В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

К о р е я ,
Тайван, Сингапур) 
қўлланилади. Моделнинг хусусиятлари миллий менталитет, шарқона 
анъаналар ва маданият таъсирида шаклланган:
— қариндош-уруғчилик;
— давлат ва тадбиркорлар манфаатларининг узвий боғлиқлиги;
— иқтисодиёшинг экспортга йўналтирилганлиги;
— бир умр лик ёлланиб ишлаш тизим инипг меҳнат фаолиятини 
рағбатлантириш асоси эканлиги.
«Япония модели» деярли 150 йил давомида ўз ривожланиш 
хусусиятларига эга бўлган. Япония моделининг Европа мамлакатлари ва 
АҚШ моделларидан 
фарқи - жамиятнинг ижтимоий-иктисодий 
ривожланишида давлат ролининг юқорилиги билан ажралиб туришидир.
Япон модели - ватанпарварлик туйғуси асосида яратилиб, энг аввало. 
саноат маҳсулотларини экспорт қшгаш эвазига хорижий валют аки 
тушириш ва тушган валюта эвазига етакчи хорижий мамлакатлардан 
замонавий технологияларни сотиб олаш, юқори меҳнат унумдорлигига 
эришиш ва тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш кабиларни ўз ичига олади.
“Япония модели” нинг хусусиятлари қуйидагилардан иборат:
Биринчидан, мамлакатда бир хил соҳада фаолият кўрсатаётган 
ишлаб чиқарувчи корхона ва компанияларнинг бирлашуви (“кейретцу”) ва 
бунинг натлжасида молия-саноат гуруҳларинйнг ташкил қилиниши. Лекин 
кўплаб “кейретцу”лар урушдан олдинги монопол компаниялар -
66

---

“дзайбацу”лардан келиб чиққан. Бу молия-саноат гуруҳлари йирик 
банклар, савдо ва саноат компаниялар томонидан бошқарилади;
Иккинчидан, 
мамлакатда 
мехнат 
муносабатлари 
тизимининг 
шакллануви, яъни:
— япон миллий урф-одатдаридан келиб чиққан ҳолда ипгхона 
раҳбарияти томонидан ишчиларнинг доимий меҳнат фаолияти ни 
кафолатлаш;
— фукароларни бутун умрга иш билан таъминлаш;
— ишчи ўринларга юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш;
— ишчиларнинг доимий равишда иш фаолиятларини алмаштириб 
туришлари;
— компания ва фирмалар раҳбарлари томонидан ишчи-хизматчиларни 
мунтазам равишда ҳар томонлама рағбатлантириб туриш;
— ишчиларнинг “ишхона - бу бизнинг уйимиз” шиори остида 
фаолият кўрсатиши;
~ ишхоналарда ишчиларнинг меҳнат интизомига қаттиқ риоя 
қилиниши.
Учинчидан, мамлакатнинг иктисодий ривожланишида ҳукуматнинг 
аҳамияти ва унинг кучли назорати. Ҳукумат мамлакатдаги барча иктисодий 
муаммоларни “Молия-саноат гуруҳлари” раҳбарлари билан ҳамкорлиқда 
ҳал қилади.
Шу билан бирга хукумат марказлашган умумдавлат ривожланиш 
режаларини куйидаги йўналишларда ишлаб чиқади: иктисодий тараққиёт: 
социал-таъминот; ер ва ер ости манбаларидан унумли фойдаланиш; саноат 
тармоқпарини ривожлантириш режаларини ишлаб чиқиш.
Тўртинчидан, ҳукумат томонидан мамлакатда ҳар қандан бизнесга 
қарши қаттиқ кураш олиб бориш ва назорат ўрнатиш.
Бешинчидан, миллий кадрлар тайёрланишини такомиллаштириш, 
яъни 
талабаларни 
хорижий 
мамлакатлардаги 
энг 
олий 
ўқув 
муассасаларига ва ишчи-хизматчиларни хорижга малака ошириш учун 
юбориш.
4.5. Иктисодиётнинг очиқлиги ва рақобатбардошлиги
Дунё мамлакатлари иқгисодий ривожланишнинг қайси моделини 
танламасин мамлакат иктисодиётининг жаҳон хўжалигидаги ўрни унинг 
рақобатбардошлик даражаси билан белгиланади. Халқаро рақобат техник 
тараққиётнинг энг муҳим омили ҳисобланади ва унинг таъсирида ишлаб 
чиқариш, бошқарув технологияларининг доимий янгиланиб бориш жараёни 
давом этади, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот янгиланади ва сифати ошиб 
боради. Жаҳон иктисодиётининг барқарор ривожланиш суръатларини 
таъминлаш, халқаро рақобатни вужудга келтиришнинг мухим шарти дунё 
мамлакатлари иктисодиётининг очикдиги билан белгиланади.
67

