V. Foydalanilgan Adabiyotlar ro’yxati

Mundarija

I.Kirish ……………………………………………………………….

II. Asosiy qism ………………………………………………………

1. 
   Tovarlar bahosi bo`yicha taklif yumshoqligi va amaliyoti
   
2. 
   Foydani maksimallashtirishni bo’yicha ilg’or tajribalar
   
3. 
   Korxonalarda mehnat resurslaridan oqilona foydalanish yo’llar
   
4. 
   Oila daromadlari shakllanishi tarkibi va manbalari
   
5. 
   Klaster (qishloq xo`jaligi sohasi)da xarajatlarni kamaytirish yo’llari
   
6. 
   Talab va taklif qonuniga ko`ra narx belgilash usullari
   

III. Glossariy
IV. Xulosa
V. Foydalanilgan Adabiyotlar ro’yxati.
VI. Ilovalar

1 - Tovar (rus.) — 1) ishlab chiqarish.iqtisodiy faoliyatning moddiybuyum shaklidagi har qanday mahsuloti; 2) sotuvchilar va xaridorlar oʻrtasida oldisotdi, bozor munosabatlari obʼyekti. T. bozorda sotish, ayirboshlash uchun va shu orqali boshqalarning ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqariladigan mehnat mahsulotidir. T. faqat modsiy shaklga ega boʻlmay, u turli xizmatlar, maʼnaviy neʼmatlar va boshqa koʻrinishlarda ham boʻlishi mumkin. T. shaklini olgan mahsulot ikki yoqlama xususiyatga ega boʻlishi, yaʼni bir tomondan, u faqat sotish uchun ishlab chiqarilgan, ikkinchidan, kishilarning bironbir ehtiyojini qondira olishi kerak. Iqtisodiyotda T.ning bu ikki yoqlama xususiyati — isteʼmol qiymati, uning mehnat mahsuli ekanligi qiymat tarzida oʻrganiladi. T.larning isteʼmol qiymati ularning boshqa tovarlar bilan almashtirish imkonini beradi. Shuning uchun tovar ishlab chiqaruvchilarni tovarning almashuv qiymati qiziqtiradi. Tovarlarni sotishdagi ularning narx koʻrsatkichi almashuv qiymatini koʻrsatadi. T.ning almashuv qiymati — biror turdagi isteʼmol qiymatning boshqa turdagi isteʼmol qiymatga ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatdir. Tovarlarning almashuv qiymatiga qarashlarda turlicha taʼlimotlar mavjud boʻlib, ulardan biri "qiymatning mexnat nazariyasi" deb nom olgan. Bu nazariya asoschilari A.Smit, D. Rikardo, U.Petti va boshqa fikricha, tovarlarning tabiiy xususiyatlaridan birortasi — ogʻirligi, shakli, hajmi kabilar almashuv qiymatiga asos boʻla olmaydi, uning asosini tovarga sarflangan mexnat, almashishning zarur shartini esa ayirboshlanadigan tovarning har xil isteʼmol qiymatlari (xususiyatlari) tashkil etadi. Lekin har xil tovarlarning isteʼmol qiymati sifat jihatidan turlicha boʻlishi mumkin. Bu qarash tarafdorlarining fikricha, tovarlarni miqdor va sifat jihatlardan solishtirish, yaʼni barobarlashtirish asosi faqat unga sarflangan mehnat boʻlishi mumkin. T.da mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning qiymatini tashkil qiladi.
Аmaliѐtda savdo sharoiti, birinchidan, tovarlar bahosi oʼzgarishi
hisobiga, unga boʼlgan talabning oshishi ѐki kamayishiga bogʼliq. Аyrim mahsulot ishlab chiqaruvchilar (masalan, neft va neft mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar) narxlarda boʼlaѐtgan oʼzgarishlarga qaramay, katta yutuqlarga erishadilar. Ikkinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqaruvchilar ѐki etkazib beruvchilarning bozorga moslashishiga (egiluvchanligiga) bogʼliq boʼladi. Uchinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqarish sharoitlari ѐki mahsulotlar isteʼmolidagi oʼzgarishlarga qarab oʼzgaradi. Savdo sharoiti indeksi mamlakatning xalqaro savdodagi holati toʼgʼrisida maʼlumotlar bersada, koʼpgina kamchiliklardan xoli emas. Ularning e ng asosiylaridan biri mamlakatda umumiy sharoitni yaxshilasada, sotilgan mahsulotlar miqdorini hisobga olmaydi. Boshqacha aytganda, savdo
sharoiti yaxshilanishi e ksport hajmi qisqarishi va import hajmi oshishiga olib keladi. Bu e sa toʼlov balansini ѐmonlashtiradi.
А.Smit va D.Rikardo nazariyasida ishlab chiqarishga taʼsir qiladigan
e ng asosiy omil mehnat hisoblangan. Mahsulotlar narxi esa ishlab
chiqarish xarajatlariga bogʼliq. Keyingi tadqiqotlar ishlab chiqarishda asosiy omillar sifatida er, kapital kabi omillardan foyda olish imkoniyatini hisobga olgan. Аgarda, mehnatning bozorbahosi ish haqi sifatida gavdalansa, kapitalning bahosi foiz stavkalari koʼrinishida, e rning bahosi renta miqdorida aniqlangan.
Un narxi koʼtarilganda non taklifi pasayadi – nonning xar qanday
ushbu narxida uning savdosi kam foydali boʼlib qoladi va ishlab chiqarish qisqaradi. Bu taklif e gri chizigʼini chapga-yuqoriga siljishi bilan akse ttirilgan. Talab va taklif e gri chiziqlari kesishishining yangi nuqtasi paydo boʼladi. Non narxining muvozanatli darajasi koʼtariladi, miqdorning muvozanatli miqdori esa kamayadi.
Barcha modellarda boʼlgani kabi non bozori modelida baʼzi
soddalashtiruvchi farazlar qabul qilingan. Modelda masalan, barcha
nonvoyxonalar turli joylarda joylashganligi e ʼtiborga olinmagan. Xar
bir isteʼmolchiga qaysidir nonvoyxona boshqalariga qaraganda qulayroq, shuning uchun ham nonvoyxonalar oʼz narxlarini oʼrnatishda baʼzi imkoniyatlarga e galar. Modelda nonga yagona narx koʼzda tutilgan boʼlsada, haqiqatda xar bir nonvoyxonada narx turlicha boʼlishi mumkin. Modelning haqiqatga bunday muvofiq kelmasligiga qanday
munosabatda boʼlish kerak? Nonga boʼlgan talab va taklifning oddiy
modelini qoʼllashdan voz kechish kerakmi? Biz nonga turli narxlarni
kiritish imkonini beruvchi murakkabroq modelni yaratishimiz lozimmi? Bu savollarning javoblari biz tomondan qoʼyilgan maqsadlarga bogʼliq. Аgar, bir tomondan bizning maqsadimiz unning narxi sotilaѐtgan nonning oʼrtacha narxi va miqdoriga qanday taʼsir koʼrsatishi mumkinligini tushuntirish hisoblansa, unda narxlarning farq qilishi, e htimol, unchalik katta ahamiyatga e ga e mas. Non bozorining oddiy modeli bu savolga javob berishga toʼliq qodir. Boshqa tomondan, agar bizning oldimizda nima uchun uchta nonvoyxona boʼlgan shaharda bitta nonvoyxona boʼlgan shahardagiga qaraganda nonning narxi pastroqligini tushuntirish masalasi turgan boʼlsa, oddiy model kam naf berar edi. Qachon u ѐki bu faraz asosiyni ikkinchi darajalidan ajratishga
imkon berishini, qachon u notoʼgʼri natijalarga olib kelishini aniqlash –
bir butun sanʼatdir. Haqiqatning barcha turli – tumanliklarini toʼliq aks
ettiruvchi xar qanday model tushunish uchun juda murakkabdir.
Soddalashtirish modelni ishlab chiqish jaraѐnining zaruriy tarkibiy
qismi hisoblanadi. Shu bilan birga, agar modelda iqtisodiѐtning muhim
xususiyatlari eʼtibordan chetda qolsa, notoʼgʼri xulosalarga olib kelishi
mumkin. Baʼzan ushbu holatda nima muhim hisoblanishini aniqlash qiyin, chunki bir masalalarni koʼrib chiqishda oʼzini oqlagan farazlar, boshqalarini koʼrib chiqishda notoʼgʼri xulosalarga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, iqtisodiy modellashtirish ehtiѐtkorlikni va sogʼlom fikrlashni talab etadi. Barcha iqtisodiy modellar iqtisodiy oʼzgaruvchilar oʼrtasidagi oʼzaro bogʼliqliklarni ifoda e tadi. Koʼpincha bu bogʼliqliklar funktsiyalar koʼrinishida ifodalanadi. Funktsiya – bir oʼzgaruvchilar toʼplamini boshqasiga bogʼliqligini aks e ttiruvchi matematik tushuncha.
2 - Makroiqtisodchilar tomonidan oʼrganiladigan butun iqtisodiѐtda yuz
beradigan voqeliklar va jaraѐnlar oxir-oqibatda koʼplab uy xoʼjaliklari
hamda koʼplab firmalar oʼzaro hatti-harakatlari natijasida yigʼilganligi
