В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

3 .4 .1 - ж а д в а л
И Р С И у ч у н м а қ с а д л и к ў р с а т к и ч л а р
11
Курса ткич
Максимал
қнймат
М ш о
1
мал
книмат
Т}тшшшда кутилаётган умр узунлиги
83,2 (Япония, 2010 й.)
20
Ўрта таълимнинг давомийлиги
13,2 (АКД1,2000 й.)
0
Таълимнннг давомийлиги
20,6 (Австралия, 2002 й.)
0
Таълимнннг уртача индекси
0,951 (Янги Зеландия, 2010 й.)
0
Аҳали жон бошига тугри келувчи даромад мвкдори 
(хзрид қобилияга паритета бўнича. АҚШ долл.)
108 211 (БАА, 1980 я.)
163 (Зимбабве, 
2008 й.)
11 Доклад о развитии человека 2010. Реальное богатство народов: пути к развитию человека /Пер. с англ.; 
ПРООН. - М.: Издательство «Весь Мир», 2010 йил маълумотлари асосида туэилган.
52

---

Т а ҳ л и л л ар ж а ҳ о н д а ў р т а ч а И Р С И 1 9 8 0 -2 0 1 0 й и л л а р д а с е зи л а р л и
д а р а ж а д а ў с г а н л и г и н и к ў р сатад и . Ж у м л ад ан , у ш б у к ў р с а т к и ч 1980 й и л д а
0 ,4 5 5 га тен т б ў л г а н и ҳ о л д а 2 0 1 0 й и л д а 0 ,6 2 4 н и т а ш к и л э т д и в а қ ў ш и м ч а
ў с и ш со ғ л и қ н и с а қ л а ш , та ъ л и м в а аҳ о л и ж о н б о ш и га тў ғ р и к е л у в ч и
д а р о м а д н и н г и к к и б а р о б а р г а о р т и ш и т у ф а й л и ю з б ер д и . У з б е к и с т о н д а
И Р С И 20 0 5 й и л д а 0 ,5 8 8 г а т е н т б ў л ган б ў л са, у ш б у к ў р с а т к и ч 2 0 1 0 й и л д а
0 ,6 1 7 н и т а ш к и л э т д и 12.
Г л о б а л к ў р с а т к и ч л а р Х и т о й в а Ҳ и н д и с т о н к а б и аҳ о л и с и с о н и к ў п
м а м л а к а т л а р т а ъ с и р и д а б ў л ад и . Ш у н т а к ар ам ас д а н И Р С И д у н ё н и н г б а р ч а
х у д у д л а р и ва м а м л а к а т л а р и д а о ш ган . Н и с б а та н ю қ о р и ў си ш с у р ъ а т и
Ш а р қ и й О си ё в а Т и н ч о к е а н и х у д у д и д а к у зати л д и . К о н го Д е м о к р а т о к
Р е с п у б л и к а с и , З а м б и я в а З и м б а б в е д а н т а ш қ а р и 132 т а м а м л а к а т н и н г
б а р ч а с и д а
1980 й и л г а н и с б а т а н и н с о н н и н г р и в о ж л а н и ш
д а р а ж а с и
я х ш и л а н г а н (3 .4 .2 -ж а д в а л ).
3 .4 .2 - ж а д в а л
И н с о н р и в о ж л а н и ш и с а л о ҳ и я т и и н д е к с и н и н г ў з г а р и ш и
13
М амлакатлар гурувд
1980 й.
1990 й.
2000 й.
2010 й.
ИҲТТ мамлакатлари
0,754
0,798
0,852
0,879
ИҲТТга аъзо бўлмаган мамлакатлар
0,701
0,761
0,799
0,844
Араб мамлакатлари
0,396
0,470
0,525
0,588
Шарқий Осиё ва Тинч океани ҳудуди 
мамлакатлари
0,383
0,466
0,559
0,643
Европа ва Марказпй Осиё мамлакатлари
0,503
0,660
0,648
0,702
Лотин Америкаси ва Кариб ҳавзаси 
мамлакатлари
0,573
0,614
0,660
0,704
Жанубий Осиё мамлакатлари
0,315
0,387
0,440
0,516
Сахарадан жанубда жойлашган Африка 
мамлакатлари
0,293
0,354
0,315
0,389
Кам тарақкцй этган мамлакатлар
0,251
0,292
0,325
0,386
Дунё бўйича
0,455
0,526
0,570
0,624
Т ах д и л л ар к ў р с а т и ш и ч а , б а ъ зи м а м л а к а т л а р И Р С И б ў й и ч а сези л а р л и
т а р а қ қ и ё т г а э р и ш и ш л а р и у ч у н у з о қ в а қ г та л а б э ти л а д и . Ж у м л а д а н , 
Ф и л и п п и н у ч у н И с п а н и я д а р а ж а с и га э р и ш и ш д а 7 0 йил, Н и ге р и я н и н г
М а д а га с к а р , К а м е р у н н и н г Б о т с в а н а к ў р сап си ч л ар и га э р и ш и ш л а р и у ч у н э с а
25 й и л ёки б и т т а а в л о д за р у р б ў л ад и . Д ар о м ад л ар б ў й и ч а О си ё 
м а м л а к а т л а р и , х у с у с а н , Х и т о й в а Х д н д и с т о н р и в о ж л а н га н м а м л а к а т л а р г а
я қ и н л а ш и б б о р са, Л о т и н А м е р и к а с и в а К а р и б ҳ а в за с и ҳ а м д а А ф р и к а н и н г
С а ҳ р о и К а б и р д а н ж а н у б д а ж о й л а ш га н м ам л ак атл ар и о р т д а қ о л м о қ ц а.
12 Ўша манба С. 149.
13 Доклад о развитии человека 2010. Реальное богатство народов: пути к развитию человека / Пер. с англ.; 
ПРООН. - М.: Издательство «Весь Мир», 2010 йил маълумотаарн асосида тузилгян.
53

