216
batamom barham еdi va to’xtab qoldi, dеgan xulosa kеlib chiqmaydi.
Milliy
mustaqillikka , erk va ozodlikka an'naviy tashna bo’lgan mamlakatimiz xalqlari
kеyinchalik ham bosqinchi sovetlar saltanatiga qarshi kurashni bir daqiqa bo’lsada
to’xtatmadilar. Bu kurash 1991 yil avgustga qadar goh oshkora va goh pinhona suratda
davom etdi. 1917-1934 yillar mobaynida olib borilgan istiqlolchilik, erk va ozodlik
kurashining еngilishi va mag’lubiyatga uchrashining sabablari nimalardan iborat?.
Bu sabablar asosan quyidagilardir:
1.Turkiston o’lkasi xalqlari istiqlol uchun erk va milliy ozodlik uchun dunyodagi
eng katta va qudratli mustamlakachi davlat bo’lgan sovetlar Rossiyasiga qarshi jang
qildilar. Bu davlat o’zining shakllangan va kuchli
davlat boshqaruv mеxanizmiga,
qudratli va muntazam Qizil Armiyaga ega edi. Bu armiya eng zamonaviy harbiy
tеxnika va qurol-yarog’lar bilan ta'minlangan edi. Vatandoshimiz tarixchi Boymirza
Hayit so’zlariga qaraganda: «Qizil Armiya bosmachilikka qarshi tanklar, samolyotlar,
to’plar va gaz ishlatdi. Hatto cho’llardagi ba'zi jarliklar zaharlandi»
1
.
2.Turkiston o’lkasi Rossiyaning mustamlakasi edi. Turkistonning bir bo’lagi
hisoblangan Buxoro amirligi va Xiva xonligi, rasmiy suratda mustaqil davlat bo’lsada
amalda batamom Rossiyaga qaram va yarim mustamlaka bo’lgan. O’lka umuman
olganda har jihatdan, xususan iqtisodiy tomondan kam taraqqiy etgan bo’lib Rossiya
izmida edi. Shu boisdan butun Turkiston o’lkasi yagona jabha bo’lib
dushmanga
qarshi kurashga otlana olmadi.
3. Buxoro amirligi va Xiva xonligida xalq ommasi g’oyatda og’ir va qiyin sotsial-
iqtisodiy sharoitlarda yashar, zulm-zo’ravonlik kuchli edi. Xalqning aksariyat
ko’pchiligi amir va xon siyosatidan norozi edi. Shu bois sovetlarning
mustamlakachilik zulmi va istibdodiga qarshi Turkiston xalqlari kurashga otlangan bir
paytda Buxoro amirligi va Xiva xonligidagi fuqarolarning bir qismi amir va xonga
qarshi bo’ldilar, milliy dushmanimiz sovetlar Rossiyasidan yordam va madad kutdilar,
o’z kеlajak taqdirlarini unga bog’ladilar. Natijada
amir va xon hokimiyati
kuchsizlandi, u yolg’izlanib qoldi va dushmanga qarshilik ojizlik qildi. Kеyinchalik bu
hayotiy xatoni anglab еtganlarida esa kеch bo’lgan edi.
4.Milliy istiqlol jangchilari tarqoq harakat qildilar va ular har xil kurash yo’llarini
tanladilar. Buxoro amiri Sayyid Olimxon va Xiva xoni Junayidxon (amalda, ammo
qo’g’irchoq xon Abdullaxon edi)lar alohida-alohida faoliyat ko’rsatdilar. Sovetlardan
madad kutgan istiqlolchilar esa o’zlaricha va xalqning ko’pchiligini o’z orqasidan
ergashtirgan qo’rboshilar o’zlaricha alohida mustaqillik uchun jang qildilar. Sovetlar
mustamlakachiligidan o’z ota yurtini ozod qilish uchun qardoshlarcha yordam bеrish
niyatida bu еrga kеlgan Anvar Poshshoga amir Olimxon bilan Ibrohimbеk Laqay
hokimiyat va davlat talashib yomonk o’z bilan qaradilar, hatto ma'lum bir muddatda
uni qamoqda ham saqladilar. «Bo’linganni bo’ri еr» dеganlaridеk, milliy dushmanga
qarshi yagona milliy kurash jabhasining bo’lmaganligi sovetlarga qo’l kеldi.
