В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

3.2.1-диаграмма. 
Ж а ҳ о н д а и ш с и з л и к д а р а ж а с и н и н г ў з г а р и ш и , 2 0 0 0 -2 0 0 9 й .й
.9
2000 Й. 
2 0 0 6
А.
2008 
й.
2007 й . 
2008 й . 
2009 
й.
|(^тИшс»аядр сони, мпн. кмшм —
♦—Жиҳон раап ЯИМнинг ўсишсуръатм, V. —
а—Ишсизлик даражаои. %]
Ж а ҳ о н м е ҳ н а т б о з о р и д а ги с а л б и й ҳ о л а т л а р д а н я н а б и р и — ёш л ар
ў р т а с и д а и ш с и зл и к д а р а ж а с и н и н г ю қ о р и л и ги д и р . Х у су сан , 2 0 0 0 -2 0 0 9
й и л л а р д а ж ам и и ш с и з л а р та р к и б и д а ё ш л ар н и н г у л у ш и ў р т а ч а 4 0 % н и
т а ш к и л этад и . У ш б у к ў р с а т к и ч р и в о ж л а н а ё т г а н м а м л а к а т л а р д а ж и д ц и й
м у а м м о ҳ и с о б л а н а д и .
Т а ҳ л и л а р к ў р с а т и ш и ч а , р и в о ж л а н га н м ам л а к а тл а р д а м е ҳ н а т б о з о ­
р и н и н г р и в о ж л а н и ш и с т и қ б о л л а р и к у й и д а ги о м и л л ар б и л ан б е л ги л ан ад и
(3 .2 .1 -ж ад в ал ):
— м е ҳ н а т г а л а ё қ а т л и а ҳ о л и ў с и ш су р ъ а тл а р и н и н г с е к и н л аш у в и ;
— и к т и с о д и й ф а о л а ҳ о л и т а р к и б и д а м е ҳ н а т га л а ё қ а т л и ё ш д а н к атта 
а ҳ о л и у л у ш и н и н г о р т и б б о р и ш и ;
9 Global Employment Trends 2011: The challenge of a jobs recoverv / International Labour Office. - Geneva: 
O -0 ,201 I P . 63.
49