---

Т аҳлш хлар и н со н та р а қ қ и ё т и к ў р с а т к и ч л а р и н и б а ҳ о л аш н и н г асо си й
м о д е л л а р и в а р и в о ж л а н и ш т е н д е н ц и я л а р и б ў й и ч а қ у й и д а ги х у л о с а л а р н и
ол и ш и м к о н и н и б ер ад и :
— о х и р г и ў н й и л л и к д а д у н ё н и н г ак с а р и я т м а м л а к а т л а р и со ғ л и қ н и
сақл аш в а т а ъ л и м с о ҳ а с и д а б а р қ а р о р ҳ а м д а у з о қ м у д д а т л и т а р а қ қ и ё т г а
эр и ш д и л а р ;
— Ш а р қ и й О с и ё в а Т и н ч о к е а н и р е г и о и и м а м л а к а т л а р и ҳ а м д а
Ҳ и н д и с т о н д а к у за т и л г а н ю қ о р и и қ г а с о д и й ў с и ш су р ъ а т л а р и га қ а р а м а с д а н
д а р о м а д л а р б о р а с и д а ў за р о ф а р қ н и н г қ и с қ а р и ш и к у за ти л м а я п ти ;
— о х и р г и 4 0 й и л м о б а й н и д а д а р о м а д л а р н и н г ў зга р и ш и ҳ а м д а
с о ғл и қ н и
са қ л а ш
в а
т а ъ л и м
д а р а ж а с и н и н г
ў зга р и ш и
ў р т а с и д а г и
к о р р е л я ц и я ж у д а с у с т л и г и ч а қ о л м о к д а ;
— г л о б а л б и л и м в а т е х н о л о ги я л а р и н с о н р и в о ж л ан и ш с а л о ҳ и я т и н и
о ш и р и ш н и н г х а р а ж а т л а р и н и п а с а й т и р и ш в а сам а р а д о р л и ги н и о ш и р и ш д а
я н г и и м к о н и я т л а р н и в у ж у д га к ел ти р м о қ ц а.
2 0 1 0
й и л д а н
б о ш л а б Б М Т м у т а х а с с и с л а р и И н с о н
т а р а қ қ и ё т
т ў ғ р и с и д а г и
м а ъ р у з а д а
к е л т и р и л а д и га н
И Р С И га
к у й и д а г и
у ч т а
к ў р с а т к и ч н и қ ў ш и ш т а к л и ф и б и л а н ч и қ и ш д и 14:
1. Т е н г с и з л и к н и ҳ и с о б г а о л га н ҳ о л д а т у за т и ш к и р и т и л г а н и н с о н
сал о ҳ и яти р и в о ж л а н и ш и и н д ек си . У ш б у и н д е к с 139 м а м л а к а т у ч у н
ҳ и с о б л а н га н и н с о н с а л о ҳ и я т и н и н г р и в о ж л а н и ш и д а с о ғл и қ н и сақл аш , 
таъ л и м в а д а р о м а д л а р с о ҳ а с и д а ги т е н гс и зл и к саб аб л и р ў й б е р г а н
й ў қ о т и ш л а р н и акс э т т и р а д и . Қ а й д э т и б ў т и л г а н у ч т а к ў р с а т к и ч б ў й и ч а
т е б р а н и ш т а ъ л и м с о ҳ а с и д а ги 1% д а н (Ч ех и я Р ес п у б л и к а с и ) д а р о м а д л а р
б ў й и ч а 1 6 % г а ч а (Н а м и б и я ) т а ш к и л эт а д и .
2. Г е н д е р со ҳ а с и д а г и т е н гс и зл и к и н д екси . У ш б у и н д е к с 138 м а м л а к а т
б ў й и ч а ҳ и с о б л а н г а н б ў л и б , 
р е п р о д у к т и в со гли қ , и н с о н х у к у қ л а р и н и
к е н га й т и р и ш в а и ш ч и к у ч и б о з о р и д а т е н г қ ат н а ш и ш и м к о н и я т л а р и н и
қ а м р а б о л а д и . Қ а й д э т и б ў т и л г а н к ў р с а т к и ч л а р б ў й и ч а м а м л а к а т л а р
ў р т а с и д а г и ф а р қ л а р 1 7% д а н 8 5 % г а ч а те б р а н и б т у р ад и . А с о с и й к а т т а ф ар қ
А р аб м а м л а к а т л а р и в а Ж а н у б и й О с и ё х у д у д и д а ку зати л ад и .
3. К е н г қ а м р о в л и к а м б а ға л л и к и н д е к с и . У ш б у к ў р с а т к и ч к а м б а г а л л и к
д а р а ж а с и н и
к у н л и к
х а р а ж а т л а р
о р қ а л и
ҳ и с о б л а ш га
ас о с л а н га н
к ў р с а т к и ч д а н ф ар қл и ў л а р о қ , а ҳ о л и н и н г т у р м у ш д а р а ж а с и , т а ъ л и м в а
со ғл и қ н и са қ л а ш б и л а н б о ғл и қ ў н т а к ў р с а т к и ч д а н и б о р а т . У л а р г а
аҳ о л и н и н г с у в , э л е к т р э н е р ги я, ё қ и л ғи б и л ан т а ъ м и н л а н га н л и ги , я ш аш
ш ар о и ти , 
б о л а л а р н и н г т а ъ л и м
б и л а н қ а м р а б
о л и н ган л и ги , 
т а ъ л и м
д а в о м и й л и г и , б о л ал ар ў л и м и , о в қ а т л а н и ш д ар аж аси к а б и к ў р с а т к и ч л а р
к и р ад и . Т а х д и л л а р к ў р с а ти ш и ч а , 10 4 т а р и в о ж л а н а ё т га н м а м л а к а т л а р д а
аҳ о л и н и н г у ч д а н б и р қ и с м и ёк и 1,75 м л р д . к и ш и к е н г қ а м р о в л и
к а м б а ға л л и к
д а р а ж а с и д а
я ш а й д и . 
А к с а р и я т
м м а л а к а т л а р д а
к у н л и к
14 Иванов Н., Гоффе Н.,Монусова Г. Глобализация и бедность.//Мировая экономика и международные 
отношения, №9,2010. С. 86.
54

