В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

ва
сиёсий 
марками («триада»)
Ш имолий Америка
жахов ялпи миллий 
маҳсулотининг 
%
қисми 
ишлаб чиқарилади
■f-
ч
Ғарбий Европа
жаҳон ялпи миллий
махру лотининг 
'А
қисми
ишлаб чиқарилади
%
J
Япония
жаҳон ялпи миллий 
махсулотидаги улиши - 
7-8%
Жаҳон “триада”синкнг хдр бир эл ем ен т ўз периферия ва ирам периферия зоналарига 
эга. Шу тяриқа хэқиқатда барча омиллар таъсири бўйича уларнинг жаҳон 
иқгисодиетидага роли анча юқори
«Катта еттилик» (G-7): АҚ1П, Германия, Япония, Канада, Франция, Буюк Британия, 
Италия
5 .1 .2 - р а с м . Ж а ҳ о н и к г и с о д и ё т и н и н г м а р к а з л а р а
2
Шимолий Америка (Мексикадан ташқари), ЕИ-27, Европа эркин 
савдо 
аосоцнацняси (Исландия, 
Лихтенштейн, Норвегия, Швейцария), Австралия, Япония ва Янги Зеландия.
79

---

Таҳлиллар кўрсатишича, 2010 йилда ривожланган мамлакатлар 
ҳиссасига жаҳон ялпи миллий маҳсулотинияг (ЯММ) 52,1% и, товарлар ва 
хизматлар экспортининг 63,6% и, жаҳон ахолисининг 15,0% и тўғри келган 
(5.1.1-жадвал).
5 .1 .1 - ж а д в а л
Ривожланган мамлакатларнинг дунё ялпи ички маҳсулоти, товарлар 
ва хизматлар экспорта ҳамда аҳоли сонидаги улушининг ўзгариши 
(жамига нисбатан фоиз хисобида)3
М а м л а к а т л а р в а
м а м л а к а т л а р гуружи
С онн
Я М М
Т о вар л
хизма
экспо
а р ва
глар
р тн
А холи
■к
о
о
<4
20
10
й
.
20
01
й
.
20
10
й
.
20
01
й
.
1_________
>к
о
о
м
«
о
о
20
10
й.
Ривожланган мамлакатлар
24
34
77,1
52,1
64,3
63,6
14,5
15,0
А Қ Ш
29,9
19,5
9,6
9,8
4,6
4.6
Евро зонаси
12
17
16,0
14,6
28,7
26,1
5,0
4,8
Германия
6,6
4,0
10,0
8,0
1.3
1,2
Ф ранция
4,8
2,9
5,1
3,5
1,0
0,9
Италия
4,0
2,4
3,9
2,9
0.9
0,9
Япония
11,8
5,8
6,3
4,6
2,0
1,9
Бую к Британия
4,9
2.9
4,0
3,5
1,0
0,9
Канада
2,2
1,8
3,6
2,5
0,5
0,5
Бош қа ривожланган
8
13
12,9
7,5
21,8
171
4,0
2,3
мамлакатлар
Маьлумот учун:
“К атта еттилик”
7
7
64,2
39,3
42,5
34,9
11.2
10,9
О сиёнинг янги индустриал
4
4
3,4
3 9
9,9
98
1,3
1,2
мамлакатлари
Шунга қарамасдан 2001-2010 йилларда ривожланган мамлакат­
ларнинг жаҳон ЯММдаги улуши 77,1% дан 52,1% гача, товарлар ва 
хизматлар экспортидаги улуши эса 64,3% дан 63,6% гача қисқарган. 
Хусусан, “Катга еттилик” ва АҚШнинг жаҳон ЯММ хам да товарлар ва 
хизматлар экспортидаги улуши сезиларли қисқарган (мос равишда 64,2% 
дан 39,3% гача ва 29,9% дан 19,5% гача). Ушбу ҳолат жаҳон 
иқтисодиётида ривожланаётган мамлакатлар ролининг ортиб бораётган- 
лигини кўрсатади.
3 World Economic Outlook: October 2001. IMF, 2001. P. 185.; World Economic Outlook: September 2011. 
IMF, 2011. P. 167. маълумотлари асосида тузилган.
80

