Uzbekistonda atrof muxitni muxofaza kilishning xukukiy masalalari

2. Ekologiya va xadislar.

Atrof tabiiy muxitni muxofaza kilishda eki ish faoliyati yuritish davrida yukoridagi konun va karorlarni buzganlarga nisbatan jazo va ta`kib kullaniladi. Jazo aybdorlani tarbiyalash, tuzatishga karatilgan bulsa, ta`kib fakat jazolashnigina maksad kilib kuymay, balki buzilgan manfaatlarni kayta tiklashni kuzda tutadi. Masalan: Er konunchiligini buzgan aybdorlardan er tortib olinadi, bu jazo emas balki ta`kib xisoblanadi.

Jazo davlatning majburiy choralaridan biri bulib, u gayri konuniy xatti-xarakat sodir etishda aybdor bulgan shaxslarga nisbatan konuniy asosda sud, orbitraj va boshka tegishli organlar tomonidan kullaniladi.

Jazoning muxim maksadi aybdorlarni atrof tabiyy muxitni muxofaza kilish tugrisidagi konuni anik va suzsiz bajarishlaridan, tabiiy mulklarni tajovuzlardan extiet kilish, mexnat va xujalik faoliyatida tabiat ob`ektlariga nisbatan tejamkorlik extietkorlik bilan muomalada bulish fukarolarni atrof muxitga zarar etkazmaslik ruxida tarbiyalash va kayta tarbiyalashdan iborat.

Erdan, suvdan va boshka tabiiy boyliklardan foydalanish konunlarini buzganlik uchun ma`muriy javobgarlikka tortishni, ma`muriy xukukbuzarlik tugrisidagi kodeksning 261 moddasiga binoan ma`muriy

xukukbuzarliklarni xalk deputatlari rayon, shaxar ijroya kumitalari xuzuridagi ma`muriy komissiyalar kurib jazo tayinlaydi.

Uzbekiston Respublikasining ma`muriy xukukbuzarlik tugrisidagi kodeksining 65 dan 98-moddalariga muvofik tabiatni muxofaza kilish kumitasi nazoratchilari tomonidan fukarolarga eng kam ish xakkining bir barobaridan 5 barobarigacha, mansabdor shaxslarga esa 7 barobargacha jarima belgilab undirib olish xukukiga egadirlar.

Tabiatdan foydanish yuzasidan belgilangan tartibni kupol ravishda buzuvchi korxona faoliyati yul kuyilgan buzilishlar bartaraf etilgunga kadar tuxtatilib kuyilishi mumkin.

Inson xaeti tashki muxit bilan chambarchas boglik. U tashki muxitning barcha omillari, tabiat va jamiyatning xar tomonlama mujassam ta`siri ostida ishlaydi.

Inson dunega kelibdiki, kuzi tabiatni kuradi, uning sulim bagrida xaet kechiradi. Shuning uchun xam tabiat insonnning onasidir deymiz. Birok bugungi kunda tabiatni buysundirish, "tiz chuktirish" ogir okibatlarga olib kelmokda. Shu tufayli xam ekologik xavf, yadro kuroli xavfi bilan tenglashib koldi.

Uzbekiston Respublikasi Konstitutciyasida er va er osti boyliklarini suv zaxirlarini, usimlik va xayvonot dunesini kuriklash va ulardan ilmiy asosda okilona foydalanish, xavo va suvni toza saklash, tabiiy boyliklarni uzluksiz kupaytirib borishni taxminlash va insonning atrof muxitni yaxshilash uchun zarur chora va tadbirlar belgilansin

deyilgan.

Ishlab chikarishda tabiiy boyliklardan resruslardan intensiv foydalanish va ularni kamayib ketish xavfi kurina boshlagan sari tabiatni muxofaza kilish tushunchasi va tabiatni muxofaza kilish vazifasi muammoga aylanib boradi.

Yakin vaktlarga kadar tabiatni muxofaza kilish kup mamlakatlarda, shu jumladan bizning mamlakatda xam biologiya fanining vazifasi deb karaladi. Tabiatni muxofaza kilish va tabiat boyliklaridan okilona foydalanish biologiya faniga nisbatan ancha kulamdagi ilmiy, nazariy tadkikot ishlarini olib borishni kime, matematika, xukukshunoslik va lan tabiat urtasidagi uzaro munosabatlarni tartibga solib, konuniyatlar asosida boshkarib turish yullarini urganishdir. Bunday konunlarning eng asosiylari: Er kobigining bir butunligi, er landshaft komponentlarining uzaro modda va energiya almashinishi orkali boglikligi, mikdoriy va sifat jixatidan muayyan muvozanatdaligi tabiatning tuxtovsiz rivojlanishda ekanligi va tabiiy konunlar. Shu bois tabiatni muxofaza kilish tabiiy va ijtimoiy-iktisodiy fanlar urtasidagi masaladir.