---

х а р а ж а т л а р и 1,25 д о л л а р д а н о ш м а й д и га н аҳ о л и с о н и б и л ан к е н г қ а м р о в л и
к а м б а ға л л и к и н д е к с и о р қ а л и а н и қ я а н г а н а ҳ о л и со н и ў р т а с и д а сези л а р л и
ф а р қ ю з а г а к е л а д и . Ж у м л а д а н , У зб е к и с т а н , Т а н з а н и я , Ш р и -Л а н к а д а м о с 
р а в и ш д а 4 6 % , 2% , 1 4% в а 5 % , 8 9 % , 6 5 % га т е н г . У ш б у ф ар қ л а р н и н г ю з а г а
к е л и ш и д а г и а с о с и й с а б а б а ҳ о л и к е н г қ а м р о в л и к а м б а ға л л и к и н д е к с и
ё р д а м и д а а н и қ л а н а д и г а н р е с у р с л а р д а н т е к и н г а ё к и п аст н ар х л а р д а
ф о й д а л а н а д и .
У ш б у к ў р с а т к и ч л а р И Р С И н и я н а д а б а т а ф с и л р о қ , т ў л и қ р о қ акс 
э т т и р и ш и м к о н и н и б ер ад и .
Х а л қ а р о и қ г и с о д и й т а ш к и л о т л а р т о м о н и д а н И Р С И п а с т м а м л а ­
к а т л а р г а н и сб атан с а в д о и м т и ё з л а р и ж о р и й қ и л и ш , т а ш қ и қ а р зл ар д ан воз 
к е ч и ш
к а б и
к ў р и н и ш л а р д а и к т и с о д и й
ё р д ам
к ў р с а т и л а д и . 
Ш у н г а
қ а р а м а с д а н
у ш б у
м а м л а к а т л а р н и н г 
и қ ги с о д и й
ж и ҳ атд ан
т а р а қ қ и й
э т и ш л а р и у с т у н д а р а ж а д а м ам л а к а тд а ги и ч к и ҳ о л а т в а ҳ у к у м а т о л и б
б о р а ё т г а н и қ ти со д и й с и ё с а т га б о ғл и қ .
Т у р м у ш с и ф а т и . И н с о н н и н г р и в о ж л а н и ш и д а ги м у ҳ и м м у а м м о л а р д а н
б и р и - а ҳ о л и д а р о м а д л а р и ў р т а с и д а ги ф ар қ ҳ и с о б л а н а д и . П а с г д а р о м а д л и
аҳ о л и г у р у ҳ л а р и н и н г ў зг а р м а с ё к и п а сай и б б о р у в ч и у л у ш и б а ъ за н
д а р о м а д а л а р н и н г
м у т л а к
к ў р с а т к и ч л а р
б ў й и ч а
қ и с қ а р и ш и
б и л а н
б и р г а л и к д а с о д и р б ў л а д и . Д у н ё м а м л а к а тл а р и , м а м л а к а т л а р гу р у х л а р и
ў р т а с и д а д а р о м а д л а р н и н г қ а й т а т а қ с и м л а н и ш м у а м м о с и зам о н а в и й ж а ҳ о н
и қ т и с о д и ё т и н и н г д о л з а р б м у а м м о л а р и д а н сан ал ад и .
Р и в о ж л а н г а н м а м л а к а т л а р д а д а р о м а д л а р ў р т а с и д а ги ф а р қ и к к и қ у т б л и
х а р а к т е р г а
эга. 
Р и в о ж л а н а ё т г а н
м а м л ак атл ар д а 
э с а у ш б у
м у а м м о
к ў п к и р р а л и в а м у р а к к а б б ў л и б , т у р л и ж и ҳ а т л а р га эга:
— шахзр ва қишлоқ;
— а н ъ а н а в и й в а я н г и и ш л а б ч и қ а р и ш сек т о р л а р и ;
— э т н и к гу р у ҳ л а р ;
— р е г и о н а л ф а р қ в а ҳ .к .
Р и в о ж л а н а ё т г а н м а м л а к а т л а р д а д а р о м а д л а р н и н г п а с т д ар аж аси д ея р л и
ў зг а р м а й д и в а к а м б а ғ а л л и к д о и м и й ҳ о л ҳ и со б л ан ад и .
М а м л а к а т л а р н и н г т у р л и гу р у ҳ л а р и д а д а р о м а д л а р н и т а к с и м л а ш д а ҳ ар
х и л
те н д е н ц и я л а р
к у за т и л а д и . 
А гар
р и в о ж л а н га н
м а м л а к а т л а р д а
и қ т и с о д и й ў с и ш д а р о м а д л а р ў р т а с и д а ги ф а р қ л а р н и н г қ и сқ ар и ш и га о ли б 
к е л с а , р и в о ж л а н а ё т г а н м а м л а к а т л а р д а э с а а к с и н ч а и қ г а с о д и й ў с и ш м и л л и й
б о й л и к н и т а қ с и м л а ш д а те н гс и зл и к н и н г к у ч а й и ш и га о л и б кел ад и .
Д а р о м а д л а р д а г и ф а р қ в а к а м б а ға л л и к т у ш у н ч а л а р и б и р -б и р и д а н ф а р к
қ и л а д и . Ж а м и я т д а т а б а қ а л а ш у в аҳ о л и т у р м у ш д а р а ж а с и н и н г н и сб и й
с т а н д а р т л а р и г а а с о с л а н с а , к а м б а ға л л и к к ў р сатки ч и м у т л а к к ў р сатки ч л ар
о р қ а л и т а вс и ф л а н а д и .
И н с о н ф ар о во н п и ги н и б аҳ о л аш у ч у н у н и н г э ҳ ги ёж л ар и н и қонди- 
р и ш н и н г и қги со д и й в а н о и қ ги со д и й ж и ҳ атл ар и н и э ъ ти б о р га о л и ш зарур. 
У ш б у кў р сатки ч лар й и ги н д и си и н со н ту р м у ш и си ф ати н и таш ки л этади.
55