---

Хўжалик механизмидаги давлат сектори ва бозор элементларининг 
ўзаро нисбатига кўра, ривожланган мамлакатларда “аралаш икти- 
содиёт’нинг бир нечта моделларини ажратиб кўрсатиш мумкин:
Л и б е р а л ( а м е р и к а ч а ) м о д е л ь —
ушбу моделга хусусий мулкчилик, 
ишлаб чиқариш, 
савдо, инвестиция, ишчи кучидан фойдаланиш 
соҳаларида бозор-рақобат механизмининг устуворлиги ва ижтимоий 
табақаланишнинг юқори даражаси хосдир. Ҳукумат иқтисодиётни макро 
ва микро даражада қонунлар чиқариш орқали солиқ ҳамда пул-кредит 
сиёсатини олиб бориш, рақобатни ривожлантириш, монополиялар 
ҳукмронлигини 
чеклаш, 
аҳолининг 
айрим 
ижтимоий 
гуруҳлари 
манфаатларини ҳимоя қилиш каби мақсадларда тартибга солади. Ушбу 
модель АҚШ ва Буюк Британия учун хос бўлиб, ҳозирда Ирландия ва 
Италиянинг иктисодий тизими ҳам маълум даражада либерал моделга 
яқинлашмокда.
И ж т и м о и й - б о з о р х ў ж а л и г и м о д е л и (Г е р м а н и я )
- ушбу модель 
ракобатта 
асосланган 
бозор 
механизми 
ривожланган 
ижтимоий 
инфратузилмага эга ижтимоий бозор хўжалигини ўзида акс этгиради. Бу 
модел тартибга солинмайдиган капитализм шароитида жамиятдаги 
ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини (кам таъминлаганлар, ишсизлар, 
ёшлар, кичик ва ўрта фирмалар) мунтазам қўллаб-кувватлашни кўзда 
тутади. Давлат етарлн даромад даражасини мустакил таъминлай 
олмайдиган 
ижтимоий 
тоифаларнинг 
иқгисодий 
фаровонлигини 
таъминлашда кенг қамровли мажбуриятларни уз зиммасига олади.
Ш в е д м о д е л и
— ушбу моделда ижтимоий консенсусга эришиш 
мак.садида даромадларни кенг кўламда қайта тақсимлаш асосида 
ижтимоий кафолатларни таъминлашга эриишлади. Бу мақсадга эришишда 
умумжамият 
манфаатлари 
ва 
хусусий 
сектор 
манфаатларини 
мувофиқлаштиришга ёрдам берадиган касаба уюшмалари ва турли хил 
“эркин уюшмалар” муҳим ўрин тутади. Бу жараён тадбиркорлар ва касаба 
уюшмаларининг келишувлари ҳамда сиёсий кучларнинг музокаралари 
воситасида амалга оширилади. Бундан ташқари, ушбу модель иқгисодий 
қарорларнинг турли гуруҳлар қарама-қаршилиги ва мақсадларини 
давлатнинг фаол иштирокида мувофиқлаштирилшпи орқали амалга 
оширилиши туфайли “корпоратив модель” ҳам деб номланади.
Я п о н м о д е л и —
иктисодий ривожланишнинг япон моделини швед 
моделининг яка бир кўриниши сифатида келтириш мумкин. Япон модели 
тартибга солинувчи “корпоратив капитализм” модели ҳисобланади. Бунда 
хусусий капитал ни жамгариш имкониятлари давлатнинг иқгисодий 
ривожланишини дастурлаш, таркибий, шшестиция, ташқи иктисодий ва 
ижтимоий сиёсат соҳаларидаги фаол роли билан уйгунлашиб кетади. 
Тадбиркорлик секторида давлатнинг улуши юқори бўлмайди. Давлат асосий 
эътиборни узлуксиз касбий тайёргарлик орқали ишчи кучининг малакасини 
оширишга қаратади. Шунингдек, япон моделига мехрат ва ишлаб чиқаришни
81