---

Жаҳон тажрибасининг кўрсатишича, ташқи дунёга нисбатан ёпиқлик 
албатга инқирозга олиб келади. Мамлакат иқшсодиётининг халқаро 
меҳнат тақсимотига интеграциялапшш даражаси - бу иктисодиётнинг 
очиқлик кўрсаткичидир.
Миллий иқгисодиёт учун жаҳон бозорига жалб этилганлик муҳим 
аҳамият касб этади. «Очиқликнинг» рационал даражаси ва тавсифини танлаш 
миллий иктисодиётнинг рақобатбардошлигини таъминлаб берииш мумкин.
Очиқ иқтисодиёт - бу ташқи иктисодий алоқалари ривожланган, 
мшший иқгисодиётгагаг нисбий усгунликларига таяниб, жаҳон хўжалиги 
тизимига интеграциялашиб борувчи иқгисодиётдир. Очиқ иқгисодиёт, 
одатда, миллий иқгисодиётга нисбатан қўлланилади.
Жаҳон амалиётида иқтасодиётнинг очиқлик даражаси куйидаги 
кўрсаткичлар орқали аниқланади:
— экспорт квотаси;
— импорт квотаси;
— ташқи савдо квотаси;
~ импорт эластиклиги коэффициента;
— экспорт эластиклиги коэффициента;
— экспорт ва импорт таркиби;
— икгисодиётта сарфланаётган инвесгициялар таркибида хорижий 
инвестициялар ва четга чиқарилган капиталнинг жами капитал ҳажмидаги 
улушлари. Агар ички инвестацияларда хориждан келган маблағлар улуши 
қанча катта бўлса ва капитал ташқарига қанча кўп чиқса, иқтисодиёт шун- 
чалик очиқ бўлади;
— меҳнат ресурслари таркибида хориждан келган ва хорижга чиқиб 
кетган ишчи кучи ҳиссаси. Ушбу кўрсаткич қанча катта бўлса, иқгисодиёт 
шунча очиқ бўлади.
Иктисодиётнинг очиқлик даражасига таъсир этувчи омиллар 
куйидагилардан иборат:
— ишлаб 
чиқариш 
кучларининг 
ривожланиш 
даражасининг 
юқорилиги;
— иқтисодиёт таркибида қайта ишлаш ва юқори технологияли 
тармоқларнинг улуши;
— мамлакат иқгисодий салоҳиятининг ҳажми;
— мамлакатнинг табиий ресурслар билан таъминланганлик даражаси.
Ўзбекистон иқтисодиёти эркинлашиб, очиқлик даражаси ортиб, жаҳон
хўжалигига 
интеграциялашуви 
кучайиб 
бормокда. 
2010 
йилда 
Узбекистонда экспорт квотаси 33,5% га, импорт квотаси 22,6% га ва ташқи 
савдо квотаси 56,1% гатенг бўлди1.
Баъзи икгисодчиларнинг фикрича, иқгисодиётнинг очиқлик даржаси 
миллий ишлаб чиқаришнинг тармоқ таркибига богликдир. Ишлаб чиқариш
1 Ўэбекисгоп Респ>'бпвкдси Давлат статнсшка кўмитаси маълумотларн асосила ҳисоблангая.
68