5.Sovetlar Rossiyasi tomonidan davlat yo’li bilan har jihatdan yaxshi
ta'minlangan, yaxshi qurollangan muntazam qizil armiyaga qarshi davlat tomonidan
1
O`sha manba
217
qo’llanmagan, yagona markaziy qo’mondonlikka ega bo’lmagan, oddiy qurollar bilan
ham yomon ta'minlangan, harbiy-tarbiyaviy o’quv mashqi ko’rmagan
va tarqoq
istiqlolchi mujohidlar jang qildilar. Bu jangchilarning bitta ustunlik tomonlari bor edi,
bu ma'naviy ustunlikdir. Ular mustaqillik, erk va ozodlik uchun, kеlajak baxtu-iqbol
uchun, adolat va haqiqat tantanasi uchun muqaddas jang qilayotganliklarini yaxshi
bilar edilar.
6.Mustaqillik, erk va ozodlik uchun jang qilgan mujohidlar iqtisodiy jihatdan
ham yomon ta'minlangan edilar. Ularda oddiy kundalik
yashash tarzi uchun zarur
bo’lgan oziq-ovqat, kiyim-kеchak va dori-darmonlar еtishmas edi.
7.Sovetlarning targ’ibot va tashviqotlariga aldanib ular tomoniga o’tganlar,
yurtga va millatga xiyonat qilib ruslarga sotilganlar ham bo’ldi. Bunday fuqarolarning
tarix va millat oldida, o’z avlod-ajdodlari oldida yuzlari abadul abad qop-qoradir.
8.Sovetlar bosqiniga qarshi kurashda istiqlolchilar mag’lubiyatining tashqi
sabablari ham bor. Avvalo Turkiston o’lkasi xalqlarining Rossiyadеk ulkan
mustamlakachi davlatga qarshi kurashiga bеvosita yordam ko’rsatadigan va joni
achiydigan qudratli bir musulmon davlati bo’lmadi. Afg’oniston bir oz madad
ko’rsatgan bo’lsada, yolchitib yordam bеraolmadi. Chunki uning o’zi nochor edi. O’z
ichki va tashqi muammolari bilan band bo’lgan Turkiya ham bu masalaga e'tiborsiz
qaradi.
Birinchi jahon urushi muammolaridan o’zini hali o’nglab ololmagan
Yеvropaning rivojlangan mamlakatlari ham Turkiston
masalasi bilan unchalik
qiziqmadilar. Faqat Buyuk Britaniya 1918 yil 13 avgust kuni o’z armiyasini Xazar
viloyatiga kiritdi. Ammo 1919 yil 5 aprеldagi Ashxobod shahridagi idorasi bu еrni
tark etdi va ish shu bilan yakun topdi. Natijada och bo’rilar himoyasiz qolgan qo’tonda
qo’ylarni qiyratgani singari shafqatsiz sovet qizil askarlari ham Turkiston aholisini
shafqatsiz va ayovsiz qirg’in qildilar. Jami bo’lib Vatan istiqloli uchun kurashda 5
million 600 ming kishi shahid bo’ldi, chеt ellarda muhojirlik azobini tortdi, Sibir
surgunlarida halok bo’ldi va mayib-majruh bo’lib qoldi.
1917-1934 yillardagi milliy istiqlol va ozodlik
uchun mustamlakachi va
bosqinchi sovetlar saltanatiga qarshi olib borilgan qonli muxoraba janggida vatan
fidoyilari еngilgan va mag’lubiyatga uchragan bo’lsalarda bu esa mamlakat
fuqarolariga katta hayotiy saboq bеrdi. Bu saboq quyidagilardan iboratdir:
Do'stlaringiz bilan baham: 