---

Турмуш сифати кўрсаткичларини объектив ва субъектив кўрсаткич- 
ларга бўлиш мумкин. Аҳоли жон бошига тўғри келувчи даромад, аҳоли 
миграцияси, умр узунлиги, ўлим, даромадларни таксимлашдаги тенглик, 
таълим тизими, жиноятчилик даржаси каби кўрсаткичлар объекти 
кўрсаткичлар ҳисобланади.
Турмуш сифатининг субъектив кўрсаткичлари эса аҳоли ўртасида 
турли муаммолар ва жамоатчилик фикрини ўрганишда қўлланиладиган 
социологик сўровномаларда акс этгирилади.
ТУрмуш сифати ҳаёт сингари кўпқиррали тушунча бўлиб, уни битга 
кўрсаткич орқали ифодалаб бўлмайди.
Демак, иқгисодий ўсшпни ягона максад сифатида эмас, балки 
аҳолининг турмуш даражаси ва турмуш сифатини ошириш воситаси 
сифатида кўриб чиқиш зарур. Иқгисодий ўсиш ижтимоий хизматлар ва 
ижтимоий қадриятларга путур етказмасдан амалга оширилиши ҳамда 
ижтимоий адолатни қўллаб-кувватлашга кўмаклашиши лозим.
Асосий тушунчалар
Иқтнсодий цикллик — иқгисодиётнинг дикллик ривожланиши ва 
цикл ни иг барча фазаларини босиб утиши.
Иқтисодий ннқироз (рецессия) — иқгасодиётни шундай ҳолатики, 
мамлакатнинг ялпи ички маҳсулотининг абсолют ҳажми камида икки 
квартал мобайнида кетма-кет қисқаради.
Жаҳон молннвнй-иқтисодий ннқирози - молиявий ва иқгисодий 
тушкуилик холатининг дунё мамлакатларини қамраб олиши.
Асосий капиталга қўйилмалар — асосий фондларни қайта тиклаш, 
ривожлантириш ва янгилашга йўиалтирилган модций харажатлар.
Жамгариш нормаси — сарфланаётган капитал қийматининг ялпи 
ички маҳсулотга нисабти.
Инвестиция нормаси — инвесгициялар ҳажмининг ялпи ички 
махру лотга бўлган нисбати.
Технологик тараққиёт — иниовациои жараёнлар, техник билимлар, 
бопщарув жараёнлари ва бошқаларни ўз ичига олади.
Оукен қонуни - ишсизлик даражасининг бир фоизга ортиши реал 
ялпи ички маҳсулот ўсиш суръатининг икки фоизга қисқаришига олиб 
келади.
Инсон ривожланиши салоҳияти индекси (ИРСИ) — туғилишда 
кутилаётган умр узунлиги, 
таълим даражаси 
(ўрта таълимнинг 
давомийлиги ва таълимнинг давомийлиги) ва аҳоли жон бошига тўгри 
келувчи даромад кўрсаткичлардан ташкил толган интеграл кўрсаткич.
Турмуш сифати индекси - инсон эҳтиёжларини қондиришнинг 
иқтисодий ва ноиқгисодий жиҳатлари, фаровонлигиии баҳолаш учун 
қўлланиладиган кўрсаткичлар йигиндиси.
56

