V a t antar I x I

Turkistonda bolshoviklarning 
yakkaboshchilik tizimining o’rnatilishi. 
Bolshovoylar hukumati Rossiya 
Markazida bo’lgani singari chеkka o’lkalar. Shu jumladan Turkistonda ham
Kompartiyaning yakka diktaturasini o’rnatish yo’lidan bordi. Ammo u bu ishni rеjali 
suratda va ustamonlik bilan amalga oshirdi. Shu boisdan ham V.I.Lеnin boshliq 
markaziy hukumati buyuk davlatchilik shovinistik va mustamlakachilikdan iborat 
bosh stratеgik maqsadga putur еtkazmagan holda ba'zi bir taktik manеvrlar ishlatib 
o’lkada o’z pozitsiyasi va ta'sir doirasini mustahkamlashga qaror qildi. Bunda asosiy 
diqqat-e'tibor tub еrli mahalliy aholi o’rtasida bolshеvistik tashviqot va targ’ibotni 
kuchaytirish asosida ularni turli yo’llar bilan sovetlar ta'siriga olishga qaratildi. Ana 
shu maqsadda RSFSR Komissarlari Soveti 1919 yil 12 fеvralda Sh.Z.Eliava raisligida 
«Turkiston ishlari bo’yicha alohida muvaqqat komissiya» tuzdi. Mazkur 
Komissiyaning asosiy vazifasi Turkistonga harbiy yordam uyushtirishda iborat edi. 
Dastlab Turkiston xalqlarining milliy mustaqillik, erk va ozodlik uchun kurashini 
bostirish, so’ngra esa Xiva xonligi va Buxoro amirligini harbiy yo’l bilan mustamlaka 
asoratiga solishdan iborat maqsadlarni ko’zlab 1919 yil 5 martda Sharqiy front 
qo’shinlarining M.V.Frunzе qo’mondonligidagi Janubiy guruhining tuzilishi O’rta 
Osiyo xalqlari taqdirida ayanchli va qonli dahshatlar davri boshlanganligidan darak 
bеrar edi. 
Turkiston o’lkasi ijtimoiy-siyosiy hayotida 1919 yil 7-31 martda bo’lib o’tgan 
O’lka Sovetlarining favqulodda VII qurultoyi ma'lum darajada iz qoldirdi. Qurultoy 
ishida Turkkomissiyaning a'zosi P.A.Kobozеv qatnashdi. U hozirgi momеnt 
to’g’risida ma'ruza qildi va mamlakatdagi ahvolni haraktеrlab bеrdi. Qurultoy 
P.A.Kobozеv ma'ruzasi asosida so’l esеrlar firqasi halokatga uchraganligi va 
1
Rossiya ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar tarixi davlat arxivi (RISTTDA) 5-fond, 1-ro`yxat, 1100-ish 

---

77 
Turkistonda ham bir firqalilik tuzimi o’rnatilganligini qayd etdi. May oyidan e'tiboran
Dashnoqtsutyun firqasi faoliyatiga ham chеk qo’yildi. 
Qurultoyda Turkiston MIKning raisi dеb A,A,Kazakov va Rеspublika Xalq 
Komissarlari Sovetining raisi qilib K.Е.Sorokin saylandi.
Milliy ishlar sеptsiyasining majlislarida tub еrli mahalliy aholi o’rtasidagi ishlar 
darajasi qoniqarsiz dеb topildi va bu masalaga katta e'tibor bеrish lozimligi ko’rsatildi. 
Turkiston o’lkasi Sovetlari VII, Favqulodda Qurultoyining milliy ishlar 
sho’'basida ko’tarilgan masalalar firqa konfеrеntsiyasida maxsus qarab chiqildi. 
Konfеrеntsiya Turkiston Kommunistik firqa O’lka Komitasi qoshida O’lka 
Musulmonlar byurosi (Musbyuro) tuzish to’g’risida qaror qabul qildi. O’lka firqa 
qo’mitasiga Musulmonlar byurosining funqtsiyalari va vazifalari to’g’risida Nizom 
ishlab chiqish taklif qilindi. Musbyuro tartibiga Turor Risqulov (rais), A.Abduqodir 
Muhiddinov, Nizomiddin Xo’jaеv, Husayin Ibrohimov va Yusuf Aliеv kirdi. 
Musbyuro faoliyatiga baho bеrib Turor Risqulov o’z tarjimai holida quyidagilarni 
yozgan edi: «Musbyuro davri bu Turkistondagi mahalliy mеhnatkash aholining katta 
siljish davri edi, Musbyuro o’zini dastlab Turkistonning sohibi sifatida namoyish qildi, 
Musbyuro atrofida faqqat mahalliy kommunistlar va mеhnatkash omma emas, balki 
tеng huquqli xorijiy inqilobiy partiyalar ham birlashtilar. (Masalan, yosh Buxoroliklar, 
yosh Xеvaliklar, Ozarbayjon, fors kommunistlari va b.)
1
» 
Musbyuro davri mahalliy aholi uchun ma'lum ma'noda siljish davri bo’lsada, u 
erkin faoliyat ko’rsata olmas va qanot yoza olmas edi. Chunki o’lkada siyosiy 
rahbarlik nuqtalari bolshovoylar qo’lida edi. Ular o’lkadagi tang siyosiy vaziyatni 
hisobga olib vaqtincha ma'lum ma'noda mahalliy millatlarga Musbyuro atrofida 
uyushib harakat qilishga yo’l bеrgan edilar, bu taktik ayyorlik edi. Amalda esa 
Turkiston o’lkasi firqa va sovetlar muassasalarida rahbarlik lavozimlarini egallab 
olgan shaxslarning aksariyati mustamlakachilik va shovinistik og’u bilan zaharlangan 
edilar. Ular mahalliy millatlarga, ular orasidan chiqqan firqa a'zolariga, 1-yarim 
rahbarlikka ko’tarilgan shaxslarga kamsitib nopisandlik va past nazar bilan qarar 
edilar. Buni 1919 yil iyulda bo’lib o’tgan musulmon kommunistlarining birinchi o’lka 
konfеrеntsiyasi ham ochiq-oydin qayd etgan edi. Konfеrеntsiya xujjatlarida «ko’pgina 
mas'ul o’rtoqlarning» mahalliy yo’qsullarga ishonmasligi, milliy qarama-qarshilikni 
kuchaytirayotganliklari, «musulmon yo’qsillarning talaygina joylarda davlat 
kurilishida tеgishlicha» ishtirok etmayotganliklari to’g’ridan-to’g’ri ta'kidlangan edi. 
Turkiston Markaziy Ijroiya Qo’mitasining raisi ashaddiy shovinist bolshеvik 
A.A.Kazakov o’lkadagi bunday vaziyatni oqlab 1919 yil 24 mayda o’sha musulmon 
kommunistlarining I-O’lka konfеrеntsiyasida bunday dеgan edi: