Узбекстан тарийхы лекция

1.O‘zbekiston- ilk insoniyat sivilizatsiyasi beshigi 
Insoniyat qadim-qadimdan o`z davriga xos turmush tarziga, moddiy va ma`naviy 
madaniyatga, ya`ni ma`lum darajadagi tsivilizatsiyaga ega bo`lgan. Davrlar o`tishi bilan 
insoniyat tsivilizatsiyasi darajasi o`sib, rivojlanib, takomillashib borgan. Bu jarayon odamlarning 
mehnat qilish usuli qanchalik darajada moddiy va ma`naviy boyliklarni yaratish va ko`paytirib 

---

borishi bilan bog`liq kechgan. 
U yoki bu tsivilizatsiya haqida so`z borganda insoniyatning yashash uchun kurashi, 
tinimsiz mehnati, ma`naviyat va ma`rifatga intilishi tufayli o`zi uchun yaratgan jismoniy va 
madaniy qulayliklari - ov va mehnat qurollari, kiyim-bosh, uy-joy va oilaviy munosabatlari, 
ishlab chiqarish usullari, maishiy xizmat vositalari, ijtimoiy ongi va ma`naviy dunyosi, ijtimoiy-
siyosiy, axloqiy-huquqiy munosabatlari darajasi bilan tavsiflanadigan ma`lum bir tarixiy davr 
tushuniladi. Masalan, Qadimgi Sharq tsivilizatsiyasi, Antik evropa tsivilizatsiyasi, Islom 
tsivilizatsiyasi, Xristian tsivilizatsiyasi, hozirgi zamon tsivilizatsiyasi kabi tushunchalarda 
insonlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayoti, turmush tarzi, ma`naviy qiyofasi, axloqi, bilim 
saviyasi, mehnat qurollari va hokazo jihatlari mujassamlashgan bo`ladi. 
Har bir mintaqada tsivilizatsiya davriy nuqtai nazardan ertaroq yoki kechroq, o`ziga xos 
shaklda shakllanib, rivojlanib borgan. Tarixiy, ilmiy tadqiqotlar bizning Vatanimiz - O`zbekiston 
insoniyat tsivilizatsiyasining qadimgi o`choqlaridan biri ekanligidan dalolat bermoqda. 
XX asrning birinchi yarmidan boshlab arxeolog olim V.L.Vyatkin boshliq guruh 
Samarqand, Xorazm va Termizda, M.e.Masson boshliq arxeologlar guruhi Ohangaron vodiysida, 
A.A.Potapov Farg`ona vodiysida qidiruv va qazish ishlari olib bordilar. 30-40-yillarda 
O`zbekiston, Moskva va Leningrad olimlari hamkorligida bir necha arxeologik ekspeditsiyalar
tashkil etildi. Termiz ekspeditsiyasiga M.e.Masson, Xorazm ekspeditsiyasiga S.P.Tolstov, 
Zarafshon ekspeditsiyasiga A.Yu.Yakubovskiy rahbarlik qildilar. Bular tomonidan nafaqat 
O`zbekiston, butun Markaziy Osiyoning qadimgi tarixini, ajdodlarimizning ibtidoiy jamoa 
tuzumi, turmush tarziga oid qator qimmatli asarlar yaratilgan. Bular orasida V.M.Massonning 
«Strana t
ы
syachi gorodov» - M., «Nauka», 1966, A.P.Okladnikovning «Paleolit i mezolit 
Sredney Azii / Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronz
ы
» - M.-L., 1966, S.P.Tolstovning 
«Drevniy 
Xorezm. 
Op
ы
t 
istoriko-arxeologicheskogo 
issledovaniya» 
-M., 
1948, 
V.A.Shishkinning «Afrasiab -sokrovi
щ
nitsa drevney kul`tur
ы
» - T., «Fan, 1966, «Arxetekturn
ы
e 
pamyatniki Buxar
ы
» -T., 1936 va boshqa asarlar bor. 
Ikkinchi jahon urushidan so`ng Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi tarixini o`rganish 
maqsadida yirik arxeologik ekspeditsiya guruhlari tashkil etildi. S.P.Tolstov boshliq Xorazm 
arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi, A.N.Bernshtam boshliq Pomir-Oloy va Pomir-Farg`ona 
ekspeditsiyasi, Ya.G`.G`ulomov va V.A.Shishkinlar boshliq Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi 
tadqiqot ishlari olib bordi. Mazkur ekspeditsiyalarda qatnashgan tadqiqotchilar muhim asarlar 
yaratdilar. S.P.Tolstovning «Po sledam drevnexorazmiyskoy tsivilizatsii» -M-L., 1948, 
A.N.Bernshtamning «Drevnyaya Fergana /Nauchno-populyarn
ы
y ocherk/» -T., 1951, 
Ya.G`.G`ulomovning «O`zbekistonda arxeologiya fanining rivoji» -T., 1956, «Qadimgi 
madaniyatimiz izlaridan» -T., 1960 va «Xorazmning sug`orish tarixi» -T., 1957 ana shular 
jumlasidandir. 
Keyingi yillarda respublikamizning taniqli arxeolog olimlari-A.Asqarov, O`.Islomov, 
A.R.Muhammadjonov, E.V.Rtveladze, T.Shirinov va boshqalar etakchiligidagi tadqiqotchilar 
O`zbekiston qadimgi tarixining paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza davrlarini o`rgandilar. 
Tadqiqot ishlari Vatanimizning barcha vohalarida - Zarafshon, Surxondaryo bo`ylarida, Xorazm 
va Farg`ona vodiysida, shuningdek cho`l va dasht o`lkalarida ham keng olib borildi. Ular 
tomonidan qator ilmiy, ommabop asarlar, o`quv qo`llanmalari yaratildi. Bular orasida 
A.Asqarovning «Buxoroning ibtidoiy davr tarixidan lavhalar» -T., Fan, 1973, «Sopollitepa» -T., 
1973, «Drevnezemledel`cheskaya kul`tura epoxi bronz
ы
Yuga Uzbekistana» -T., 1977; 
O`.Islomovning 
«Pe
щ
era 
Machay»,-T.,1975, 
«Obishirskaya 
kul`tura» 
-T.,1980; 
A.R.Muhammadjonovning «Qadimgi Buxoro» -T., 1991; T.Shirinovning «Orudiya proizvodstva 
i orujie epoxi bronz
ы
sredneaziatskogo Mejdurech`ya» -T., 1985; E.V.Rtveladze va 
A.Sagdullaevlarning «Pamatniki minuvshix vekov» -T., 1986; E.V.Rtveladze, A.X.Saidov va 
Yo.V.Abdullaevlarning «Qadimgi O`zbekiston tsivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan 
lavhalar» -T., 2001 kabi asarlar alohida o`rin tutadi. 
Mazkur asarlarni, shuningdeq Vatanimizning qadimgi davri tarixiga oid boshqa asarlarni 
o`rganish orqali O`zbekiston odamzod ilk bor paydo bo`lgan o`lka ekanligini anglash, 