---

Н а з о р а т с а в о л л а р и :
1. Жаҳон иқтисодиётининг ривожланишидаги циклларнинг турларини 
санаб ўтинг.
2. XX асрнинг 70, 80, 90-йилларидаги жаҳон иқгисодий инқи- 
розларининг асосий хусусиятларини аниқланг.
3. Иктисодий рецессия нима ва у қандай белгиларга эга?
4. Иктисодий ўсишга қандай омиллар таъсир кўрсатади?
5. Иктисодий ўсиш ва жамғармалар ўртасида қандай боглиқлик 
мавжуд?
6. Нима учун таълим ва фан иқгисодий ўсшшганг асосий омиллари 
ҳисобланади?
7. Иқтисодий ўсиш ва ҳаёт сифати ўртасидаги нисбат қандай?
8. Қайси кўрсаткичлар орқали инсон таракқиётини аниқлаш мумкин?
9. Инсон салоҳиятининг ривожланиш индекси қайси кўрсаткичлар 
мажмуидан иборат?
10. Иқтисодий ўсиш ва камбағаллик муаммоси ўртасида қандай 
боғлиқлик мавжуд?
57

---

IV БОБ. М АКРОИ ҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШШШГ АСОСИЙ 
МОДЕЛЛАРИ ВА ЖАҲОН ИҚ ГИСОДИЁТИДА МАМЛАКАТЛАР 
РАҚОБАТБАРДОШЛИГИ
4.1. Ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг 
макроиқгисодий моделлари
Жаҳон хўжалигининг замонавий глобал тизимида макроиктисодий 
ривожланишнинг бир неча тури шаклланган. Табиийки, ҳар бир миллий 
иқгисодиёт макроиқгисодий ривожланишнинг ўзига хос хусусиятларига 
эга. Мамлакатнинг иқгисодий ривожланиш модели тушунчасининг ягона 
таърифи 
йўқ. 
Иқтисодчилар 
унинг 
ТУРЛИ 
хил 
таърифларидан 
фойдаланишади, масачан, мамлакат модели, миллий модель, иктисодий 
модель ва ҳ.к. Мамлакатнинг иктисодий модели тушунчаси иктисодий 
ўсишнинг асосий ва барқарор макроиқтисодий кўрсаткичлари билан 
боғлиқ. Мамлакатнинг иқгисодий ривожланишини акс эттирувчи мураккаб 
кўрсаткичлар тизими ва улар ўртасидаги боглиқлик миллий хўжаликнинг 
бир бутунлигини ифода этиб, мамлакатнинг иктисодий ривожланиш 
моделини ташкил этади.
Мамлакатларнинг 
тегишли иктисодий 
ривожланиш 
моделини 
танлашлари куйидаги омилларга боғлиқ:
1. Мамлакатнинг географик ўрни. Аксарият мамлакатлар географик 
жойлашувига қараб иктисодий ривожланиш йўпини белгилаб олишган. 
Масалан, 
Япония 
иқгисодиётининг 
экспортга 
й ў н а л т и р и л г а н л и г и
мамлакатнинг кулай географик жойлашуви билан изоҳланади. Шу билан 
бир қаторда мамлакатда бой табиий ресурс захираларининг мавжуд 
эмаслиги туфайли асосий эътибор ички иқгисодий салоҳиятни оширишга 
қаратилган. Япония қаторига Хитой, Сингапур, Жанубий Корея, Тайвань, 
Вьетнам каби мамлакатларни киритиш мумкин.
2. Миллий маданият, анъаналар, дин, ҳаёт тарзи билан боглик 
хусусиятлар. Одатда, Ғарб билан ТТТарк қарашлари, фикрлари бир-бирига 
зид ёки кисман тугри келмаслиги мумкин. Аслида бу кўринмас ҳолат 
бўлиб кўринса-да, баъзи мамлакатлар учун миллий маданият ва анъаналар 
иқтисодий ривожланишда муҳим аҳамият касб этади.
3. Тарихий омиллар. Жаҳоннинг аксарият ривожланаётган мамла­
катлари 1960 йилларда мустамлака тизимидан холос бўлиб, мустақил 
иқтисодий ривожланиш йўлига ўтдилар. Собиқ мустамлака мамлакатлар ва 
мустамлакачи мамлакатлар ўртасидаги тарихий шаклланган иктисодий 
боғлиқшк бу мамлакатларнинг тегишли иқгисодий ривожланиш моделини 
танлашларига бевосита таъсир кўрсатган.
4. Миллий менталитет. Ҳар бир миллатга хос миллий ментали- 
тетнинг шаклланганлиги дунё мамлакатлари иктисодий ривожланиш 
моделлари хусусиятларини белгилаб беради.
58