sababli, mikro va makroiqtisodiѐt bir-biri bilan chambarchas bogʼliq. Butun iqtisodiѐtni oʼrganishda biz alohida iqtisodiy agentlarning qarorlarini eʼtiborga olishimiz lozim. Masalan, yalpi isteʼmol omillarini aniqlash uchun oilaning bugun qancha sarflashi, kelajak uchun qancha olib qoʼyishi haqidagi qarorlarini tahlil kilishi kerak. Investitsiyalarning umumiy hajmini belgilovchi omillarni aniqlash uchun firmalarning yangi korxonalarni qurish haqidagi qarori toʼgʼrisida maʼlumotga ega boʼlish zarur. Makroiqtisodiy koʼrsatkichlar alohida shaxslar va korxonalar qarorlari natijasida yigʼiladigan oʼzgaruvchilarning oddiy yigʼindisi boʼlganligi uchun, makroiqtisodiѐtning asoslari mikrodarajada qoʼyiladi. Makroiqtisodiy modellar asosida har doim mikroiqtisodiy darajada qabul qilinadigan qarorlar tursa, firmalar va uy xoʼjaliklari nuqtai nazaridan maqbul boʼlgan koʼplab modellarda ularning hatti-harakatlarini aniqlovchi qarorlar yaqqol koʼrinishda boʼlmaydi, balki koʼzda tutiladi. Bizning non bozori modelimiz bunga misol boʼlib xizmat qiladi. Nonga boʼlgan talab asosida uy xoʼjaliklarining sotib oladigan nonlari miqdori haqidagi qarorlar ѐtsa, non taklifi nonvoyxonalarning non ishlab chiqarish hajmlari toʼgʼrisidagi qarorlari bilan aniqlanadi. Uy xoʼjaliklari qarorni
naflilikni maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda, nonvoyxonalar esa foydani maksimallashtirishdan kelib chiqqan holda qabul qilishlari koʼzda tutiladi. Shu bilan birga, bu mikroiqtisodiy qarorlar modelda oʼzidan-oʼzi qatnashmaydi: ular uning ―foni‖ni tashkil etadi. Huddi shunday firmalar va uy xoʼjaliklari tomonidan qabul qilinadigan ular nuqtai nazaridan maqbul hisoblangan farorlar faqat ѐpinchiqli koʼrinishda va butun makroiqtisodiѐtda qatnashadi.
Iqtisodchilar modellar nomini olgan soddalashtirilgan nazariyalarni
qoʼllab iqtisodiѐt haqidagi qarashlarni tuzishga urinadilar. Modellarda
koʼpincha matematik koʼrinishda turli iqtisodiy oʼzgaruvchilar oʼrtasidagi nisbat ifodalanadi. Modellarni qoʼllash ahamiyatli boʼlmagan qismlarga eʼtibor bermaslik va ahamiyatli iqtisodiy bogʼliqliklarni aniqlashga imkon berganligi uchun ham maqsadga muvofiqdir.
Modellarda ikki xil: ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) oʼzgaruvchilar
qoʼllaniladi. Ekzogen oʼzgaruvchilar tashqaridan kiritiladi – bu dastlabki maʼlumotlar; endogen oʼzgaruvchilar model ―ichida‖ shakllanadi – ular uni hal etishning natijasi hisoblanadi. Boshqacha aytganda, ekzogen oʼzgaruvchilarning miqdori modelni qurish boshlanguncha beriladi, endogen oʼzgaruvchilarning
miqdori esa model boʼyicha hisob-kitoblar qilish jaraѐnida aniqlanadi. 3-rasmda koʼrsatilganidek, modelning maqsadi ekzogen oʼzgaruvchilar endogen oʼzgaruvchilarga qanday taʼsir qilishini aniqlash hisoblanadi.
Investitsiyalar YaIMning juda muhim va eng oʼzgaruvchan tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi. Pasayish vaqtida tovar va xizmatlarga
xarajatlar qisqarishi yuz beradi, bu qisqarishning katta qismi investitsion xarajatlar hajmining pasayishi tufayli yuzaga kelgan.
Iqtisodchilar tovar va xizmatlar ishlab chiqarish miqdorining
oʼzgarish tabiatini yaxshiroq tushunish uchun investitsiyalarni oʼrganadilar. YaIM modellarida investitsiyalar darajasini real foiz stavkasi bilan bogʼlovchi oddiy funktsiya qoʼllaniladi. Bunday funktsiya real foiz stavkasining koʼpayishi investitsiyalarni qisqarishini yuzaga keltirishini anglatadi. Investitsiya funktsiyasining asosida ѐtuvchi nazariyani batafsilroq koʼrib chiqish juda muhimdir.
Investitsiya xarajatlarining uchta tipi ajratiladi. Korxonalarning
asosiy fondlariga investitsiyalar bu korxonalar tomonidan oʼz ishlab
chiqarish faoliyatlarida foydalanish uchun sotib olinadigan binolar,
inshoatlar va asbob- uskunalardir. Uy-joy qurilishi uchun investitsiyalar oʼz ichiga ularda oʼzlari yashashlari uchun uylarni sotib olishga xarajatlarni, shuningdek keyinchalik ijaraga berish uchun uy e galari tomonidan sotib olinaѐtgan uylarga xarajatlarni oʼz ichiga oladi. Zahiralarga investitsiyalar saqlash uchun firmalar tomonidan qoldirilgan tovarlarnioʼz ichiga oladi. Bu tovarlar tarkibiga hom ashѐ va materiallar, tugallanmagan ishlab chiqarish va tayѐr buyumlar ham kiradi. Korxonaning asosiy fondlariga investitsiyalarning andozaviy modeli investitsiyalarning neoklassik modeli nomini olgan. Neoklassik modelda investitsion tovarlarga e ga boʼlgan firmalarning foyda va xarajatlari koʼrib chiqiladi. Modelda investitsiyalar darajasi kapital zahiralari bilan birgalikda kapitalning chekli mahsuli, foiz stavkasi hamda firmalarga nisbatan qoʼllaniladigan soliqqa tortish qoidalariga qanday bogʼliqligi koʼrsatiladi.
Modelni shakllantirish uchun iqtisodiѐtda firmalarning ikki turi
mavjud deb faraz qilamiz. Ishlab chiqaruvchi firmalar ijaraga olingan
kapitaldan foydalanib tovar va xizmatlar ishlab chiqaradilar. Kapitalni
ijaraga beruvchi firmalar iqtisodiѐtga barcha investitsiyalarni amalga
oshiradilar; ular ishlab chiqarish fondlarini sotib oladilar va ularni
ishlab chiqaruvchi firmalarga ijaraga beradilar. Haѐtdagi iqtisodiѐtda
koʼplab firmalar ikkala funktsiyani ham bajaradilar, yaʼni ular tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaradilar hamda kelgusi ishlab chiqarishga kapitalni investitsiya qiladilar. Bizning tahlilimiz nuqtai nazaridan faoliyatning bu ikki turini ular bilan turli xil firmalar shugʼullanadi deb faraz qilgan holda ajratish foydalidir. Dastavval ishlab chiqaruvchi firmalarni koʼrib chiqamiz. Odatda firma foydalanadigan kapital miqdori toʼgʼrisidagi qarorini quyidagi tartibda qabul qiladi: kapitalning xar bir qoʼshimcha birligidan olinadigan foyda va xarajatlarni solishtiradi. Firma kapitalni R stavka boʼyicha ijaraga oladi va oʼz mahsulotini R narx boʼyicha sotadi, ishlab chiqaruvchi firma uchun kapital birligiga haqiqatdagi xarajatlar R/R ni
tashkil etadi. Kapital birligidan foydalanishning haqiqiy natijasi
kapitalning chekli mahsulotidir (MPK), yaʼni kapitalning qoʼshimcha
birligidan foydalanish hisobiga olinadigan qoʼshimcha ishlab chiqarilgan mahsulotdir. Firma tomonidan foydalaniladigan kapital hajmi ortishi bilan uning chekli mahsuloti pasayadi: firma qanchalik koʼproq kapitalga e ga boʼlsa, kapitalni qoʼshib borish bilan ishlab chiqarish hajmining shunchalik kam oʼsishiga erishiladi. Bundan xulosa shuki, firma foydasini maksimallashtirish uchun kapitalning chekli mahsuloti kapitalni ijaraga olishning haqiqiy narxi darajasigacha pasaymagunga qadar, ijaraga olinadigan kapitalni oshiradi. Shunday qilib kapitalning chekli mahsuloti grafigi bizga kapitalga boʼlgan talab grafigini beradi. Quyidagi chizmada ijaraga olingan kapital bozoridagi muvozanat koʼrsatilgan. Kapitalning chekli mahsuloti kapitalga boʼlgan talab e gri chizigʼini aniqlaydi. Kapitalag boʼlgan talab e gri chizigʼi oʼngga pastga e gilgan, chunki kapital hajmi qanchalik koʼp boʼlsa, uning chekli mahsuloti shunchalik kam. Xar bir vaqtda iqtisodiѐtdagi kapital miqdori qayd e tilgan, shuning uchun
taklif e gri chizigʼi vertikal chiziq hisoblanadi.kapitalni ijarasi uchun
olinadigan narx talab va taklifni muvozanatlashtirish uchun oʼzgartirib
turiladi.