---

ташкил этишнинг илғор шаклларини миллий анъаналар билан уйгун- 
лаштириш хусусияти ҳам хос. Шунинг учун иктисодий ривожланишнинг 
япон моделини иерархик корпоративизм, деб ҳам аташади.
Ривожланган бозор иқтисодиёти охирги юз йилликлар давомида 
боигка иқтисодий тизимлар олдида ишлаб чиқариш кучларининг 
ўзгаришларига 
мослашувчанлиги 
ва 
эгилувчанлиги, 
фан-техника 
тарақкиёти ютуқларини ўзлаштириш лаёқатининг юқорилиги, истеъмол 
талабларининг ўзгаришига тезда жавоб бера олиши каби афзалликларини 
намойиш эта олди.
5.2. Саноат жиқатдан тараққнй этган мамлакатларнинг ижтимоий- 
иктисодий ривожланиш тендендиялари
Саноати жиҳатдан тараққий этган мамлакатлар иқтисодиётини 
айирбошланиши мумкин бўлган барча неьматларни такрор ишлаб 
чиқариш ва ишлаб чиқариш ҳажмини хоҳлаган нисбатда ошириши мумкин 
бўлган иқгисодиёт сифатида таърифлаш мумкин.
Бу мамлакатларда ижтимоий-иқтисодий ривожланиш тенденцияла- 
ридан бири - иктисодиётнинг цикллик ривожланишга эгалигидир. 
Иқгисодиёт назариясида инвестицион фаоллик, пул массасининг ҳажми, 
ялпи харажатлар, асосий капиталнинг оммавий тарзда янгиланиши, ишлаб 
чиқаришнинг технологик асосларининг алмашинуви кабилар цикллик 
ривожланиш сабаблари сифатида келтирилади.
XX асрнинг охирги чорагида ривожланган мамлакатлар иқгисодиёги 
куйидаги циклик пасайишларни бошвдан кечирди: 1974—1977, 1980-1982, 
1990-1993, 1997—1998 ва 2000-2001 йиллар. XX асрнинг 70-йилларидан 
фарқли равишда 80-90-йиллардаги цикл муайян даражада синхрон бўлмаган 
тарзда юз берганлиги билан тавсифланади. АҚШ ва Канада иктисодий 
ўсишнинг энг юқори нуқгасига 1982—1993 йилларда эришган бўлса, ушбу 
кўрсаткичга Япония 1984 йилда, Буюк Британия, Франция ва Италия - 1988 
йилда, Германия 1990 йилда эришган. Бу даврда АҚШ, Буюк Британия ва 
Канадада янги пасайиш намоён бўла бошлади. Ривожланган мамлакатлар 
иктисодиётида 
2007—2008 
йиллардаш 
жаҳон 
молиявий-иқгисодий 
инқирозин инг таъсирида янги циклик пасайиш юз берди. Тахдиллар 
кўрсаташича. 2009 йилда 2008 йилга нисбатан ушбу мамлакатларда ялпи 
ички маҳсулот 3,7% га, ялпи жамгариш 12,5% га, ички талаб 2,9% га. экспорт 
ва импорт мос равишда 11,9 ва 12,4% га қискэрди (5.2.1-жадвал).
Ривожланган 
мамлакатлар 
ижтимоий-иқтисодий 
ривожланиш 
даражаси бўйича бир хил эмаслиги бозор иқтисодиёти ривожланишининг 
даврийлиги билан бевосита боғлиқ. Ушбу ҳолат ижтимоий ишлаб 
чиқаришнинг турли босқичлари, меҳнат унумдорлиги, аҳоли жон бошига 
тўғри келадиган даромадлардаги тафовутларда намоён бўлади. XIX аср 
бошларида жахон иқгисодиёггида Англия етакчи лик килган бўлса, XIX аср
82

---

охирига келиб етакчилик АҚШ қўлига ўтди. XX аср бошларцга келиб, 
Германия ва Франция жаҳон иктисодиётидаги ўз мавқеларини тезда 
мустаҳкамлаб олдилар.