Узбекстан тарийхы лекция

 
Tayanchso`zvaiboralar: Tohiriylar davlatining paydo bo’lishi,Davlat boshqaruvi. Soliq siyosati. 
Xalq axvolining og’irlashuvi. Foziylar harakati. (IX asr 60 yillari) Safforiylar davlatining tashkil 
topishi. Mavzu tarixshunosligi. 
 
1.IX-X asrlarda O’rta Osiyodagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.Arablar hukmronligining 
zaiflashuvi va uning sabablari 
IX- asrda Markaziy osiyo xududida haliham Arablar hukmronligi davom etardi erk va 
xurlik singari tarihiy ananalara sodiq bo’lgan ajdodlarimiz arab bosqinchilariga qarshi kurashni 
bir daqiqa bo’lsada to’xtatmadilar va mustaqil markazlashgan davlat barpo qilishga intildilar . 
Toxiriylar Hurosonni yirik oqsuyak yer egalaridan bo’lib , bu sulolaning asoschisi Toxir 
ibn Husayn edi. Bu sulola asli Hirot viloyatining Bushang shaxridan edi .Toxir 809-813-yillarda 
Horun ar-Rashidning o’g’illari Mamun bilan Amin o’rtasidagi bo’lgan kurashda Mamun 
tomonida bo’ldi, unga Bog’dodni va xalifalik taxtini egallashga yordam berdi . Mamun 813-
yilda xalifalik taxtiga o’tirgach Tohir ibn Husayn katta hurmat va etiborga loyiq nufuzli kishi 
bo’lib qoldi .821-yilda u Hurosonning noibi etib tayinlandi Movarounnahr ham Huroson noibligi 
tarkibiga kirar edi .uning qarorgohi Nishopurda edi Tohir o’z qo’l ostidagi keng viloyatlarni 
mustaqil davlatga aylantirish uchun ochiqdan-ochiq harakat qildi . U noiblikka tayinlangan 
kundan bir yil o’tar-o’tmas , jome masjidida juma namozida o’qiladigan xutbadan halifa nomini 
chiqarib tashlashga buyruq berdi bu o’sha davr uchun halifaga qarshi ko’tarilgan isyon bilan teng 
edi. Bu voqeadan ko’p vaqt o’tmay Tohir ibn Husayn to’satdan vafot o’tdi shundan keyin 
Huroson noibligi taxtiga Tohir ibn Husaynning o’g’illarri Talxa va Abulabbos Abdulloh novbat 
bilan o’tirdi. Abulabbos Abdulloh
Noibligi davrida (830-844) halifaga rasman qaram bo’lsada, amalda mustaqil davlatga 
aylanib poytaxtni Marvdan Nishopurga ko’chirdi buning eng asosiy sababi halifalik hukm 
ronligini havf ostiga qo’ygan xalq qo’zg’olanlari edi ana shunday qo’zg’olonlardan biri 806-
yilda bo’lgan edi.Bu qo’zg’olonga isyonkor Arab lashkar boshisi Rafi ibn Lays boshchilik 
qildi.bu qo’zg’olonlarni bostirishda Somon ibn Asad faol qatnashdi . Bu ishda Somonning 
o’g’lilari Nuh, Ahmad,Yahyo va Ilyoslar katta hissa qo’shdilar.Ular aslida Somon qishlog’I 

---

oqsoqoli Somon hudodning avlodlari bo’lganlar. Somon ibn Asad va farzandlari xizmadlari 
evaziga Mamun Nuh ibn Asadni Samarqandga, Ahmad ibn Asadni Farg’onaga ,Yahyoni 
Shoshga va Ustro’shonga, Ilyosni Hirotga noib etib tayinladi. Bu voqea 819-820-yillarda sodir 
bo’lgandi 864/865-yilda Ahmad ibn Asad vafot o’tdi taxtga uning o’g’li Nasr ibn Ahmad o’tirdi 
Nasr oldida ikkita muhim vazifa turar edi. Birinchisi, ko’chmanchi qabilalarning hujimini 
zaiflashtirish bo’lsa, ikkinchisi Buxoro, Naqshob va Kesh hududlarini qo’shib olishdan iborat edi 
874-yilda Buxoroni so’ngi Toxiriy Muxammad ibn Toxirning ukasi Husayin ibn Tohir qo’lga 
kiritdi Buxoroda Husayin ibn Toxir siyosatiga qarshi xalq qo’zg’oloni ko’tarilib shaxar 
jamoasini yuqori tabaqalari Samarqanga Nasr ibn Ahmadga o’z vakillarini yubordilar va 
Somoniylar honodonidan biror kishini hokim qilib jo’natishni iltimos qildilar so’ngra Nasr o’z 
ukasi Ismoil ibn Ahmadni Buxoroga hokim qilib jo’natdi.O’zini butun boshli Movaraunnahr 
hokimi deb hisoblagan Nasr ibn Ahmad kumush tangalar zarb qila boshladi.Nasr ibn Ahmad 
Ismoilni o’ziga tobe noib deb hisoblar va istagan paytda uni almashtirish mumkin deb 
o’ylardi.Ammo Ismoil akasiga bo’ysunishni ochiqdan-ochiq hohlamagan va Buxoroni mustaqil 
bo’lishiga intilgan.Bu narsa Ismoilning turli bahonalar bilan Samarqandga yuboriladigan soliqni 
to’lashni bosh tortganligida yaqqol nomoyon bo’ldi.Bu narsa 888-yilda aka-uka ortasida urush 
kelib chiqishiga sabab bo’ldi.Bu urushda Ismoil g’alaba qozonib butun Movaraunnahr 
hukumdoriga aylandi.Ismoil Somoniy ( aqlli,adola,shafqatli fikr va tadbir egasi ) edi.U 892-yilda 
butun Movarounnahr hukmini o’z qo’liga olishga erishib , (haqiqatdan ham podsholikka loyiq va 
xaqli ekanligini ) isbotladi.