3 - Mamlakat iqtisodiѐtida YaIMni yaratishda qatnashadigan iqtisodiy resurslarning eng asosiylaridan biri mehnat resurslari hisoblanadi. Inson resurslari avvalo ѐllanma xodimlar mehnati va insonlarning tadbirkorlik qobiliyatlaridan iborat. Mehnat ѐki inson resurslarining ijtimoiyiqtisodiy muammolarini «Statistika», «Etnografiya», «Mehnat iqtisodi», «Ijtimoiy-madaniy kompleksni prognozlashtirish» fanlari qatori «Makroiqtisodiѐt» fani ham oʼrganadi. «Makroiqtisodiѐt» inson resurslarining ijtimoiy-iqtisodiy yoʼnalishlarini tadqiq etish orqali ularni samarali boshqarishni maqsad qilib oladi. Chunki, mehnat resurslari va ularning faol qismi boʼlgan ishchi kuchi ishlab chiqarish kuchlarining eng asosiy qismidir. Ishchi kuchi ѐki iqtisodiy faol aholi deganda mehnatga laѐqatli ѐshdagi ishlaѐtgan va ishsiz yurgan aholining umumiy soni tushiniladi Mehnat resurslarini sifat jihatdan takomillashtirish iqtisodiѐtning oʼsish surʼatlari bilan bevosita bogʼliqdir. Shuning uchun ham mamlakatda mehnat bozorini, mehnatni boshqarish institutlarini va uning iqtisodiy-huquqiy mexanizmlarini yaratish eng asosiy vazifalardan biridir. Demak, mehnat bozori va uning maromida faoliyat koʼrsatishi quyidagi omillarga bogʼliq:

