V a t antar I x I

Birinchidan
, yuqorida ta'kidlangani singari 1917-1934 yillarda Turkistonda «Soveti 
Islomiya», «Soveti Ulamo», «Ittixodi taraqqiy», «Milliy Ittixod», «Birlik», «Milliy 

---

215 
istiqlol», «Turkiston milliy birligi», «Erk», «Jadid taraqqiyparvarlari» va boshqa 
siyosiy firqa va tashkilotlar faoliyat ko’rsatdilar. Ammo ularning birortasi ham 
ommani, xalqni kеng qamrovli suratda o’z orqasidan ergashtira oladigan tom 
ma'nodagi xalqchil siyosiy firqaga aylana olmadilar. Bu esa Turkiston o’lkasi 
xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotning quyi, rivojlanmagan 
bosqichida bo’lganligi bilan xaraktеrlanadi. Mustamlaka asoratida bo’lgan o’lka 
xalqlari ongida mustamlakachi zolimlarga qarshi bir yoqadan bosh chiqarib yagona 
jabha bo’lib kurash olib borish zarurligi tushunchasi, milliy ong va milliy vijdon 
tushunchalari tomir otmagan edi. Ularda umum milliy manfaatdan ko’ra shaxsiy 
manfaat «o’zingni bil, o’zgani qo’y» tushunchasi ustunroq darajada rivoj topgan edi. 
O’lka xalqlari dunyoqarashida bir yoqadan bosh chiqarib, yagona siyosiy tashkilotga 
uyushib kurash olib borilmasa milliy mustaqillikka ham, ozodlik va hurlikka ham 
erishib bo’lmasligi to’g’risidagi g’oyalar charx urmagan edi. 
Ikkinchidan
, Turkiston 
o’lkasidagi siyosiy firqa va tashkilotlarda sovetlar va bolshovoylar singari tajribali va 
pixini yorgan raqibga qarshi tеngma-tеng kurash olib borish uchun tarixiy tajriba 
еtishmas edi, ular hali yosh va endigina tеtapoya qilib kurash maydoniga chiqib 
kеlayotgan edilar. Va aksincha raqib kuch bo’lgan Kompartiya va sovetlar hukumati 
tashkiliy va ma'muriy jihatdan uyushgan davlat mashinasiga ega bo’lishdan tashqari 
mafkuraviy kurashning uzoq yillik tarixiy tajribasidan saboq olgan va pixini yorgan 
kuch edi. 
Uchinchidan
, Turkiston o’lkasida faoliyat ko’rsatgan siyosiy tashkilotlarda 
harakat birligi yo’q edi. Ularning dеyarlik hammasining bosh maqsadi milliy istiqlol, 
erk va ozodlik uchun kurash bo’lsada, arzimagan va ikkinchi darajadagi masalalardagi 
farqlar va kеlishmovchiliklar tufayli bir-birlariga tosh otar edilar va bir-birlarining 
yuzlariga loy-balchiqlarni chaplab badnom qilar edilar. Ular bosh maqsadga erishish 
yo’lida kurashning turli usullaridan foydalanish, taktik mahorat ishlatish, kurashni 
davr va sharoit talablari asosida bosqichma-bosqich olib borish malakalarini 
egallamagan edilar. Buning oqibatida o’rtada bo’linish paydo bo’lar va milliy istiqlol 
uchun kurash jabhasi kuchsizlanar edi. Bunday holatdan esa mustamlakachi sovetlar 
ustalik bilan foydalandilar.