---

— х и зм а т л а р с о ҳ а с и д а а ҳ о л и б а н д л и ги н и н г ю қ о р и с у р ъ а т л а р д а
р и в о ж л а н и ш те н д е н ц и я с и н и н г са қ л а н и б қ о л и ш и ;
— к ў п с о н л и п а с т м ал ак ал и и ш ч и ў р и н л а р и н и с а к л а б қ о л га н ҳ о л д а
м а л а к а л и и ш ч и к у ч и г а б ў л ган т а л а б ш ш г о р ти ш и .
3 .2 .3 - ж а д в а л
Р и в о ж л а н г а н м а м л а к а т л а р д а 2 0 1 5 й и л г а ч а и ш ч и к у ч и г а б ў л г а н т а л а б
и с т и қ б о л л а р и ( ў р т а ч а й и л л и к ў с и ш с у р ъ а т л а р и , ф о и з ҳ и с о б и д а ) 10
И Ҳ Т Т
А Қ Ш
F а р б в б Е в р о а а
Мехратга лаёқатли аҳоли
0,3
0,6
0
Боғликдик кўрсаткичи:
2010 йил
15,4
13,6
16,4
2015 йил
17,1
14,9
18,9
Бандлик
0,7
1,1
0,4
Ишсизлик
6,3
4,7
7,9
Ш у н д а й қ и л и б , ю қ о р и б а р қ а р о р и қ г и с о д и й ў с и ш су р ъ а т л а р и н и
т а ъ м и н л а ш н и н г ас о с и н и и к т и с о д и й р и в о ж л а н и ш о м и л л а р и н и тў ғ р и
қ ў л л а ш в а и к т и с о д и й с и ё с а т д а х и с о б г а о л и ш т а ш к и л этад и .
3 .3 . И қ г и с о д и й ў с и ш в а и ж т и м о и й р и в о ж л а н и ш
И кти сод и й
ў си ш
ту ш у н ч аси
в а
у н и н г 
кўрсатаичлари 
алоҳи д а 
м ам лакатлар, 
ҳуду д л ар ҳ а м д а ж а ҳ о н б ў й и ч а и кти сод и й ри во ж л ан и ш
ди нам икаси в а тен ден ци ялари н и тавси ф л аб беради. И кти содч илар и кти соди й
ўсиш ни м и кд о р и й ж и ҳатд ан тавс и ф л аш у чун , одатда, ялпи м аҳ су л о т в а аҳоли 
ж он бош ига тў гр и келувч и д а р о м а д кўрсаткичларцдан ф ойд аланиш ган.
У ш б у к ў р с а т к и ч л а р X X а с р н и н г 6 0 -7 0 - й и л л а р и г а ч а а м а л қ и л г а н . 
А м м о и қ г и с о д и ё т н и н г с и ф а т к ў р с а т к и ч л а р и б и л ан б о ғ л и қ и к т и с о д и й
р и в о ж л а н и ш в а а ҳ о л и т у р м у ш д а р а ж а с и ҳ а р д о и м ҳ ам и к т и с о д и й ў си ш
т у ш у н ч а с и б и л ан м о с к е л а в е р м а й д и . Т ах д и л л а р к ў р с а т и ш и ч а , д у н ё
м а м л а к а т л а р и а м а л и ё т и д а и к т и с о д и й ў с и ш в а аҳ о л и т у р м у ш д а р а ж а с и
ў р т а с и д а тў ғ р и д а н -тў ғ р и б о ғл и қ л и к м а в ж у д эм ас.
И қ т и с о д и й ў с и ш в а и қ г и с о д и й р и в о ж л а н и ш т у ш у н ч а л а р и ў р т а с и д а
с е зи л а р л и ф ар қ л ар м ав ж у д . X X а с р н и н г 6 0 -й и л л а р и д а н б о ш л а б и к т и с о д и й
р и в о ж л а н и ш ж а р а ё н л а р и и ж т и м о и й р и в о ж л а н и ш б и л ан б е в о с и т а б о г л а н а
б о ш л а н д и в а и ж т и м о и й к ў р с а т к и ч л а р б и р и н ч и ў р и н г а ч и к д и .
У ш б у м у а м м о т у р л и х а л қ а р о и қ г и с о д и й та ш к и л о т л а р н и н г т а д қ и қ о т
о б ъ е к т и г а а й л а н д и . Н а т и ж а д а и ж т и м о и й р и в о ж л а н и ш н и н г я г о н а к о м п л е к с
к ў р с а т к и ч л а р и в а и қ г а с о д и й р и в о ж л а н и ш г а б аҳ о б е р и ш м е зо н л а р и н и
и ш л аб ч и қ и ш м а қ с а д и д а х а л к а р о д а р а ж а д а т а д қ и қ о т и ш л а р и н и о ли б
10 Вишневская Н Проблемы и перспективы рынка рабочей силы. Н Мировая экономика и межцународные 
отношения» 2000. С. 46.
50