 aholi soni, ѐshi va jinsi tarkibining oʼzgarishlarga;
 ish bilan bandlilikdagi hudud va tarmoq oʼzgarishlariga;
 qoʼshimcha ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb etish mexanizmiga;
 ishlab chiqarish hajmiga, uning oʼsish surʼatiga, ishlab chiqarish
tarkibiga;
 mehnat resurslarini boshqarish usuli va boshqalarga.
Hozirgi sharoitda mehnat bozorida talab va taklif qonuni amal qiladi. Chunki, ishchi kuchi ham boshqa mehnat resurslari qatori, tovar shakliga ega boʼlib, tovar-pul munosabatlariga faol jalb qilinadi. Uning bu xususiyati mehnat koʼrsatkichlari tizimida oʼz aksini topadi. Ular orasida ish bilan bandlik va ishsizlik koʼrsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Yaʼni, ishbilarmonlar ishchi kuchidan shunday miqdorlarda foydalanadilarki, bunda mehnatning yuqori mahsuli real ish haqi bilan ѐki ish haqi hajmining puldagi ifodasi mehnatning yuqori mahsuli qiymatiga teng boʼlishi kerak. Аgarda, real ish haqi hajmi oshsa, ishbilarmon ishchi kuchiga boʼlgan talabni qisqartiradi, agar real ish haqi hajmi kamaysa, ishchi kuchiga boʼlgan talab ortadi. Iqtisodiѐtning bozor munosabatlariga oʼtishi bilan jamiyatda bozor
iqtisodiѐtining amal qilish mexanizmini, turli mulkchilikka asoslangan
korxonalarning (firmalarning) xoʼjalik yuritish faoliyatini, ularning
bozor sharoitidagi harakatini, cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan
oqilona foydalanish yoʼllarini va shu asosda ularni samarali faoliyat
yuritishlarini oʼrgatuvchi bilimga boʼlgan ehtiѐj ortib boradi. Bu
masalalarni hal qilishda ―Mikroiqtisodiѐt‖ fanining ahamiyati katta,
chunki bu fan iqtisodiѐt fanining tarkibiy qismi boʼlib, u korxonalar,
firmalar, birlashmalar, uy xoʼjaliklari va bozor iqtisodiѐti sharoitida
mamlakat iqtisodiѐtining quyi qismida amal qiladigan barcha bozor
subʼektlarining faoliyatini keng miqiѐsda tahlil etish asosida tegishli
xulosalar chiqarib, qarorlar qabul qilish imkonini yaratadi.
Mikroiqtisodiѐt fanida bozor iqtisodiѐti subʼektlari faoliyatiga
bevosita taʼsir etuvchi talab va taklif, foydalilik va isteʼmolchilarning
bozodagi narxlarga munosabati, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot
bahosi, raqobat shakllari, ishlab chiqarish omillari va ulardan oqilona
foydalanish yoʼllari, umumiy muvozanat va davlatning bozorni
boshqarishdagi roli va shu kabi qator boshqa masalalar oʼrganiladi.
Zamonaviy iqtisodiy nazariya tarkibiy jiʼatidan 2 katta boʼlimga
ajratiladi: Mikro iqtisodiѐt va Makro iqtisodiѐt.
Makroqitisodiѐt - umum iqtisodiy tizimni va uning yirik
tarmoqlari faoliyatini oʼrganadi. Oʼrganish obʼekti - MD, YaIM, iqtisodiy oʼsish va umumiy bandlik darajasi, isteʼmol harajatlari, milliy
jamgʼarmalar va boshqa yirik koʼrsatkichlarni oʼrganadi.
Mikroiqtisodiѐt - alohida iqtisodiy subʼektlar (isteʼmolchilar,
ishchilar, investorlar, firmalar va boshqa) faoliyatini oʼrganadi.
Mikroiqtisodiѐt fanining predmeti - bozor iqtisodiѐti sharoitida
aniq tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va isteʼmol hajmi, narxlarning shakllanishi, resurslarning tarmoqlararo qayta taqsimlanishi, isteʼmolchilarning tovar sotib olishi, ishlab chiqaruvchilarning esa uni ishlab chiqarishi, sotishi va shu kabi boshqa jaraѐnlarni oʼrganish hisoblanadi. Iqtisodiy resurslarni cheklanganligi va insonlar ehtiѐjlarining cheklanmaganligi fundamental iqtisodiy muammoni - tanlash muammosini keltirib chiqaradi. Turli xil talab va ehtiѐjlarni qondirish uchun inson ulardan birini tanlashi va iqtisodiy resurslarni toʼgʼri taqsimlashi zarur.Resurslar - inson uchun kerakli boʼlgan mahsulotlarni ishlab chiqarishda fydalaniladigan moddiy neʼmatlar va xizmatlar yigʼindisidir. Ularni ikkiga boʼlish mumkin : Erkin va iqtisodiy.Erkin resurslar - cheklanmagan hajmda mavjud: masalan, havo, quѐsh energiyasi, shamol energiyasi. Iqtisodiy resurslar - qisman chegaralangan. Ulardan foydalanganda xarajatlarni qoplash majburiyati mavjud. Erkin va iqtisodiy resurslar bir - biriga aylanishi mumkin: masalan, suv. Bir vaqtning oʼzida erkin va iqtisodiy boʼlishi mumkin. Qum (qurilishda ѐki dengiz boʼyida). Shuning uchun bu resurslarni optimal ravishda taqsimlash va samarali foydalanish shart. Iqtisodiy resurslar (ishlab chiqarish omillari) - quyidagi tarkibiy qismlarga boʼlinadi :
1. Mehnat resurslari, mehnat
2. Investitsion resurslar, kapital
3. Tabiiy resurslar, yer
4. Tadbirkorlik iqtidori, qobilyati va salohiyati.
5. Аxborot resurslari
6. Bilim, boshqaruvchanlik qobiliyati.
Mehnat - aqliy va jismoniy qobiliyat orqali iqtisodiy neʼmatlarni
yaratish boʼyicha insonning faoliyati.
Investitsion resurslar - ilgari inson mehnati orqali yaratilgan
neʼmatlar.
Real kapital - isteʼmolchilar uchun xizmatlar koʼrsatishda tovarlar
ishlab chiqarish va tashishda foydalaniladigan binolar, stanoklar,
mashinalar, asbob-uskunalar, vositalar, inshootlar va boshqalar.
Moliyaviy kapital - (ular, obligatsiyalar, bank depozitlari va
pullari) ishlab chiqarish omillariga kirmaydi, chunki real ishlab
chiqarish bilan bogʼliq emas, faqatgina real kapitalga erishishda
foydalaniladigan bir vosita boʼlib xizmat qiladi.
Yer - qishloq xoʼjaligi, shahar sanoat, tovar va xizmatlar ishlab
chiqarishda foydalaniladigan foydali resurslar, suv resurslari.
Tadbirkorlik iqtidori - ishlab chiqarishni tashkil etish va
boshqarish, asosiy masalalarni hal qilish, tavakkalchilikka yoʼl qoʼyish,
yangi texnologiyalarni jalb qilish qobiliyatlari majmui.
Аxborot - Jahon xoʼjaligi va undagi jaraѐnlar haqida maʼlumotlar.
Аniq maʼlumot, axborotga ega boʼlish, iqtisodiy subʼektlar oldida turgan global muammolarni hal qilishga turtki boʼladi.Bilim - boshqaruv, savdo - sotiq, isteʼolchilarga xizmat koʼrsatish
sohasidagi malakali kadrlar tomonidan eng toʼgʼri qarorni qabul
qilishda asosiy vosita sifatida qoʼllaniladi.Bozor iqtisodiѐti sharoitida yuqorida qayd etilgan iqtisodiy resurslar erkin sotiladi, sotib olinadi va oʼz egalari uchun alohida daromad koʼrinishida: yaʼni renta (er), foiz (kapital), oylik maosh (mehnat), foyda (tadbirkorlik faoliyati) keladi.
Ehtiѐj - shaxsni haѐt faoliyatini ushlab turish uchun shart boʼlgan
obʼektiv ehtiѐjlar. Ehtiѐjlar birlamchi (oziq - ovqat mahsulotlari) va
ikkilamchi (tafakkurni kuchaytirish) boʼlishi mumkin.
Noѐb neʼmatlarni ikki turga boʼlish mumkin: ishlab chiqarish
resurslari va ular asosida ishlab chiqariladigan isteʼmol neʼmatlar.

