Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Personae intestabiles
шахслари, масалан, белгиланган юридик 
шартномалар, айниқса, per aes et libram шаклида тузилган шартномалар
тузиш пайтида иштирок қилган, кейинчалик бундан тонган ёки кўрган ва 
эшитганлари тўғрисида гувоҳлик беришдан бош тортган шахслар, деб тан 
олинган. Бундай шахслар гувоҳликка чақирилмаган ва уларнинг гувоҳлиги
тан 
олинмаган. 
Уларнинг 
jus 
commercii 
чекланган. 
Nota sensoria
цензорлар китобига давлат мулкига нисбатан алоҳида
ростгўйлик муносабатида бўлмаган шахсларга қайд этилган. Цензорлар 
қайси шахсларга nota sensoria ёзган бўлса, ўшалар jus honorumни йўқотган 
ва сенаторлар (эквесторлар) рўйхатидан ўчирилган. 
Инфамияга учраган ёки номуссиз деб тан олинган шахслар деб ахлоқсиз 
деб тан олинган ҳаракатлар содир этган шахсларга айтилган. Бу
infamia 
infamia juris
деб аталган ва infamia immediata ва infamia mediataга 
бўлинган.
Infamia immediata
ёки бевосита номуссизлик қонунга кўра
(ipso jure) сохта банкротлик, қўшхотинлилик, аёл кишига аза муддати 
ўтгунча уйланиш пайтида юз берган.
Infamia mediata
ёки билвосита
номуссизлик injuria, dolus, rapina, furtum, ажрашиш, эгри ниятли
ҳомийликда, fiducia, mandatum ва шерикчиликда содир бўлган. Infamia

---

53 
juris асосида номуссиз деб тан олинган шахслар оммавий ҳуқуқлардан 
маҳрум бўлган, хусусий ҳуқуқлари эса чекланган. 
Turpes personae
ёки infamia facti атамаси олижаноб римликлар учун 
нолойиқ деб тан олинган касблар билан шуғулланган шахсларни англатган.
Infamia facti ёки turpitudo давлат органларининг қарори билан фуқаролик 
ҳуқуқларининг чекланишига олиб келган. 
г) 
Рим фуқаролари ҳуқуқий лаёқатининг йўқотилиши.
– Capitis
deminutio maxima ва media. – Рим фуқаролиги алоҳида шахснинг табиий
ёки фуқаролик ўлими натижасида йўқотилган. 
1. Табиий ўлим инсон организмининг жисмоний функциялари тамом 
бўлиши билан содир бўлган. Ўлим лаҳзасини аниқлаш кўп сабабларга кўра 
муҳим ҳисобланган: бу лаҳзада вафот этган шахснинг барча ҳуқуқлари 
тугатилган ва васиятнома (delatio hererditatis) эълон қилинган. Мерос 
мавжуд бўлганда деляция – васиятнома эълон қилинган пайтда аквидация,
яъни мерос қабул қилингунча қуйидаги фикция амалда бўлган: «hereditas
enim non heredis personam, sed defuncti sustinet» – яъни вафот этган шахс
– (de cujus)нинг ҳуқуқий лаёқати меросхўр тўғри аниқлангунча ва у 
меросни қабул қилиб олгунча давом этади. Ўлим кунини ва соатини
аниқлаш, айниқса, мерос ҳуқуқида муҳим аҳамиятга эга эканлигини 
ҳисобга олган классик юристлар комориентлар тўғрисидаги масалани ҳал 
қилишга уринганлар. Бу масалани ҳал этиш учун улар қуйидаги фикцияни 
яратган: отаси билан бир вақтда ҳалокатга учраган вояга етган ўғил
отасидан кейин тирик қолган деб ҳисобланган, вояга етмаган ўғил билан 
ҳалокатга учраган ота ўғилдан кейин тирик қолган деб ҳисобланган. Бу 
фикция ҳар доим ҳам бир хил қўлланилмаган: комориентлар озодликка 
чиқарилганлардан бўлса, ота ва ўғил бир вақтда ҳалок бўлган деб тан 
олинган. Шу тариқа, патронларнинг ҳуқуқлари ҳимоя қилинган.
2. Фуқаролик ўлими ёки алоҳида шахс томонидан фуқаролик 
ҳуқуқларининг йўқотилиши бир қатор ҳодисалар ва юридик фактлар 
натижасида содир бўлган ва Рим ҳуқуқида 2 асосий гуруҳга бўлинган:
capitis deminutio maximaга олиб келган фактлар ва capitis deminutio
mediaга олиб келган фактлар.