---

ҳажмининг умумий таркибида базавий тармоклар улуши қанчалик юқори 
бўлса, иқтисодиётнинг очиқлик даражаси шунчалик паст бўлади. Ушбу 
ҳолат базавий тармоқларнинг халқаро ихтисослашув жараёнига кам 
даражада жалб этилганлиги ва асосан ички бозорга йўналтирилганлиги 
билан изоҳлаиади.
Ички талаб ва таҳлил мувозанатининг макроиқгисодий таҳлиллари 
кўрсатишича, одатда, ушбу мувозанат реал амалиётда ўз тасдиғини 
топмайди. Мамлакатнинг иқгисодий ривожланиш даражаси қанчалик 
юқори бўлса, ушбу кўрсаткичдан четланиш шунчалик юқори бўлади. 
Мамлакатнинг техник-иқгисодий ривожланиш даражасининг юқорилиги 
товарлар ва хизматлар таклифининг кўпайишига ва ташқи иқгисодий 
фаолиятнинг рағбатлантирилишига олиб келади. Бу эса иктисодиётнинг 
очшушгини аникдашда муҳим омил бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Ишлаб чяқариш 
кучларининг ривожланиш даражаси юқори, 
технологик жиҳатдан чукур меҳнат тақсимотига асосланган тармоқ 
таркибига эга мамлакатларда иқгисодиётнинг очиқлик даражаси ҳам 
юқори бўлади. Мутлақ кўрсаткичлар бўйича иқгисодий салоҳияти пасг. 
табиий ресурслар билан кам таъминланган мамлакатлар иқтисодиётининг 
очиқлик даражаси эса паст бўлади.
Қайд 
этиб 
ўтилганидек, 
иқгисодиётнинг 
очиқлиги 
халқаро 
рақобатнинг муҳим шарти қисобланади. Мамлакатларнинг рақобатбар- 
дошлиги қандай аникданади ва у нималарга боғлиқ? Нима сабабдан баъзи 
мамлакатлар рақобат жиҳатдан бошқа мамлакатларга нисбатан илгарилаб 
кетган?
Рақобатбардошлик тушунчасига иқгисодий адабиётда “фирмаларнинг 
мавжуд шароитда рақобатчипарига нисбатан бақо ва баҳосиз тавсифига 
кўра товарларни лойиҳалаштирши, тайёрлаш ва сотиш борасидаги реал ва 
потенциал имкониятларидир”, дея таъриф берилади.
XX 
асрнинг 90-йилларида америкалик иқгисодчи Гарвард универси- 
тети бизнес мактаби вакили Майкл Портер “Мамлакатларнинг рақобат 
афзалликлари” номли китобида халқаро рақобатнинг замонавий муам- 
моларини таҳлил этди.
М. Портер фикрича, мамлакатнинг рақобатбардошлигини унинг 
миллий компаниялари таъминлаб беради, шунинг учун дастлаб мамлакат 
рақобатбардошлигдаи эмас, балки миллий компаниялар рақобатбар- 
дошлигини тахдил этиш лозим. У мамлакат компанияларининг 
муваффақиятини таъминлаб берадиган қулай муҳитни яратиш қуйидаги 
тўртга муҳим кўрсаткичга боғлиқлигини таъкидлайди:
— ишлаб чиқариш омиллари билан таъминланганлик;
— талаб кўрсаткичлари;
— яқин ва хизмат кўрсатувчи (ёрдам берувчи) тармокдар;
— рақобат муҳити ва фирма стратегияси.
69