4 - iqtisodiѐtning hamma sohalariga sezilarli taʼsir koʼrsatadi. Iqtisodiѐt

tarkibiy qismlarining oʼzaro bogʼliqligi sababli uning hech bir sohasi
inflyatsiya toʼlqini ѐki turgʼunlikning nohush oqibatlaridan chetda qolmaydi. Аmmo shuni eʼtiborga olish zarurki, iqtisodiy sikl alohida shaxslar turmush darajasi va korxonalar iqtisodiy faolligiga turli darajada
taʼsir koʼrsatadi. Odatda iqtisodiy inqirozlardan sanoatning ishlab
chiqarish vositalari va uzoq muddatli foydalaniladigan isteʼmol
tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlari koʼproq zarar koʼradilar.
Uy-joy va sanoat binolari qurilishi, ogʼir mashinasozlik hamda
investitsion tovarlar, avtomobillar, maishiy xoʼjalik buyumlari va shunga
oʼxshash tovarlar ishlab chiqarish bilan bogʼliq sanoat tarmoqlari va ularda band boʼlgan ishchilar siklning inqiroz fazasida ogʼir oqibatga uchraydi. Biroq, bu tarmoqlar siklning yuksalish fazasida oʼzining rivojlanishi uchun yuqori darajada ragʼbat oladi. Iqtisodiѐt qiyinchilikni boshidan kechira boshlaganda ishlab chiqaruvchilar koʼpincha, zamonaviy uskunalarni sotib olishni va yangi zavodlar qurishni toʼxtatadi ѐki qandaydir muddatga kechiktirishi mumkin. Bunday konʼyunktura sharoitida investitsion tovarlar zaxiralarini koʼpaytirish hech qanday iqtisodiy mazmunga e ga emas, aksincha korxonalar mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan ancha toʼlaroq foydalanishlari mumkin
boʼladi. Iqtisodiy jihatdan qulay davrlarda, yaʼni siklning jonlanish va
yuksalish fazalarida ishlab chiqarish vositalari odatda ular toʼliq
eskirgunga qadar almashtiriladi. Аmmo tanazzul davri kelganida, korxonalar oʼzining eskirgan uskunalarini taʼmirlab, ularni ishga tushiradi. Shu sababli bu davrda ishlab chiqarish vositalariga investitsiyalar keskin
qisqaradi. Ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari mavjud boʼlgan ayrim
korxonalar, hatto isteʼmol qilingan asosiy kapitalining oʼrnini qoplashga
ham harakat qilmaydi. Qisqa muddatli foydalaniladigan isteʼmol tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari iqtisodiy siklning oqibatlarini nisbatan kamroq darajada sezadi. Аholi ѐki keng isteʼmolchilar qatlamiga iqtisodiy sikl turlicha taʼsir koʼrsatadi. Tanazzul davri boshlanganda, doimiy daromad oluvchi isteʼmolchilar oila byudjetini qisqartirishlariga toʼgʼri keladi, maishiy texnika va avtomashina kabi uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni xarid qilishni toʼxtatadi. Har qanday sharoitda ham oila aʼzolari yebichishi va kiyinishi zarurligi tufayli, oziq-ovqat mahsulotlari va kiyimkechaklar, yaʼni qisqa muddatda foydalanadigan isteʼmol tovarlarini xarid qilishni toʼxtatish mumkin emas. Faqat, bunday tovarlarni xarid qilish miqdori qandaydir darajada kamayishi mumkin.
Investitsion tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan isteʼmol tovarlari ishlab chiqaruvchi koʼpchilik sanoat tarmoqlari yuqori darajada monopol mavqega egaligi bilan farqlanadi va natijada bozorda nisbatan koʼp boʼlmagan yirik firmalar maʼlum davr davomida narxning pasayishiga
qarshi turishi, talabning kamayishi sababli mahsulot chiqarish hajmini
cheklash uchun etarlicha monopol hukmronlikka ega boʼlishi mumkin. Shu sababli talabning kamayishi birinchi navbatda ishlab chiqarish va bandlik darajasiga taʼsir koʼrsatadi. Bunga teskari boʼlgan holatni qisqa
muddatli foydalaniladigan isteʼmol tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat
tarmoqlarida kuzatish mumkin. Bu tarmoqlarning koʼpchiligi oʼzlarining
raqobatga laѐqatsizligi va ishlab chiqarish markazlashuv darajasining
pastligi bilan tavsiflanadi. Shu sababli ular siklning salbiy oqibatlariga qarshi tura olmasligi mumkin va mahsulotlariga talabning
pasayishi ishlab chiqarish darajasiga qaraganda narxlarda koʼproq aks etadi. Demak, kapitalning toʼplanishi yuqori darajada boʼlgan tarmoqlarda
ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishi va narxlarning nisbatan
sekin tushishi, toʼplanish darajasi past boʼlgan tarmoqlarda narxlarning
sezilarli tushishi va mahsulot ishlab chiqarish hajmining nisbatan kam
qisqarishi kuzatiladi. Jamgʼaruvchilar va investorlar subʼektlari har xil sabablarga koʼra boshqariladi. Keynschilar fikricha, jamgʼarma va investitsiyalar bitta omilga bogʼliq boʼlmagan holda turli sabablar asosida amalga oshiriladi. Masalan, ayrimlari qiymati oʼzining ish haqi miqdoridan ortiq boʼlgan mahsulotlarni sotib olish uchun, uy xoʼjaliklari esa avtomobilь ѐki televizor xarid qilish uchun jamgʼarishadi. Jamgʼarmalar biror shaxs ѐki oilaning kelajakdagi isteʼmolini qondirish maqsadida; yaʼni, uy xoʼjaliklari oila boshligʼining nafaqaga chiqqandan keyingi haѐtini ѐki bolalari kelajagini taʼminlash maqsadida jamgʼarishadi. Bundan tashqari jamgʼarma tasodifiy vaziyatlarda foydalanish maqsadida jamgʼariladi. Keynschilar taʼkidlashicha, jamgʼarma va investitsiyalarni aniqlashning eng asosiy omili milliy daromad
hisoblanadi. Nima uchun tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini sotib olishadi? Investitsiyalash uchun pul kapitaliga ega boʼlishga toʼlanadigan toʼlovlar, yaʼni foiz stavkasi investitsiya rejasini tuzaѐtganda hisobga olinadi. Аmmo, foiz stavkasi ygona omil hisoblanmaydi. Investitsiyalar miqdorini aniqlashda asosiy omillardan biri foyda normasi ham sanaladi.
Klassiklar nazariyasi boʼyicha jamgʼarma va investitsiyalar miqdorini
aniqlaydigan asosiy omil foiz stavkasi hisoblanadi. Аgarda, u oshsa, uy
xoʼjaliklari kamroq isteʼmol qilib, koʼproq jamgʼarishga harakat qilishadi.
Uy xoʼjaliklarida jamgʼarmalarning koʼpayishi kredit narxlarining
kamayishiga olib keladi. Bu esa oʼz vaqtida investitsiyaning oʼsishini
taʼminlaydi.

