В а Х а б о в а. В., Т а д ж и б а е в а д. А., Х а ж и б а к и е в ш. Х

25-БОБ. ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МУЛК САВДОСИ
25.1. Интеллектуал м у л к тушунчаси
Бозор муносабатларини ривожлантириш жараёнида инсон салоҳияти, 
тафаккури маҳсули сифатида интеллектуал мулк объектларининг ўрни ва 
вазифаси муҳим ахамиятга эга. Интеллект лотинча сўздан олинган бўлиб, 
“ақл”, “тафаккур”, “англаш” маъноларини билдиради. Интеллектуал мулк 
объекглари ижтимоий шплаб чиқаришнинг муҳим омилларидан бири бўлиб, 
улардан тижорат мақсадида фойдаланиш самарадорлиги саноат жиҳатдан 
тараққий этган мамлакатлар амалиётида ўз исботини топтан.
XVIII-XIX асрларда “Интеллектуал мулк” атамаси хуқуқшунослар ва 
иқтисодий назария соҳа вакиллари ўртаснда эпизодик тарзда қўлпанилган 
бўлса, XX аср ўрталарига келиб кенг қўлланила бошланди.
И нтелл екту ал 
м улк 
-
берилган 
маҳсулотлардан 
фойдаланиш, 
алмапггариш ва яратиш муносабатларини бошқарувчи, хуқуқий асосда амалга 
ошириладиган ижодий фаолият маҳсулотига эгалпк.
Интеллектуал мулк ижодий 
фаолият 
натижаси сифатида янги 
объектларгогнг вужудга келиши ва ҳуқуқ доирасининг кенгайишига олиб 
келди. Масалан, XX асрнинг охирги ўн йиллигида интеграл микросхемалар 
топалогияси хукуқи пайдо бўлди.
Интеллектуал мулк института нинг шаклланиши ўзига хос тарихга эга. 
Биринчи патент 1421 йил Флоренцияда берилган. Ихтиро учун бериладиган 
патент ҳақидаги или қонун 
1623 
йил 
Англияда кабул 
қилинган 
“Монополиянинг ўрни ҳакцда”ги қонун хисобланади. Ихтиро учун эгалик 
ҳукукининг ўрнатилиши 1790 йилдаги АҚШ Федерал ва 1791 йилда 
Францивдаги Патент қонунлари билан богликдир. XIX афнинг ўрталарида 
патент қонунлари Европанинг аксарият давлатларида кабул қилинди.
Узбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 164-моддаси мулк 
хукуқини шахснинг ўзига қарашли бўлган мол-мулкка ўз ихтиёри билан ва ўз 
манфаатларини кўзлаб эгалик килиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф 
этиш, ўзининг мулк хуқуқини хар кандай бузишни бартараф этишни талаб 
қилиш ҳукуқи сифатида белгилайди. Ушбу кодекснинг 169-модцасида 
интеллектуал мулк объектлари шахснинг мулки бўлиши мумкинлиги белгилаб 
кўйилган.
Бутунжаҳон интеллектуал мулк ташкилоти ҳужжатларига мувофиқ 
қуйидагилар интеллектуал мулк сифатида ажратилади:
-
Муаллифлик ҳуқуқи. Муаллифлик хукуқи адабиёт, саньат ва илмий 
асарларни 
яратиш 
ва 
улардан 
фойдаланиш 
билан боглиқ бўлган 
муносабатларни тартибга солади. Муаллифлик ҳукуқи асосида қайсидир 
объектив шакпда мавжуд бўлган ижодий фаолиятшшг асл натижасини 
билдирувчи “асар" тушунчаси ётади. Айнан шу объектив шакл муаллифлик 
ҳуқуқида муҳофоза қилиш предметидир. Муаллифлик ҳукуқи фактларга,
441

---

очишларга, принципларга. концепцияларга, усупларга, тизимларга, жараён- 
ларга, услубларга ва ғояларга нисбатан жорий этилмайди.
- Турдош ҳукуқ. Муаллифлик ҳукуқини бериш учун ижоди етарли 
бўлмаган фаолиятлар учун муаллифлик хукуқи намунаси бўйича XIX аср 
боши-ХХ аср иккинчи ярмида яратилган алоҳида ҳукуқлар гуруҳидир. 
Турдош 
ҳукуқпар 
тузилиши 
мамлакатларда турлича 
бўлади. 
Кенг 
тарқалганлари сифащда мусиқачи-ижрочи, фонограмма тайёрловчи ва эфирга 
узатишни ташкиллапггирувчиларии кўрсатишимиз мумкин.
- Патент ҳукуқи - ихтиролар, саноат намуналари, фойдали модеяларга 
патент бериш йўли билан муҳофаза тартабини белгилайдиган ҳукуқий 
нормал ар тазими.
- Саноат намуналари сифатида саноат ёки касаначшгакда ишлаб 
чикэрилган маҳсулотни янги ва асл тасвирий-конструкторлик тапщи 
кўринишини аниклайдиган ечимни муҳофаза кил шли мумкин.
- Товар белгилари. Интеллектуал мулк объектлари гуруҳини ягона 
хукукий маркетинг белгиларини муҳофаза қилиш инсттпутига бирлаштириш 
мумкин бўлган