---

Ушбу муҳит доирасидаги миллий компанияларнинг самарали 
фаолияти мамлакатнинг рақобатбардошлик рейтингини белгилаб беради.
Мутахассислар мамлакатнинг рақобатбардошлигини аниқлаш учун 
340 дан ортиқ кўрсаткичлар ва 100 дан ортиқ усуллардан фойдаланишади. 
Мамлакатнинг рақобатбардошлигини аниклашда қуйидагилар асосий 
омиллар сифатида хизмат қилади:
— иктисодий салоҳият ва иктисодиётнинг усиш суръатлари;
— саноат ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги;
— илмий-техник тараққиётнинг ривожланиш даражаси ва уни 
ўзлаштириш суръатлари;
— халқаро мехмат тақсимотида қатнашиш;
— ички бозор хажми ва динамикаси;
— иқгасодиётда давлатнинг роли;
— молия тизимининг эгилув чанлиги;
— меҳнат ресурслари билан таъминланганлик ва малака даражаси;
— ички сиёсий ва ижтимоий-иқгисодий ҳолат;
— иқгисодиётнинг жаҳон талабига мослашиш даражаси ва қобилияти.
Швейцариянинг 
Лозанна 
шахрида 
жойлашган 
Менежментни
ривожлангириш халқаро института (International Institute of Management 
Development, IMD) ҳар йили дунёнинг етакчи 47 мамлакатига 
рақобатбардошлик нуқгаи назаридан баҳо беради. Тахлиллар 287 мезон 
бўйича гуруҳланган 8 та ом ил бўйича амалга оширилади:
— миллий иқгисодиёт тавсифи - ЯИМ ҳажми, инвесгициялар ва 
жамғармалар ҳажми, пировард истеъмол даражаси, аҳоли турмуш 
даражаси, иктисодиётнинг амал килиш самарадорлиги даражаси;
— иқгисодиётнинг байналмилаллашув даражаси;
— сиёсий тизимнинг барқарорлиги;
— молия тизими;
— инфратузилма;
— бошқарувнинг самарадорлиги;
— фан ва технологияларнинг ривожланиш даражаси;
— меҳнат ресурсларининг тавсифи.
Мамлакатлар 
рақобатбардошлигини 
тахдил 
этувчи 
халқаро 
тадқиқотлардан бири - бу Жаҳон иктисодий форумининг (World 
Economic Forum, WEE} методикаси ҳисобланади. Тадқиқот жараёнида 
мамлакатнинг иқгисодий ўсишини баҳолашда ўрта ва узоқ муддатли 
ривожланиш динамикасини тавсифловчи муҳим макро ва микроиқгисодий 
кўрсаткичлар 
асосида 
рақобатбардошликнинг 
агрегат 
индекслари 
ҳисобланади. Ушбу методика 30 йилдан буён кўлланилади ва унинг 
натижалари Жаҳон иқшсодий форумининг Глобал рақобатбардошлик 
тўғрисидаги (The Global Competitiveness Report) маърузасида чоп 
этилади.
70

---

Мамлакатнинг рақобатбардошлигини баҳолаш кўпсонли маълумот- 
ларни йиғиш асосида рақобатбардошлик кўрсаткичларини асосий омиллар 
бўйича 
ҳисоблашни 
кўзда 
тутади. 
Кейин 
барча 
омилларнинг 
рақобатбардошлик кўрсаткичига қўшган ҳиссасини акс эттирувчи агрегат 
индекс ва субиндекслар ҳисобланади. 
Замонавий рақобатбардошлик 
методикасида 12 та асосий омил ажратилади (4.5.1-расм).
Базавий талаблар
1. Давлат ва жамоат муассасалари
2. Инфратузилма
3. Макроиктисодий барқарорлик
4. Соғлиқни сақлаш ва бошланғич таълим
Ресурсларга
йўналтирилган
иқтисодиёт
Самарадорлнк кўрсаткнчлари
5. Олий таьлим ва касбий тайёргарлик
6. Товар ва хизматлар бозорининг 
самарадорлиги
7. Меҳнат бозори самарадорлиги
8. Молия бозорининг ривожланганлиги
9. Янги технологиялар билан куролланганлик
10. Бозор хажми
Самарадорлпкка
Вўнаптнрнлгаи
нқтисодиёт
Инновацион салоқият в а ривожланиш 
омилларн
11. Бизнесиинг ривожланиш даражаси
12. Инновацион салоҳият
Инновация га 
йўиалтирилган 
нктисоднёт
4 .5 .1 -р а с м . Р а қ о б а т б а р д о ш л и к к ў р с а т к и ч л а р и я и н г г у р у ҳ л а н и ш и 2
Қайд этиб ўтилган омиллар уч гуруҳга ажратилади. Биринчи гуруҳ 
базавий талабларни ўз ичига олади, иккинчи гуруҳ бизнес муҳит 
самарадорлигини оширувчи омилларни қамраб олади, учинчи гуруҳ эса 
бизнесни такомиллаштириш омилларини бирлаштиради. Ҳар бир гуруҳ 
муайян субиндекслар билан тавсифланади. Субиндексларни ҳисоблаёттан 
вақгда ҳар бир гуруҳнинг вазни куйидагича белгиланади биринчи гуруҳ -
25%, иккинчи гуруҳ - 17%, учинчи гуруҳ - 50% (4.5.1-жадвал).
The Globa) Competitiveness R eport 2009-20t0W oiid Econom icFonim . Geneva, Switzerland 2009. p. 8.
71

---