5 - Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq

bozorda operatsiyalarni, yaʼni davlat qiymatli qogʼozlarini taklif qilish
usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan
nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi. Bozorda
Markaziy bank xazina qiymatli qogʼozlarini sotish ѐki xarid qilish yoʼli
bilan pul taklifiga taʼsir etib, pul bozoridagi talab va taklif
muvozanatini taʼminlaydi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz
qilamiz. Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirish ѐki
yoʼq qilishga harakat qiladi. Buning uchun, u ochiq bozorda oʼzining qiymatli
qogʼozlarini aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila
boshlaydilar. Davlat qimmatbaho qogʼozlarining (sotish ѐki xarid qilish
yoʼli bilan) taklifi oshib borgan sari, unga boʼlgan baho pasayadi, oʼz
navbatida, unga boʼlgan foiz (yaʼni, qiymatli qogʼozlarni sotib olganlarga
foiz shaklida haq toʼlanadi) oshadi, bu esa unga boʼlgan talabni oshiradi.
Banklar va aholi qiymatli qogʼozlarni koʼproq xarid qila boshlaydi, pirovard
natijada banklarning zahiralari qisqaradi, oʼz navbatida, bu hol pul
taklifining bank mulьtiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek,
bank zahirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi.
Pul - kredit siѐsatini amalga oshirishning yana bir vositasi – bu,
hisob-kitob stavkasi siѐsatidir. Hisob-kitob stavkasini Markaziy bank
belgilaydi. Аgar ushbu stavka past boʼlsa, unda tijorat banklari koʼproq
kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zahiralari
ortib boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib
keladi. Аgarda hisob stavkasi miqdori yuqori boʼlsa, unda banklar kamroq
kredit olishga, olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar,
pirovard natijada ortiqcha bank zahiralari qisqaradi, muomaladagi pul
miqdori kamayadi.
Аmaliѐtda, davlatlar hisob stavkasi siѐsatini ochiq bozordagi
operatsiyalar siѐsati bilan muvofiqlashtirilgan holda olib borishga harakat
qiladilar.
Pul-kredit siѐsatining vositalaridan yana biri – bu, majburiy bank
zahira meʼѐrini oʼzgartirish siѐsatidir. Majburiy bank zahira meʼѐrini
Markaziy bank belgilaydi va uni oʼzgartirib turadi. Аgar Markaziy bank
majburiy bank zahirasini kamaytirsa, ortiqcha bank zahiralari ortadi, bu
esa pul taklifining mulьtiplikatsion ortishiga olib keladi. Masalan, ushbu
meʼѐr 25 % boʼlsa, unda bankka qoʼyilgan 800 soʼmdan 200 soʼm majburiy bank
211
meʼѐrini tashkil etadi. Bunda bank faqat 600 soʼmni qarzga berishi mumkin
boʼladi. Endi faraz qilaylik, meʼѐr 10 % ga tushiriladi, unda bank 720 soʼmni
qarzga berish imkoniyatiga ega boʼladi.
Majburiy bank zahirasi meʼѐrini koʼtarish ѐrdamida davlat pul
taklifini kamaytiradi. Zero, bu banklarning ortiqcha bank zahiralari
qisqarishiga olib keladi. Pul-kredit siѐsatini oʼtkazishda bu vosita butun
bank tizimining asoslariga taʼsir etadi. Shuning uchun u koʼpchilik
mamlakatlarda oʼta zarur boʼlgandagina qoʼllaniladi.
Xoʼsh, pul-kredit siѐsatlarining oqibatlari qanday? Davlat tomonidan
amalga oshiriladigan pul-kredit siѐsati YaIM, bandlik va baholar
darajasiga bevosita taʼsir koʼrsatadi. Faraz qilamizki, iqtisodiѐtda ishlab
chiqarish qisqarmoqda va ishsizlar soni ortib bormoqda. Bunday sharoitda
davlat Markaziy bank orqali pul taklifini biz yuqorida koʼrib chiqqan
vositalar ѐrdamida oshirishga harakat qiladi. Natijada pul taklifi oʼsadi,
foiz stavkasi esa kamayadi. Bu esa investitsiyalarga boʼlgan talabni oshiradi va
oʼz navbatida, YaIM miqdorining koʼpayishiga olib keladi. Bu bilan davlat
maʼlum davrda oʼz maqsadiga erishadi, ishlab chiqarishning orqaga ketishi
toʼxtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari esa oshadi.
Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq
bozorda operatsiyalarni, yaʼni davlat qiymatli qogʼozlarini taklif qilish
usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan
nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi. Bozorda
Markaziy bank xazina qiymatli qogʼozlarini sotish ѐki xarid qilish yoʼli
bilan pul taklifiga taʼsir etib, pul bozoridagi talab va taklif
muvozanatini taʼminlaydi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz
qilamiz. Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirish ѐki
yoʼq qilishga harakat qiladi. Buning uchun, u ochiq bozorda oʼzining qiymatli
qogʼozlarini aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila
boshlaydilar. Davlat qimmatbaho qogʼozlarining (sotish ѐki xarid qilish
yoʼli bilan) taklifi oshib borgan sari, unga boʼlgan baho pasayadi, oʼz
navbatida, unga boʼlgan foiz (yaʼni, qiymatli qogʼozlarni sotib olganlarga
foiz shaklida haq toʼlanadi) oshadi, bu esa unga boʼlgan talabni oshiradi.
Banklar va aholi qiymatli qogʼozlarni koʼproq xarid qila boshlaydi, pirovard
natijada banklarning zahiralari qisqaradi, oʼz navbatida, bu hol pul
taklifining bank mulьtiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek,
bank zahirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi.
Pul - kredit siѐsatini amalga oshirishning yana bir vositasi – bu,
hisob-kitob stavkasi siѐsatidir. Hisob-kitob stavkasini Markaziy bank
belgilaydi. Аgar ushbu stavka past boʼlsa, unda tijorat banklari koʼproq
kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zahiralari
ortib boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib
keladi. Аgarda hisob stavkasi miqdori yuqori boʼlsa, unda banklar kamroq
kredit olishga, olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar,
pirovard natijada ortiqcha bank zahiralari qisqaradi, muomaladagi pul
miqdori kamayadi.
Аmaliѐtda, davlatlar hisob stavkasi siѐsatini ochiq bozordagi
operatsiyalar siѐsati bilan muvofiqlashtirilgan holda olib borishga harakat
qiladilar.
Pul-kredit siѐsatining vositalaridan yana biri – bu, majburiy bank
zahira meʼѐrini oʼzgartirish siѐsatidir. Majburiy bank zahira meʼѐrini
Markaziy bank belgilaydi va uni oʼzgartirib turadi. Аgar Markaziy bank
majburiy bank zahirasini kamaytirsa, ortiqcha bank zahiralari ortadi, bu
esa pul taklifining mulьtiplikatsion ortishiga olib keladi. Masalan, ushbu
meʼѐr 25 % boʼlsa, unda bankka qoʼyilgan 800 soʼmdan 200 soʼm majburiy bank
211
meʼѐrini tashkil etadi. Bunda bank faqat 600 soʼmni qarzga berishi mumkin
boʼladi. Endi faraz qilaylik, meʼѐr 10 % ga tushiriladi, unda bank 720 soʼmni
qarzga berish imkoniyatiga ega boʼladi.
Majburiy bank zahirasi meʼѐrini koʼtarish ѐrdamida davlat pul
taklifini kamaytiradi. Zero, bu banklarning ortiqcha bank zahiralari
qisqarishiga olib keladi. Pul-kredit siѐsatini oʼtkazishda bu vosita butun
bank tizimining asoslariga taʼsir etadi. Shuning uchun u koʼpchilik
mamlakatlarda oʼta zarur boʼlgandagina qoʼllaniladi.
Xoʼsh, pul-kredit siѐsatlarining oqibatlari qanday? Davlat tomonidan
amalga oshiriladigan pul-kredit siѐsati YaIM, bandlik va baholar
darajasiga bevosita taʼsir koʼrsatadi. Faraz qilamizki, iqtisodiѐtda ishlab
chiqarish qisqarmoqda va ishsizlar soni ortib bormoqda. Bunday sharoitda
davlat Markaziy bank orqali pul taklifini biz yuqorida koʼrib chiqqan
vositalar ѐrdamida oshirishga harakat qiladi. Natijada pul taklifi oʼsadi,
foiz stavkasi esa kamayadi. Bu esa investitsiyalarga boʼlgan talabni oshiradi va
oʼz navbatida, YaIM miqdorining koʼpayishiga olib keladi. Bu bilan davlat
maʼlum davrda oʼz maqsadiga erishadi, ishlab chiqarishning orqaga ketishi
toʼxtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari esa oshadi.
6 - Hozirgi sharoitda mehnat bozorida talab va taklif qonuni amal qiladi.
Chunki, ishchi kuchi ham boshqa mehnat resurslari qatori, tovar shakliga ega
boʼlib, tovar-pul munosabatlariga faol jalb qilinadi. Uning bu xususiyati
mehnat koʼrsatkichlari tizimida oʼz aksini topadi. Ular orasida ish bilan
bandlik va ishsizlik koʼrsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Yaʼni,
ishbilarmonlar ishchi kuchidan shunday miqdorlarda foydalanadilarki, bunda
mehnatning yuqori mahsuli real ish haqi bilan ѐki ish haqi hajmining
puldagi ifodasi mehnatning yuqori mahsuli qiymatiga teng boʼlishi kerak.
Аgarda, real ish haqi hajmi oshsa, ishbilarmon ishchi kuchiga boʼlgan talabni
qisqartiradi, agar real ish haqi hajmi kamaysa, ishchi kuchiga boʼlgan talab
ortadi.
9-chizmadan koʼrinib turibdiki, real ish haqini qisqartirish
natijasida mehnatga boʼlgan talab oshmoqda va aksincha, real ish haqi oshsa,
mehnatga boʼlgan talab kamayadi.
Mehnatning taklif funktsiyasida individ oʼz xizmatini ish haqining
puldagi ifodasidan kelib chiqib emas, balki ish haqining oʼlchovlaridan kelib
chiqib taklif qiladi.
Elastiklik - bir oʼzgaruvchining boshqa bir oʼzgaruvchi taʼsiri ostida
oʼzgarishini oʼlchaydigan oʼlchov; aniqroq qilib aytganda, biror oʼzgaruvchining
bir foizga oʼzgarishini natijasida boshqa bir oʼzgaruvchining maʼlum foiz
miqdorga oʼzgarishini koʼrsatadigan sondir.
Oʼtgan mavzulardagi talab va taklifning tahlili narxga bogʼliq va
narxga bogʼliq boʼlmagan omillar taʼsirida vujudga keladigan talab va
taklifning umumiy oʼzgarishlarni yuzaga chiqarishga turtki boʼldi. Bular
orqali talab va taklifning asosiy bazaviy qonuniyatlari shakllantirildi.
Biroq, tadqiqotchi uchun bularning hammasi ham yetarli emas, u
doimiy ravishda yanada aniqroq tahlillarga ehtiѐj sezadi.
Narxlar, daromad ѐki bozor konʼyunkturasining boshqa
koʼrsatkichlarini oʼzgarishiga bozorning sezuvchanlik darajasini aniqlash
uchun maxsus koʼrsatkichidan - elastiklik koeffisientidan foydalaniladi.
Elastiklik konseptsiyasi iqtisodiy nazariyada ancha kech muomalaga
kiritildi, lekin, qisqa muddatda fundamental konseptsiyaga aylandi.
Elastiklikning umumiy tushunchasi iqtisodiѐtga tabiiy fanlardan kirib
keldi.
―Elastiklik‖ termini iqtisodiѐtda ilk bor Аlfred Marshall
tomonidan 1885 yilda talab va taklif elastikligida qoʼllanildi.
Elastiklikning iqtisodiy tahlilga kiritilishi katta ahamiyat
kasb etadi. Jumladan,
- bir tomondan, elastiklik koeffitsienti statistik oʼlchovlarni olishda
asosiy vosita boʼlib xizmat qiladi, ayniqsa, marketing tadqiqotlarini
olib borishda keng qoʼllaniladi;
- boshqa tomondan, elastiklik konseptsiyasi iqtisodiy tahlilning muhim
vositasi hisoblanadi, chunki, fanda nafaqat oʼlchash, hisoblash balki,
olingan natijani tushuntirish, tahlil qilishni ham bilish kerak.
Hozirgi kunda iqtisodiѐtning har bir boʼlimida elastiklik
tushunchasidan foydalaniladi. U ѐki bu darajada elastiklik koeffisienti
bozor muvozanati tahlilida, bozor tarkibini tahlil qilishda u yerdagi
monopoliyalarni aniqlashda, iqtisodiy sikllar nazariyasida keng
foydalaniladi.
Elastiklik koeffitsienti Ye – bir omilning boshqa bir omil bir
foizga oʼzgarishi natijasida son jihatidan oʼzgarishi darajasini
bildiradi. (Masalan, narx, daromad ѐki harajatlarning bir foizga
oʼzgarishi natijasida talab va taklif hajmining oʼzgarib ketishi). Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga boʼlgan
baholarni muntazam oʼsishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini
pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jaraѐnidagi nomutanosiblik,
pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan
tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari boʼlib,
iqtisodiѐt tarmoqlari, jamgʼarma va isteʼmol, talab va taklif, daalat
daromadlari va xarajatlari, x oʼjaliklarning pul massasi va unga boʼlgan
talabi oʼrtasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit
ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu taʼkidlab oʼtgan omillar oʼz mohiyatiga
asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha taʼsir etishi mumkin.
Xalqaro amaliѐtda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan
omillar asosan ikki guruxga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar.
1. Ichki omillarni mohiyatiga asosan pullik (monetar) va pulsiz
omillarga ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining
108
inqirozi, byudjetning taqchilligini mavjudligi, davlat qarzdorligini
ortishi, pul emissiyasi, kredit dastaklarining aylanishini koʼpayishi, pul
aylanmasining tezligi va boshqalar kiradi. Pulsiz omillarga milliy
iqtisodiѐg tarmoqlari oʼrtasidagi nomutanosiblik, tarmoqlar iqtisodiy
rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat koʼrsatish
sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx
shakllantirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit
e kspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin;
2. Tashqi omillar oʼz mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga
taʼsir e tadigan dunѐda amalga oshaѐtgan jaraѐnlarni aks e ttiradi. Ushbu
omillarga dunѐ mamlakatlarida yuzaga chiqadigan soha inqirozlari
hisoblanadigan hom-ashѐ, e nergetika, neft, valyuta inqirozlarni kiritish
mumkin. Ushbu omillardan tashqari biron-bir davlatning boshqa
davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat miqѐsidagi valyuta siѐsatini,
yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga oshirilishini ham
kiritish mumkin. Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga chiqish
shakllarini tahlil e tamiz. Ushbu chizma tahlilidan koʼrinib turibdiki,
