
ONO
2
)
4
; kolloidli pax-
ta C
24
H
3
O
11
(ONO
2
)
9
;
4) qaldiroq kislota va uning tuzi (qaldiroq simob) Hg(ONC)
2
;
5) azotli vodorod kislota va uning tuzi (qo‘rg‘oshin azidi) PbN
6
;
4) teneres C
6
H(NO
2
)
3
O
2
PbH
2
O (qo‘rg‘oshin trinitrorezorsinati).
Mexanik portlovchi aralashmaga
yonuvchi va oksidlanuvchilar,
ya’ni portlatish ishlarida qo‘llaniladigan barcha portlovchi moddalar
kiradi. Mexanik portlovchi aralashma o‘zining tarkibida ko‘pincha or-
tiqcha kislorod molekulasini, masalan, ammiak-selitra NH
4
NO
2
; kaliy
nitrati KNO
2
, natriy nitrati NaNO
3
yoki kalsiy nitrati Ca(NO
3
)
2
, undan
tashqari portlash jarayonida to‘liq yoki qisman yonib ketuvchi birik-
malarni saqlaydi. Yonuvchi birikmalar aralashmasi qatoriga moleku-
lalari uglerod va vodorodlarni to‘liq oksidlashga yetarli miqdorda kis-
lorodga ega bo‘lmagan portlaydigan kimyoviy birikmalarni (trotil,
geksogen va boshqalar) va yana portlamaydigan yonuvchi birikmalar
(parafin, yog‘och uni, solyar moyi, aluminiy pudrasi, mipor va bosh
-
qalar)ni kiritish mumkin. Sanoat portlovchi moddalari tarkibiga ki-
radigan asosiy oksidlovchi ammiak-selitrasi NH
4
NO
3
20% ortiqcha
kislorodga ega, temirlangan ЖВ markali selitra – 19% bo‘lib, ular
-
ni bir vaqtning o‘zida yonuvchi elementlarga ham qo‘shadi. Ammiak-
selitrasi aralashtirilgan portlovchi modda tarkibidagi portlaydigan
nitro birikmalardan iborat trotil, geksogen dinitronaftalinlar
ammonit
-
lar
deyiladi.
Tarkibiga juda mayda qilib ezilgan aluminiy pudrasi qo‘shilgan
ammonitlar
ammonal
deyiladi. Donador ammiak-selitrasiga solyar
moyi qo‘shib aralashtirgan aralashma
igdanit
deyiladi. Xuddi shu ara-
lashmaga yog‘och uni pudrasini yoki alumin pudrasini qo‘shib ara-
lashtirishdan hosil bo‘lgan portlovchi aralashmani
granulit
deyiladi.
96
Trotil bilan donador ammiak-selitrasining aralashmasini
grammonit
-
lar
deyiladi.
Tarkibida 15% gacha suyuq nitroefir bo‘lgan ammiak-selitrali
portlovchi moddalar maxsus tayyorlanganligi uchun nitroefirli port
-
lovchilar guruhiga kiritilgan. Bu – detonitlar, uglenitlar va boshqa
portlovchi moddalar. Dinamitlar (62% li va boshqalar) tarkibida kat
-
ta miqdordagi suyuq nitroefirlar, jelatin alashtirilgan nitrokletchatka
-
lar qo‘shilganligi uchun qayishqoqlik va suvga turg‘unlik xususiya-
tiga ega.
Aralashtirilib tayyorlanadigan barcha portlovchi moddalar
tarkibiga saqlagichli xususiyat berish uchun unga natriy xlor, kaliy
xlor kabi inert qo‘shimchalar qo‘shiladi.
Barcha portlovchi moddalar portlash xususiyatini uyg‘otish usuli
bo‘yicha shartli ravishda birlamchi (portlashni qo‘zg‘atuvchi, uyg‘otuv-
chi) va ikkilamchi (brizantli)ga bo‘linadi. Birlamchi portlovchi mod-
da juda sezgir bo‘lib, ozgina zaryadi ham ozgina mexanik yoki issiq-
lik impulsidan portlash qobiliyatiga ega. Bunday portlovchi moddalar,
ya’ni portlashni qo‘zg‘atuvchilarga simob qaldirog‘i, qo‘rg‘oshin azi-
di va tenereslar kiradi. Ikkilamchi portlovchi moddalarning issiqlik
va mexanik ta’sirga sezgirligi deyarli kam bo‘lib, bunday portlovchi
moddalarda portlashni uyg‘otish uchun portlashni uyg‘otuvchi kich-
kina portlovchi modda zaryadining boshlang‘ich impulsi kerak bo‘ladi.
Bir xil tarkibli ikkilamchi portlovchi modda sifatida ko‘pchilik
holda sanoat portlovchi moddalari bilan aralashmasi foydalaniladi,
xususan, nitroefirlar, trotil, dinitronaftalin va boshqalar. Sezgirligi
yuqori bo‘lgan ikkilamchi portlovchi moddalar: tetril, ТЭН, geksogen
kapsul-detonatorlar ishlab chiqarishda ikkilamchi zaryad sifatida ish-
latilib, ularni inisirlovchi (portlashni qo‘zg‘atuvchi), portlatish xusu-
siyatini kuchaytiruvchi sifatida aralashma, portlovchi moddalarga
boshlang‘ich impuls berish uchun ishlatiladi. Susaytirilgan (flegmati
-
zirlangan) ТЭН detonatsiyalanuvchi piliklar tayyorlashda qo‘llaniladi.
Portlovchi moddalar ta’sir etish doirasida quyidagicha bo‘lishi
mumkin: portlab maydalovchi (brizantli), itqituvchi va yonib port-
lovchi (pirotexnik). Bularga barcha ikkilamchi individual portlov-
chi moddalar va ularning sanoat portlovchi moddalari bilan aralash-
masi kiradi. Itqituvchi portlovchi modda poroxlar bo‘lib, o‘zining
portlashga aylanish tezligi kamroq bo‘lishi bilan farqlanadi, port-
lash yonish ko‘rinishida kechadi. Ular issiqlik alangasi manbayidan
97
yondiriladi. Yonib portlovchi pirotexnik tarkiblar maxsus maqsadlar-
da qo‘llaniladi (yoritish, raketa signallari berish va hokazo). Bular-
ning ba’zi turlari portlatish ishlarida qisqa muddatga sekinlatuvchi si-
fatida elektr detonatorlar tarkibida qo‘llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
