Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

9-боб. Деликтлардан келиб чиқадиган мажбуриятлар 
 
Хусусий деликтлар тушунчаси ва уларнинг келиб чиқиши.
«
delictum
» атамаси кенг маънога эга бўлиб, ҳар қандай ҳуқуққа хилоф 
ҳаракатни англатган, бу ҳуқуққа хилоф хатти-ҳаракат уни содир этган 
шахс – 
деликвент
учун маълум жазо чораси ёки бошқа нохуш оқибатни 
келтириб чиқарган. Деликвентга қўлланиладиган жазо чорасига ва деликт 
оқибатида етказиладиган зарарнинг табиатига қараб барча деликтлар
delicta
privata 
ва
delicta publica
га бўлинган. 
Delicta publica ёки crimina
, аниқроғи, жиноий хатти-ҳаракат
ҳуқуқбузарлик содир этган шахсга нисбатан жисмоний жазо ёки давлат 
хазинасига ундириладиган жаримани келтириб чиқарувчи ҳуқуққа хилоф 
ҳаракатдан иборат. Одатда, delicta publica ўз оқибатига ва
мунтазамлигига кўра жиддий ижтимоий хавфга эга бўлган ҳуқуққа хилоф
хатти-ҳаракатдир. Аксинча, delicta privata эса алоҳида олинган шахслар
манфаатларига қарши қаратилган хатти-ҳаракат бўлиб, унга тайинланадиган
жазо чораси зарарни қоплаш ёки poena privata, яъни деликвент
жабрланувчига тўлаши лозим бўлган жаримадан иборат бўлган.
Delicta publica ёки crimina оқибатида poena privata келиб чиққан бўлса,
мажбуриятга асос бўла олмаган. Мажбуриятга асос бўлиб фақатгина delicta
privata намоён бўлган. Delicta privata асосида жабрланувчига деликвентдан 
Рим қонунлари билан ўрнатилган бундай ҳуқуқбузарликни содир этган 
шахсларга қўлланиладиган санкция сифатида зарарни бир ёки кўп маротаба
қоплаш ёки маълум пул суммасини тўлашни талаб қилишга ҳуқуқ 
берадиган ҳуқуқий алоқа ўрнатилган.
Лекин delicta privata ҳар доим ҳам мажбурият асоси бўлиб чиқмаган.
Қадимги даврда бошқа шахслар манфаатига тажовуз қилинганда,
жабрланувчи ва деликвент турли ижтимоий гуруҳларга мансуб бўлса,
жабрланувчи ва унинг яқинлари деликвент ва унинг оила аъзолари(унинг 
уруғи ёки консорциуми)дан қасос олишган. У даврда талион, яъни қонга
қон, жонга жон тамойили: si membrum pupsit, ni cum eo pacit, talio esto
амалда бўлган. Бу ҳолатдан хулоса қилиш мумкин: бу даврда – қасос ёки 
талион даврида – содир этилган ҳуқуқбузарлик жабрланувчига зарарни 
қоплаш ёки poena privataни талаб қилишга ҳеч қандай ҳуқуқ бермаган.
Содир этилган ҳуқуқбузарлик мажбурият эмас, қасос келтириб чиқарган. 
Қасос олиш тизими Римда уни бекор қилиш учун етарли хўжалик ва 
ижтимоий муносабатлар шаклланмагунча амалда бўлган. Римликлар асосан
ўтроқ яшагани ва турли ижтимоий гуруҳлар(уруғлар, консорциумлар ва
оилалар)нинг ўзаро муносабатларга киришганлиги, хўжалик ривожланиши
ишлаб чиқариш кўламининг тобора юксалиб боришига олиб келганини
ҳисобга олган ҳолда, қасос натижасида келиб чиқадиган оқибатларнинг
олдини олиш моддий ва ижтимоий жиҳатдан зарурат касб этганлиги 
туфайли қасосни бартараф қилиб, барча низоларни ҳуқуқий жиҳатдан 
тартибга солиш эҳтиёжи пайдо бўлди. Бу даврда яраштириш тўғрисида 
шартнома ёки