ipflyatsiya asosan uch yoʼnalishda yuzaga chikadi. Birinchi yoʼnalishda
maxsulotlar, ishlar va koʼrsatiladigan xizmatlarga boʼlgan narxlarni
asossiz ravishda oʼsib ketishi tufayli pul qadrsizlana bopshaydi. Buning
natijasida milliy valyutaning xarid qilish qobiliyagi tushib ketadi.
Ikkinchi yoʼnalishda, xorijiy valyutalarga nisbatan milliy valyutaning
kursi pasayib ketadi. Buning natijasida xoʼjalik yurituvchi subʼektlar va
mamlakat aholisi e rkin muomaladagi xorijiy valyutalari (АQSh
dollari, ye vro, shveytsariya franki va boshqalarni) jamgʼara boshlaydi.
Uchinchi yoʼnalishda oltinga boʼlgan milliy pul birligida ifodalangan
narx koʼtarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi oʼrtasida
oltinning toʼplanib qolishi amalga oshadi.
Odatda inflyatsiyani ikki xilga talab inflyatsiyasi va taklif
inflyatsiyasiga ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiѐtda talab
keskin oshib ketishi va uni ishlab chiqarishning real hajmi bilan
qondirish mumkin boʼlmay qolgan sharoitlarda kelib chiqadi. Yaʼni, toʼliq
bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiѐtning ishlab chiqarish imkoniyatlari
oʼsib boraѐtgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha talab esa real
tovarlar narxining koʼpayishiga iqtisodiy bosim beradi va talab
inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy soʼzlar bilan aytganda, «xaddan ziѐd
pullar haddan kam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib
chiqaruvchi asosiy sabablar aholining ish bilan toʼliq bandligi va ish
109
haqining oshib borishi hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish
bilan bandlik, narx, ishlab chiqarish surʼatlari kabi koʼpgina omillarga
bogʼliq.
Iqtisod pasayish holatida boʼlganda mamlakatda jami talab oshsa,
ishlab chiqarish hajmi koʼpayadi, ishsizlik kamayadi, narx darajasi esa
deyarli oʼzgarmaydi ѐki kam miqdorda oʼzgaradi. Narx oʼzgarmasligining
sababi shundaki katta hajmdagi boʼsh turgan mehnat va hom ashѐ resurlarini
shu oʼzgarmas narxda ishga tushirish mumkin boʼladi. Chunki, ishsiz yurgan
kishi ish haqini oshirishni talab qilmaydi, uning uchun ishga ѐllanishning
oʼzi kifoya hamda qoʼshimcha stanok sotib olishga hojat yoʼq.
Bundan tashqari, narx ishchi kuchini toʼla ish bilan bandligiga
e rishishdan oldin ham oshishi mumkin. Yaʼni, baʼzi sanoat korxonalarida
boʼsh turgan resurs va zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq toʼliq jalb
qilinadi, natijada ular talabning oʼsishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga
erisha olmaydi. Talab, taklifdan koʼpayib ketadi, natijada narx yana osha
boshlaydi. Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq
bozorda operatsiyalarni, yaʼni davlat qiymatli qogʼozlarini taklif qilish
usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan
nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi. Bozorda
Markaziy bank xazina qiymatli qogʼozlarini sotish ѐki xarid qilish yoʼli
bilan pul taklifiga taʼsir etib, pul bozoridagi talab va taklif
muvozanatini taʼminlaydi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz
qilamiz. Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirish ѐki
yoʼq qilishga harakat qiladi. Buning uchun, u ochiq bozorda oʼzining qiymatli
qogʼozlarini aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila
boshlaydilar. Davlat qimmatbaho qogʼozlarining (sotish ѐki xarid qilish
yoʼli bilan) taklifi oshib borgan sari, unga boʼlgan baho pasayadi, oʼz
navbatida, unga boʼlgan foiz (yaʼni, qiymatli qogʼozlarni sotib olganlarga
foiz shaklida haq toʼlanadi) oshadi, bu esa unga boʼlgan talabni oshiradi.
Banklar va aholi qiymatli qogʼozlarni koʼproq xarid qila boshlaydi, pirovard
natijada banklarning zahiralari qisqaradi, oʼz navbatida, bu hol pul
taklifining bank mulьtiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek,
bank zahirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi.
Pul - kredit siѐsatini amalga oshirishning yana bir vositasi – bu,
hisob-kitob stavkasi siѐsatidir. Hisob-kitob stavkasini Markaziy bank
belgilaydi. Аgar ushbu stavka past boʼlsa, unda tijorat banklari koʼproq
kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zahiralari
ortib boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib
keladi. Аgarda hisob stavkasi miqdori yuqori boʼlsa, unda banklar kamroq
kredit olishga, olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar,
pirovard natijada ortiqcha bank zahiralari qisqaradi, muomaladagi pul
miqdori kamayadi.
Аmaliѐtda, davlatlar hisob stavkasi siѐsatini ochiq bozordagi
operatsiyalar siѐsati bilan muvofiqlashtirilgan holda olib borishga harakat
qiladilar.
Pul-kredit siѐsatining vositalaridan yana biri – bu, majburiy bank
zahira meʼѐrini oʼzgartirish siѐsatidir. Majburiy bank zahira meʼѐrini
Markaziy bank belgilaydi va uni oʼzgartirib turadi. Аgar Markaziy bank
majburiy bank zahirasini kamaytirsa, ortiqcha bank zahiralari ortadi, bu
esa pul taklifining mulьtiplikatsion ortishiga olib keladi. Masalan, ushbu
meʼѐr 25 % boʼlsa, unda bankka qoʼyilgan 800 soʼmdan 200 soʼm majburiy bank
211
meʼѐrini tashkil etadi. Bunda bank faqat 600 soʼmni qarzga berishi mumkin
boʼladi. Endi faraz qilaylik, meʼѐr 10 % ga tushiriladi, unda bank 720 soʼmni
qarzga berish imkoniyatiga ega boʼladi.
Majburiy bank zahirasi meʼѐrini koʼtarish ѐrdamida davlat pul
taklifini kamaytiradi. Zero, bu banklarning ortiqcha bank zahiralari
qisqarishiga olib keladi. Pul-kredit siѐsatini oʼtkazishda bu vosita butun
bank tizimining asoslariga taʼsir etadi. Shuning uchun u koʼpchilik
mamlakatlarda oʼta zarur boʼlgandagina qoʼllaniladi.
Xoʼsh, pul-kredit siѐsatlarining oqibatlari qanday? Davlat tomonidan
amalga oshiriladigan pul-kredit siѐsati YaIM, bandlik va baholar
darajasiga bevosita taʼsir koʼrsatadi. Faraz qilamizki, iqtisodiѐtda ishlab
chiqarish qisqarmoqda va ishsizlar soni ortib bormoqda. Bunday sharoitda
davlat Markaziy bank orqali pul taklifini biz yuqorida koʼrib chiqqan
vositalar ѐrdamida oshirishga harakat qiladi. Natijada pul taklifi oʼsadi,
foiz stavkasi esa kamayadi. Bu esa investitsiyalarga boʼlgan talabni oshiradi va
oʼz navbatida, YaIM miqdorining koʼpayishiga olib keladi. Bu bilan davlat
maʼlum davrda oʼz maqsadiga erishadi, ishlab chiqarishning orqaga ketishi
toʼxtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari esa oshadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati

1. 
   ―МАКРО ВА МИКРОИҚТИСОДИЁТ фанидан ЎҚУВ-УСЛУБИЙ МАЖМУА . Б.Д. Гиясов . 2019 йил
   
2. 
   Mikroiqtisodiyot. Erkin Egamberdiyev . 2005
   
3.