Tabiatni muxofaza kilish davlat, xalkaro va jamiyat tomonidan ilmiy asosda amalga oshiriladigan xamda undan okilona foydalanishga, tabiat boyliklarini kishilik jamiyati farovonligi uchun tiklash va kupaytirishga, atrof muxitni musaffo, toza xolda saklashga karatilgan tadbirlar kompleksidir.

Davlat tomonidan kuriladigan tadbirlarga xalk xujaligini rejalashtirish, muxofaza kilinadigan xududlarni belgilash xakida konunlar kabul kilish, uni bajarilishini ta`minlash va boshkalar.

Tabiatni muxofaza kilish juda kup tomonlama masala bulib, xilma-xil maksadlarni amalga oshiradi. Iktisodiy, soglikni saklash va gigiena, tarbiyaviy, estetik, ilmiy tadkikot maksadlar uchun uning barcha tabiiy imkoniyatlarini saklashimiz zarur.


3. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ekologik karashlari.

Bizni o`rab turgan muxit deganda, inson tomonidan yaratilgan «toza» tabiat va muxit yig`indisi - qayta ishlangan maydonlar, sunoiy bog`lar va xiyobonlar, suv bilan ta`minlangan cho`llar, alohida issiqlik rejimiga, mikroklimatga, turli organik va noorganik moddalarning yuqori darajada aylanishiga va boshqalarga ega bo`lgan yirik shaharlar tushuniladi.

Ilmiy-texnika taraqqiyoti va ular bilan bog`liq bo`lgan insonning sanoatdagi ulkan ishlari dunyoda katta o`zgarishlar bo`lishiga, ya`ni yuqori darajadagi sanoat va qishloq ho`jaligi potentsiali, barcha ko`rinishdagi transportlarning keng rivojlanishi, katta er maydonlarini o`zlashtirishga, sunoiy klimat sistemasini yaratishga va boshqa muvaffaqiyatlarga olib keldi. Shuning bilan bir qatorda atrof-muhit holati birdaniga yomonlashadi. Atmosfera, suv xavzalari va er qatlamlarini qattiq, suyuq va gaz ko`rinishidagi chiqindilar bilan ifloslanishi qo`rqinchli darajaga etib kelmoqda, qayta ishlanmaydigan tabiiy resurslar – birinchi o`rinda foydali qazilmalar va tiniq suv miqdori kamayib bormoqda. Atrof-muxitni yanada yomonlashishi odamzod uchun O`ta yomon natijalarga olib kelishi mumkin. Shunga ko`ra, atrof-muxit muxofazasi xozirgi kundagi eng asosiy muammolardan biri bO`lib kelmoqda.

Bu muammo sO`nggi yillarda yanada keskinlashdi. Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachon milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning muammosiga aylangan.

Xozir, XXI-asr bO`sag`asida, fan-texnika taraqqiyoti jadal suroatlar bilan rivojlanib bormoqda. Bunday sharoitda inson tomonidan biosferaga ko`rsatilayotgan ta`sirni tartibga solish, ijtimoyi taraqqiyot bilan tabiiy muxitni saqlab qolishning o`zaro munosabatlarida muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bo`lmoqda.

Havo bo`shlig`ining ifloslanishi ham Respublikada ekologik xavfsizlikka solinayotgan taxdiddir.

Mutaxassislarning ma`lumotlariga qaraganda, har yili respublikaning atmosfera havosiga 4 mln. tonnaga yakin zararli moddalar qo`shilmoqda.

Shularning yarmi uglerod oksidiga to`g`ri keladi, 15% ni uglevodorod chiqindilari, 4% ini oltingugurt qO`sh oksidi, 9% ini azot oksidi, 8% ini qattiq moddalar tashkil etadi va 4% ga yaqini uziga xos O`tkir zaxarli moddalarga tO`g`ri keladi.

Yuqorida sanab o`tilgan muammolarni echish, atrof-muxitni zararlanishini oldini olish va shu kabi masalalarni taxlil qilish ushbu fan oqimning asosiy vazifasidir. «Atrof-muxitni muxofazalovchi texnikalar» fani zararli chiqindilar, ularning ko`rinishlari, ximiyaviy tarkibi, fizik-ximiyaviy xossalari va zararli chiqindilarni ushlab qolish jarayonlari, kerakli qurilma va jihozlar qatori, ularning taxlili kabi masalalarni o`z ichiga oladi.