---

5. Ижтимоий-иқтисодий омиллар ва қ.к.
Юқорида келтирилган омилларни ҳар бир мамлакат ўз имкошшт ва 
хоҳишлари асосида танлайди. Иқгисодий моделларнинг асосий мақсади 
мамлакатнинг барқарор ривожпанишини таъминлаш бўлиб, бир моделни 
иккинчи моделдан фарқлантирувчи элементлар ва боғлиқликлар мавжуд. 
Бу фарқ ва боғлиқликлар қуйидагилардан иборат:
Мулк шаклларининг нисбати. Мамлакатда давлат ёки хусусий мулк 
ўртасидаги нисбат алоқида ақамият касб этади. Масалан, АКТ Идя хусусий 
мулк давлат мулкига нисбатан устунлик қилса, Германияда аксинча, 
хусусий мулк давлат мулкига нисбатан паст кўрсаткичга эга.
Давлатнинг роли. Бунга ҳам биз АҚШ ва Германияни мисол қилиб 
ўтишимиз мумкин. Германияда давлат секторининг миқёси, давлатнинг 
иқгисодиётга аралашиш даражаси, давлат харажатларининг ЯИМдаги 
улуши АҚШга нисбатан юқори хдсобланади.
Иктисодиётнинг очикдик даражаси. Шундай мамлакатлар борки, 
уларнинг нқтисодиёти ташқи алоқаларга, яъни экспортга боғлиқ бўлади. 
Бу каби мамлакатлар иқгисодиётининг очиқлик даражаси юқори бўлади. 
Баъзи 
мамлакатларда 
эса 
протекционизм 
кучли 
бўлиб, 
уларда 
иктисодиётнинг очиқлик даражаси паст бўлади. Иқгисодиётнинг очиқлик 
даражасига қараб қам моделлар фарқпанади.
Иқгисодиётни молиялаштириш манбалари ва миқёси, хорижий 
капиталнинг иқгиеодиётдаги улуши. 
Мамлакат молиялаштириш 
манбалари канчалик хорижий капиталларга боғлиқ бўлса, бу мамлакат 
иқтисодиёти шунчалик ташқи иқгисодий омилларга боглиқ бўлиб қолади. 
Бу эса, ўз навбатида, салбий ҳолатларга олиб келиши мумкин.
Меҳнат бозори. Одатда, ривожланаётган мамлакатларда ишчи кучи 
кўплиги сабабли арзон ишчи кучини яратади, ривожланган давлатларда 
эса, бу ҳолат фарқли равишда, ишчи кучи малакали, аммо қиммат бўлади.
Ташқи иктисодий алоқаларнинг характеры, савдо снёсати. Бу 
омил юқоридаги иқгисодиётнинг очиқлик даражасига ўхшаш бўлиб, 
мамлакат канчалик ташқи иқгисодий алоқаларни жадал равишда 
ривожлангирса, ташқи савдога кенг йўл очиб бериш сиёсатини юритса, 
мамлакат иктисодиёти шунчалик барқарорлашади.
Миллий иқтисодиётиинг жаҳон иқгисодиётига интеграциялашув 
даражаси. Бир мамлакат бошқа мамлакатлар билан алоқа қилмасдан, якка, 
алозшда ҳолда ривожлана олмайди. Шунинг учун мамлакатлар бирлашган 
ҳолда ўз иқгисодиётини юритади. 
Мамлакатлар 
мақсадлари ва 
имкониятлари бир-бири билан кесишса, улар бир-бирлари билан 
ҳамкорлик равшпда иш олиб боришади ва бунда анча қулайликларга 
эришилади. Бунга ЕИдаги ягона валютанинг киритилишини мисол 
қилишимиз мумкин.
Бир моделнинг иккинчи моделдан фарқини келтириб чиқарувчи 
элементлар ва боғлиқликлар:
59

---

— мулк шаклларининг нисбати;
— давлатнинг роли, давлат секторининг миқёси, давлатнинг иқти- 
содиётга аралашиш даражаси; давлат харажатлари ва уларнинг ЯИМдаги 
улуши;
— иктисодиётнинг очиқлик даражаси;
— иқгисодиётни молиялаштириш манбалари ва миқёси, хорижий 
капиталнинг иқгисодиётдаги улуши;
— меҳнат бозори;
— ташқи иқгисодий алоқаларнинг характери, савдо сиёсати;
— миллий иқгисодиётнинг жаҳон иқгисодиётига интеграциялашув 
даражаси ва ҳ.к.
Иктисодий модель самаркдорлиги куйидаги макроикхисодий кўрсат- 
кичларда акс этади:
— ЯИМ ҳажми ва таркиби;
— ЯИМ динамикаси;
— ЯИМнинг аҳоли жон бошига тўғри келувчи ҳажми;
— истеъмол нархлари индекси;
— бандлик даражаси;
— мехдат унумдорлиги ва б.
Дунё мамлакатлари иқтисодиёгйнинг ривожланиш эволюцияси тах,- 
лили макроиқгисодий ривожланишнинг куйидаги уч моделини ажратиш 
имконини беради.
Биринчиси - ўз-ўзидан ривожланувчи бозор тизими бўлиб, у илгари 
эркин рақобат капитализми, деб аталарди. Ушбу тизим асослари А.Смит 
асарларида таърифлаб берилган бўлиб, кейинчалик классик либерал 
йўналиш вакиллари томонидан кенг ривожлантирилди.
Бозор иқгисодиётининг классик модели хусусиятлари:
— тадбиркорлик эркинлиги;
— хусусий ташаббус эркинлиги;
— савдо эркинлиги;
— давлат ролининг чекланганлиги.
Ушбу модел XIX асрнинг иккинчи ярмигача кенг қўлланилган. 
Капиталнинг марказлашуви эркин тадбиркорлик моделини давлат- 
монополистик капиталшми моделига айлантирди.
Иккинчиси — маъмурий-буйруқбозликка асосланган иктисодий тизим.
XX 
асрнинг бошида бўлиб ўтган социалистик революция Россияда 
янги иктисодий моделни шакллантирди. Ушбу тоталитар моделга 
куйидаги хусусиятлар хос:
— ўта юқори даражада ғоялаштирилганлиги;
— бошқарувнинг нобозор механизмлари;
— барча соҳаларнинг давлат назоратига олинганлиги;
— йирик индустриаллашиш;
— хусусий мулкнинг инкор этилиши.
60