---

б о р и ш б о ш л а н д и . Ж у м л а д а н , 1970 й и л и Х а л қ а р о м е ҳ н ат т а ш к и л о т и (Х М Т ) 
“ б а з а в и й э х т и ё ж л а р ” к о н ц е п ц и я с и н и и л га р и с у р д и . Э н д и л и к д а и к т и с о д и й
ў с и ш , б и р и н ч и н а в б а т д а , и ш с и зл и к , к а м б а ға л л и к , ал о ҳ и д а м а м л ак атл ар в а
ж а ҳ о н м и қ ё с қ ц а и ж т и м о и й те н гс и зл и к н и н г ў с и б б о р и ш и к аб и и ж т и м о и й
м у а м м о л а р н и ҳ а л э т и ш н у қ г а и н а за р в д а н к ў р и б ч и қ и л а б о ш л ан д и .
Б М Т қ о ш и д а г и И ж т и м о и й р и в о ж л а н и ш т а д қ и қ о т и н с т и т у т а 7 т а
и к т и с о д и й ва 9 т а и ж т и м о и й к ў р с а т к и ч л а р н и ў з и ч и га ол у вч и и ж т и м о и й
р и в о ж л а н ш ш и ы г к о м п л е к с и н д е к с и н и т а к л и ф этд и :
— м а ҳ с у л о т л а р н и н г асо с и й т у р л а р и н и и с т е ъ м о л к д л и ш н и н г аҳ о л и
ж о н б о ш и г а т ў ғ р и к е л у в ч и м и в д о р и ;
— қ а й т а и ш л а ш с а н о а т и н и н г я л п и и ч к и м а ҳ с у л о т д а ги у л у ш и ;
— т а ш к и с а в д о ай л а н м а с и н и н г а ҳ о л и ж о н б о ш и га т ў ғр и к ел у в ч и
м и в д о р и , д о л л .;
— э л е к г р э н е р г и я с и , газ, т о з а и ч и м л и к с у в и б и л ан т а ъ м и н л а н га н
и к т и с о д и й ф ао л а ҳ о л и у л у ш и ;
— к у т и л а ё т г а н у м р у зу н л и ги ;
— 
20
м и н гд а н о р т и қ а қ о л и я ш а й д и г а н ш аҳ а р л а р у л у ш и ;
— о қ с и л л а р н и к у н д а л и к и с т е ъ м о л қ и л и ш ;
— б о ш л а н ғ и ч в а ў р т а м а ъ л у м о т га э г а аҳ о л и у л у ш и ;
— и х т и с о с л и ги б ў й и ч а б ан д аҳ о л и д а р а ж а с и .
М а м л а к а т л а р н и н г
р и в о ж л а н и ш
д а р а ж а с и н и
т а ҳ л и л
э т и ш
у ч у н
а ҳ о л и н и н г а с о с и й э ҳ т и ё ж л а р и н и қ о н д и р и ш ё к и т у р м у ш с и ф а т и к ў р с а т к и ч и
ҳ а м та к л и ф эти л д и . У ш б у к ў р с а тк и ч Ж и с м о н и й т у р м у ш с и ф а т и и н д е к с и
н о м и н и о л д и в а қ у й и д а г и у ч т а к ў р с а т к и ч н и қ а м р а б ол ад и :
— б и р ё ш д а н к е й и н к у т и л а ё т г а н у м р у зу н л и г и ;
— б о л а л а р ў л и м и д ар аж аси ;
— к а т т а ёш д а ги а ҳ о л н н и н г с а в о д х о н л и к д а р а ж а с и .
1987 й и лд а эса А ҳ о ли н и ж ойлаш ти риш инқи рози м уам м олари В аш и н гто н
қ ўм и таси м ам лакатлар ўртаси да аҳоли т у р м у ш дараж аси соҳасида ф арқлар 
м авж уд лигин и кў р сати ш га ҳаракат қилди. У ш б у м ақсадца қўм ита том он и д ан
Х алқаро ф аровон эм асл и к и ндекси и пш аб 
чиқилди. 
И нд екс соғлиқ, 
д ем ограф и к ҳолат, м о д д и й таъ м и н о т в а ж ам и я т ҳолатига б оғли қ х олда аҳоли 
ту р м у ш д араж аси ни тавс и ф л аб берувчи
10
кўрсатки ч ни қам раб олган.
Б М Т д а с т у р л а р и д о и р а с и д а 1990 й и л д а я н ги и н с о н та р а қ қ и ё т и
к о н ц е п д и я с и я р а т и л д и . У н д а с о ғ л и қ в а к у ти л аётган ум р у зу н л и г и
и н с о н н и н г р и в о ж л а н и ш и д а э н г м у ҳ и м м е зо н с и ф а т и д а бел ги лан д и .
И н с о н н и н г р и в о ж л а н и ш и та н л а ш
и м к о н и я т л а р и н и н г к е н г а й и ш и
ж а р а ё н и д и р . И н с о н р и в о ж л а н и ш и н и н г ҳ а р б и р б о с қ и ч и д а э н г м у ҳ и м и - б у
у з о қ с о г л о м ҳ а ё т к е ч и р и ш , б и л и м о л и ш в а ф а р о в о н я ш а ш и у ч у н зар у р
р е с у р с л а р г а э г а б ў л и ш ҳ и с о б л а н а д и . У л а р с и з к ў п л аб и м к о н и ятл ар ам ал га 
о ш м а с д а н қ о л ад и . А м м о б у б и л а н и н с о н н и н г р и в о ж л а н и ш и ч егар ал ан и б
қ о л м а й д и . Б у н д ан т а ш қ а р и , ю қ о р и қ и й м а т г а э г а с и ёси й , и к ти со д и й в а
и ж т и м о и й э р к и н л и к д а н б о ш п аб и ж о д қ и л и ш в а я р а т и ш , к аф о л атл ан ган
51

