Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

 
Мажбурият муносабатлари. 
Классик даврдан кейинги ҳуқуқ 
ривожланишигача мажбурият муносабатларига таъриф берилмаган эди. 
Рим юристлари мажбуриятларни казуистик тарзда санаб ўтиш ва ишлаб 
чиқиш билан чекланган эдилар. Фақатгина Юстиниан давридаги юристлар
бундай ёндашувдан қайтиб, Институцийларда мажбуриятларга таъриф 
бердилар:
«Obligatio est juris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuis
solvendae rei secundum nostrae civitatis jura» – «Мажбурият – бу ҳуқуқий 
кишанлар бўлиб, бунга кўра, биз давлатимиз қонунларига биноан бирон-
бир иш бажаришга боғлиқ бўламиз». 
Бундан 
ташқари, 
Юстиниан 
Дигестларида 
мажбуриятлар 
муносабатларига берилган машхур юрист Павелга тегишли бўлган таъриф 
ҳам сақланиб қолган:
«Obligationum substantia non in eo consistit, it aliquod corpus nostrum
aut servitutem nostrum faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum
aliquid vel faciendum vel praestandum» – «мажбурият моҳияти бирон-бир
буюмни ёки бирон-бир сервитутни ўзимизники қилиш эмас, аксинча,
маълум шахсни бизга маълум хизмат бажариш, бирон ашё бериш ёки 
бирон ашёни етказиб беришга мажбурлашдан иборат». 
Юстиниан кодификациясида келтирилган мажбурият муносабатларига 
берилган ушбу таърифлардан қуйидагилар келиб чиқади:
а) мажбурият муносабатлари фақатгина 2 тараф: кредитор (reus
credendi, reus stipulandi, creditor) ва қарздор (reus debendi, reus promittendi,
debitor) ўртасида келиб чиқади;
б) бундай муносабатлар асосида кредитор қарздордан бирон нарсани 
беришни (dare), бирон хизмат бажаришни (facere) ёки бирон нарсани олиб 
келиб беришни (praestare) талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади;
в) қарздор иқтисодий чоралар таҳдиди остида кредиторнинг талабини
бажаришга мажбур бўлади. Бошқача қилиб айтганда, Рим юристлари
мажбурият муносабатларига бирон-бир dare, facere, praestareни талаб қилиш 
ҳуқуқига эга бўлган кредитор ва мажбурият ҳуқуқи чораларини қўллаш
таҳдиди остида кредитор талабини бажаришга мажбур бўлган қарздор
ўртасидаги мулкий муносабатлар, деб таъриф беришган.
Кредитор ва қарздор ўртасидаги мажбурият муносабатлари ҳуқуқий 
кўрсатмаларга биноан мажбурият муносабатларининг ўрнатилишига асос 
бўлиб хизмат қиладиган маълум ҳуқуқий-релевант фактга асосланиши
шарт эди. Мажбуриятларга асос бўлиб хизмат қиладиган ҳуқуқий-релевант

---

154 
фактларга кўпинча битимлар ва деликтлар кирган. Бундан ташқари, Рим 
ҳуқуқи мажбуриятлар муносабатларининг асосига юкорида кўрсатилган 
ҳаракатдаги ва variae causarum figurae деб аталган бошқа фактларни ҳам 
киритган. 
Мажбурият муносабатлари мажбуриятдаги субъектлар ҳуқуқий тарзда 
мажбурий табиатга эга бўлган предмет – бирон-бир dare, facere, praestare
юзасидан муносабатларга кирган пайтда келиб чиққан. Ўрнатилган 
мажбурият муносабатлари jus in persona бўлиб намоён бўлган, яъни
кредиторга шахсан қарздордан тегишли мулкий ижрони талаб қилиш
ваколатини берган; бу муносабатлар нисбий характерда бўлган, чунки
фақатгина кредитор ва қарздор ўртасида кучга эга бўлган – фақат inter partes
ҳаракатда бўлган.
2-