---

Ушбу тизим ни нг назарий асослари марксизм ва социалист ик 
иктисодий фан вакиллари томонидан ишлаб чиқилган. Бу тизим 
самарадорлиги паст бўлганлиги, айниқса, 
ижтимоий масалаларда 
самарасиз бўлганлиги учун ҳозирги даврда жаҳон илмий жамоатчилигида 
унта салбий муносабат шаклланган.
Учинчиси - аралаш иқгисодиёт. XX асрнинг 20-30-йилларида бўлиб 
ўтган “Буюк депрессия” давлатнинг иқгисодиётга кенг арапашувига 
асосланган янги моделни шакллантирди. Ушбу модель Ж.М.Кейнс 
томонидан ишлаб чиқилган ва у давлатнинг куйидаги янги функцияларига 
асосланган:
— давлат мулкининг кўпайиши ва шу орқали давлатнинг тадбир­
корлик фаолиятни юритиши;
— бир қатор тармоқларнинг давлат назорати остита олиниши;
— нархларнинг шаклланиш механизмининг давлат назорати о стада 
бўлиши;
— давлат томонидан меҳнат бозорининг тартибга солиб турилиши;
— табиий монополия ва мамлакат инфратузилмасининг давлат 
томонидан назорат қилиниши.
Ушбу тизимда хусусий мулк устувор бўлган бозор асоси давлат 
таъсири билан тўлдирилади. Таниқли венгер иқгисодчиси К. Полони 
таъбири билан айтганда, унда “бозор эркинлиги бозордан қимоялаш билан 
қўшилиб кетади”.
Қайд этиб ўтилган хўжалик юритишнинг дастлабки икки модели 
фаолияти тарихий жиқатдан ҳозирги вақтга келиб тўла тугади. Айни 
маҳалда аралаш иқгисодиёт мазмуни у ни турли мамлакатларда рўёбга 
чиқариш учун турли конкрет шаклларни тақозо этади. Ижтимоий- 
иқтисодий ривожланишнинг кўп вариантларда содир бўлишининг аник 
имкониятларини ва у объектив зарурлигини айни шу аралаш иқгасодиёт 
юзага келтиради.
Жаҳон тажрибаси капиталистик иқгисодиёт мулкчилик шаклининг 
хилма-хиллигига асосланган ўзига хос ривожланиш моделларини ажратиш 
имконини беради.
Ривожланган 
мамлакатлардаги 
иқгисодий 
сиёсатни нг 
устувор 
йўналишларини хисобга олган ҳолда иктисодий ривожланиш моделининг 
бир нечта турини ажратиб кўрсатиш мумкин:
— либерал модель, англосакс мамлакатларинннг неолиберал 
модели, хусусий-корпоратяв модель. Иктисодиётнинг ўз-ўзини бошка- 
ришнинг бозор механизми асосида қурилган, давлат мулкчилигининг оз 
улуши, товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш жараёнида давлатнинг 
сезиларсиз тўғридан-тўгри аралашуви билан тавсифланади. АҚШ, Буюк 
Британия ма млакатларида амал қилади;
— ижтимоий бозор хўжалиги модели. Иккинчи жахон урушидан 
кейин 
Германия, 
Швеция 
ва 
Францияда 
тузилган, 
ижтимоий
61