---

и н со н х у к у қ л а р и у ч у н қ у л а й ш а р о и т л а р га ч а б ў л ган и м к о н и я тл ар ҳ ам
м ав ж у д . У ш б у к о н ц е п ц и я г а м у в о ф и қ и н с о н н и н г р и в о ж л а н и ш и д а д а р о м а д
м у ҳ и м қ и с о б л а н а д и , ам м о д а р о м а д и н с о н н и н г р и в о ж л а н и ш и д а ги я го н а
й ў н ал и ш э м а с . Д е м а к , р и в о ж л а н и ш ф а қ а т д а р о м а д в а ф ар о в о н л и к б и л ан
ч е к л а н и б қ о л м а с л и г и в а у н и н г м а р к а зи д а “и к с о н ” ту р и ш и л о зи м .
Д ем ак, и кти соди й ри вож лани ш туш ун часи н ин г м оҳияти и қги со д и й ўсиш
туш ун часи дан ти н ч ли к, хавф сизлик, экология в а и ж ти м ои й адолатни ў з ичига 
олувчи м ураккаб кенг қ ам ров ли туш ун чага кадар ри вож лани б борган.
3 .4 . И в с о н т а р а қ қ и ё т и и н д е к с и в а т у р м у ш с и ф а т и
И н с о и т а р а қ қ и ё т и и н д е к с и . Ю қ о р и д а қ а й д э т и л г а н к о н ц е п ц и я г а
м у в о ф и қ Б М Т Т а р а қ қ и ё т Д а с т у р и И н с о н р и в о ж л а н и ш и с а л о ҳ и я ти
и н д ек си н и (И Р С И ) и ш л а б ч и к д и в а у ш б у и н д е к с к у й и д а ги кўрсат- 
к и ч л а р д а н та ш к и л т о п г а н и н т е г р а л к ў р с а тк и ч ҳ и со б л ан ад и :
— т у ғ и л и ш д а к у т и л а ё т г а н у м р у зу н л и ги ;
— т а ъ л и м д а р а ж а с и (ў р т а т а ъ л и м н и н г д а в о м и й л и ги в а т а ъ л и м н и н г
д а в о м и й л и г и );
— аҳ о л и ж о н б о ш и г а т ў г р и к е л у в ч и дар о м ад .
И Р С И ҳ а р б и р к ў р с а т к и ч и б ў й и ч а э р и ш и л ган н а ти ж ал ар н и акс 
э т ги р у в ч и ў р т а г е о м е т р и к и н д е к с д а н и б о р ат. И н д е к с л а р н и ҳ и с о б л а ш д а О 
д а н
1
г а қ а д а р ў зг а р и б т у р у в ч и м и н и м ал в а м а к си м ал к ў р с а тк и ч л а р
б ел ги л ан ган . Н а ти ж а д а м и н и м а л ч е га р а к ў р с а т к и ч га н и с б а т а н қ ан ч а л и к
р и в о ж л а н и ш г а э р и ш и л г а н л и ги н и к у зати ш м ум ки н.
У ш б у к ў р с а т к и ч л а р б ў й и ч а к у й и д а ги м и н и м а л ч е га р а л а р б ел ги л ан ган : 
т у г и л и ш д а к у т и л а ё т г а н у м р у зу н л и г и
20
й и л , т а ъ л и м с о қ аси д а и кк ал а 
к ў р с а т к и ч у ч у н
0
й и л в а аҳ о л и ж о н б о ш и г а т ў ғ р и к ел у в ч и д а р о м а д
м и к д о р и у ч у н 163 д о л л а р б е л ги л ан ган .
Т а ҳ л и л л а р к ў р с а т и ш и ч а , И Р С И к ў р с а тк и ч л а р и б ў й и ч а Я п о н и я , А Қ Ш , 
А в с т р а л и я, Я н г и З е л а н д и я , Б А А ета к ч и л и к қ и л и ш а д и (3 .4 .1 -ж ад в ал ).