---

ajdodlarimizning qadimgi hayoti, turmush tarzi, moddiy va ma`naviy madaniyati haqida zarur 
bilimga ega bo`lish mumkin. 
Jamiyatshunos va tabiatshunos olimlar er sharida hayotning paydo bo`lishi, odamlarning 
vujudga kelishi, muammolari ustida uzoq yillardan beri tadqiqot ishlari bilan shug`ullanib 
kelmoqdalar. Bu haqda diniy va dunyoviy ta`limotlar, rivoyatlar mavjud. 
Xristian dini odamzod xudo tomonidan bundan 7 ming yil burun qizil loydan 
yaratildi,dastlabki odamlar Adam va evadan tug`ilgan deb ta`riflaydi. Islom dini odamning Olloh 
tomonidan tuproqdan yaratilib, unga jon kiritilgani, dastlabki odamlar Odam Ato va Momo Havo 
bo`lganligi haqida, ularning qachon yaratilganligini Ollohdan o`zga hech kim bilmaydi, bu 
yolg`iz ungagina ayon degan g`oyani ilgari suradi. 
Yunon olimi Arastu odamning paydo bo`lishini erda hayotning paydo bo`lishi va 
rivojlanishi jarayoni bilan bog`lab tushuntiradi,odamzod oddiydan murakkabga, hayvonot 
olamidan odamzod dunyosiga o`sib chiqdi, deb ta`kidlaydi. Jeyms Manboddo odam oliy turdagi 
maymunsimon odamdan vujudga kelgan, degan g`oyani ilgari suradi. 
Ingliz olimi Charlz Darvin evropalik arxeologlarning Gibraltar qoyasi, Germaniyaning 
Neandertal vodiysi va Avstriyadagi tadqiqotlarning natijalarini tahlil qilib, odamlarning ajdodlari 
daraxtda yuruvchi eng oliy turdagi maymunsimon odamlar /driopiteklar/ bo`lganligi haqidagi 
evolyutsion nazariyani ilgari suradi. U har qanday maymundan odam paydo bo`lmasligini, 
odamlarning ajdodlari bo`lmish driopiteklar allaqachon o`lib ketganligini ta`kidlaydi. 
Shuningdeq odam har doim, hamma vaqt ongli bo`lgan, odam Olloh tomonidan 
yaratilmagan, maymundan odam paydo bo`lishi mumkin emas, odam boshqa sayyoralardan 
kelgan degan rivoyatlar ham bor. Demaq sayyoramizda odamzodning qachon va qanday paydo 
bo`lgani haqida aniq, uzil-kesil fikr yo`q deyish mumkin, bu muammoligicha qolmoqda. Turli 
ixtisosdagi olimlar tomonidan olib borilayotgan tadqiqotlar uzoq o`tmishning sirli jarayonlariga 
yanada teranroq nazar tashlashga , kamtarona bilimlarimizni yanada oydinlashtirishga 
ko`maklashib boraveradi.