---

йўналтирияган бозор иқгисодиёти номини олди. Ушбу модел миллий 
бозор хўжалигининг шялашига давлатнинг фаол таъсири; давлат ролининг 
юқорилиги, давлат мулкининг катга улушга эгалиги, кучли ижтимоий 
таъминот тизими; давлат харажатларининг юқори даражаси; аҳолининг 
кенг 
миқёсда 
ижтимоий 
кафолатлар 
билан 
таъминланганлиги; 
бандликнинг тартибга солинииш каби хусусиятлар билан тавсифланади. 
Ижтимоий бозор хўжалиги моделини Германия билан биргалиқда Канада 
ва Исроил хам кўллайди;
— Ш арқий Осиё модели. Ушбу модель Япония ва Жануби-Шарқий 
Осиёнинг бир қатор мамлакатларида (Жанубий Корея, Тайван, Сингапур) 
қўлланилади. Моделиинг хусусиятлари миллий менталитет, шарқона 
анъаналар ва ҳаёт тарзи, маданият таъсирида шаклланган бўлиб, моделда 
халк бирлиги, давлатга садоқатлилик, халқ миллий руҳи акс эттирилган. 
Шарқий Осиё модели асосида Япон модели ҳам шакллантирилган. Ана шу 
модель орқали Япония жаҳон хўжалигида етакчи ўринларга эришди. 
Моделнинг 
асосида иқгисодиётни 
ривожлантириш 
ва рақобатни 
кучайтириш туради.
Ривожланаётган ва ўтиш иқгисодиёти мамлакглари учун хос бўлган 
хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда ривожланаётган мамлакатларнинг 
Логин Америкаси, Африка, Хитой ва утшп иқтисодиёти мамлакатлари 
моделларини ажратиш мумкин.
Лотин Америкаси моделига хос хусусиятлар:
~ давлатнинг иқгисодиётга кучли ва ҳар доим ҳам самарали бўлмаган 
аралашуви;
— коррупция ва хатто ки жамиятнинг криминализациялашуви, 
хўжалик алоқаларини хисобга олган ҳолда;
— ишлаб чиқаришнинг юқорида санаб ўтилган бозор иқтисодиёти- 
нинг уч моделвдан фойдаланувчи етакчи капиталистик мамлакатлар 
талабини қондириш, табиий ресурслар ва арзон ишчи кучи учун 
йўналтирилиши.
Африка модели — ушбу модель ҳам мулкчиликнинг ҳар хил 
шаклларига ва бозор муносабатларига асосланади. Бу моделдан 
фойдаланувчи Африка мамлакатларида, авваламбор, аҳоли ўртасида 
саводхоюшк даражасининг пастлиги, давлатни бошқариш, ҳатто хўжалик 
жараёнларини корхоналар ва фирмалар даражасида тартибга солиш ҳамда 
бошқаришда ожизлик кузатилади. Умуман, ривожланган мамлакатларнинг 
ёрдамисиз африкаликлар замонавий иқгисодиёгни ташкил этишлари 
даргумон.
Африка иқгисодиётига куйидагилар хосдир:
— малакасиз меҳнатнинг шафқатсиз эксплуатация қилиниши;
~ ишлаб чиқаришга “юқори”дан тўғридан-тўғри аралашувда куч 
ишлатиш услубларининг кенг қўлланилиши;
~ ниҳоятда паст самарадорлик даражаси.
62

---

Иктисодий ривожланишнинг хитой модели бозор тамойиллари ва 
коммунистах ғояларнинг уйғунлигини тақозо этиш и билан бошқа 
моделлардан ажралиб ту ради. Ушбу моделга хос бўлган асосий хусусият 
унинг эклектиклиги билан боғлиқ.
Хитой иқтисодиётида давлат роли сақланиб келади, олиб борилаётган 
ислоҳотлар шаклланган иктисодий тизимнинг давлат ва кооператив 
мақомини ўзгартирмайди, иқтисодиётда хорижий капиталнинг роли катта 
ва аҳолини ижтимоий кафолатлашга йўналтирилган ижтимоий дастурлар 
яхши ривожланмаган.
Ўтиш икггисодиёти мамлакатлари модели - бу бозор ва маъмурий- 
буйруқбозлик моделлари ўртасидаги оралиқ моделдир. Ушбу моделга 
Марказий ва Шарқий Европанинг собиқ социалистик мамлакатлари, МДҲ 
мамлакатлари ва қатор Осиё мамлакатларини киритиш мумкин. Ушбу 
мамлакатларда амалга оширилаётган қайта ўзгаришлардан асосий мақсад 
бозор тамойилларига асосланган демократик жамият куришдир.
Иктисодий ривожланиш моделлари ўртасида сезиларли фарқлар 
мвжудлигига карамасдан ушбу моделлар ўхшаш жиҳатларга ҳам эга ва 
уларнинг барчасини бозор иқтисодиёгги моделларига киритиш мумкин.
Шу билан бир вақтда барча иктисодий ривожланиш моделлари 
аралаш иқтисодиёт ҳисобланади. Чунки дунё амалиётида соф бозор ёки 
соф режали иқтисодиёт мавжуд эмас, уларнинг барчаси бозор ва режали 
иқтисодиёт механизмларини аралаш қўллайди.
4 .2 . Н е о л и б е р а л и к т и с о д и й р и в о ж л а н и ш м о д е л и
Саноат жиҳатдан тараққий этган мамлакатларнинг иктисодий 
ривожланиш моделларининг эволюцияси тахпили кўрсатишича, ушбу 
моделларнинг шаклланиши эркин ракобат давридаги классик капитализм 
билан боглик. Ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши, жамиятнинг 
ижтимоий-иктисодий таркибининг ўзгариши, иктисодий ривожланишдаги 
устувор йўналишларнинг алмашиниши ривожланиш моделларининг 
трансфорациялашуви, ривожланишнинг бир шаклидан иккинчи шаклига 
ўтишга олиб келган.
Иқгисодий ривожланишнинг либерал моделига хос хусусиятлар:
— давлат мулки улушининг паст даражада эканлиги;
— хусусий мулкнинг етакчи мавқега эгалиги, бу мамлакатларда 
хусусий мулкнинг муқаддас деб эълон қилинганлиги;
— тадбиркорлик эркинлиги;
~ давлат 
ролининг 
чекланганлиги: 
унинг 
асосий 
вазифаси 
макроиқгисодий сиёсат юритиш ҳисобланади;
~ давлат бюджета ва давлат харажатларининг ЯИМдаги улушининг 
пастлиги, кучсиз ижтимоий кафолатлар;