Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

Ҳуқуқ эгалиги.
Ашёга эгалик – 
corpora et anima
ўрнатилиб, жисм 
шаклида бўлган ашёга жисмоний эгаликни англатган: «possideri aurem
possunt quae sunt corporalia». Жисмсиз ашёлар ёки ҳуқуқлар эгалик 
предмети бўла олмаган. Бу қоида классик ҳуқуқнинг бузилмас қоидаси эди. 

---

112 
Ернинг узоқ муддатли ижарага олиниши муносабати билан ўзгалар 
мулкига
cum animo rem sibi habendi
эгалиги бўлмаган шахслар учун ҳам 
интердиктлар ҳимояси пайдо бўлгандан кейин ва бу ҳимоя ўзгалар ашёсига
corpore ва animo эгалик қилмаган сервитутлар эгаларига нисбатан ҳам 
тааллуқли бўлган пайтдан бошлаб 
quasi possessio
ҳуқуқ эгалиги тўғрисидаги 
назария пайдо бўлди. Жисмоний ашёга эгалик сингари ҳуқуқ эгалиги ёки 
juris quasipossessio
ўз манфаатларида бирон-бир ҳуқуқдан фойдаланган 
шахсларга тегишли деб тан олинган. Шахснинг ўзганинг ҳуқуқидан 
фойдаланишга ҳаракат қилиши animus rem sibi habendi ашёга эгалик 
қилишга ҳаракат қилиши сингари талқин қилинган, бундай ҳуқуқдан 
фойдаланиш жисмли ашё устидан эгалик қилиш ёки corpus каби 
тушунилган. Қолган бошқа ҳолларда квазиэгалик ёки 
juris quasipossessio
жисмли ашёга эгалик билан тенглаштирилган.
3-§. Мулк ҳуқуқи тушунчаси ва турлари
Хусусий мулк ҳуқуқининг пайдо бўлиши.
Қадимги Рим уруғида 
ишлаб чиқариш қуролларининг ривожланиши натижасида уруғнинг барча
аъзоларини ишлаб чиқариш жараёнида бирлаштириш зарурати мавжуд эди. 
У даврда ишлаб чиқаришнинг барча қуроллари ва ижтимоий меҳнатнинг
маҳсуллари уруғнинг жамоа ва ижтимоий мулкини ташкил қилар эди.
Бундай мулкчиликнинг асосий белгиси ҳар бир уруғ аъзоси уруғ 
мулкчилигидаги (ager gentilicus, res gentilicae) барча ишлаб чиқариш 
воситалари ва қуролларидан ҳамма билан бир хил тартибда, шунингдек,
ижтимоий меҳнат маҳсулларидан фойдаланиш ваколатига ва бурчига эга 
эди. Уруғ мулкчилигининг яна бир ўзига хос хусусияти шундан иборат
эдики, ҳеч бир шахс уруғ жамоасидан ташқарида уруғ мулкидан фойдалана 
олмас эди. Бу ҳуқуққа хориждан келганлар ва душманлар (hostes) ҳам эга 
эмас эди. Қадимги уруғ ташкилотида антагонистик муносабатлар йўқлиги 
сабабли, унда ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ ҳам 
бўлмаган. Уруғнинг ижтимоий мулки ишлаб чиқариш воситаларига 
ижтимоий мулкчилик маҳсули бўлиб, уруғ мулкига тааллуқли бўлган 
барча муносабатлар ҳуқуқий табиатга эга бўлмаган, яъни ҳуқуқ билан 
тартибга солинмаган, балки одат нормаларига асосланган эди.
Ишлаб чиқариш қуроллари ва воситаларига ижтимоий мулкчиликдан 
ташқари, уруғ аъзоларининг шахсий мулки ҳам мавжуд бўлган. Уруғ
аъзоларининг шахсий мулки уларнинг шахсий эҳтиёжларини қондириш учун 
зарур бўлган буюмлар бўлиб, булар кийим-кечак, пойафзал, шахсий 
буюмлар ва тақинчоқлардан иборат эди. Шахсий мулкни қўлга киритиш 
усуллари 2 кўринишда бўлган: уруғ мулкидан алоҳида буюмларнинг 
ажратилиши ва фойдаланишга берилиши натижасида ва алоҳида 
буюмларни ишлаб чиқариш натижасида вужудга келган буюмлар.
Ишлаб чиқариш қуролларининг такомиллашуви асосий ишлаб чиқариш 
бирлик сифатида консорциумнинг пайдо бўлишига олиб келган бўлса ҳам, 
уруғнинг ишлаб чиқариш қуроллари ва воситаларига мулкчилиги ҳали йўқ 

---

113 
бўлиб кетмади, фақатгина уруғнинг меҳнат маҳсулларига бўлган мулкчилиги 
барҳам топди. Уруғнинг ижтимоий мулкчилиги емирилишининг 1-босқичи
уруғ мулкининг айрим қисмлари консорциумларга вақтинча фойдаланишга 
эмас, балки доимий эгаликка берилиши билан якунланди. Бу даврдан 
бошлаб айрим ашёлар – уруғ аъзоларига, айрим ашёлар эса –фақатгина 
алоҳида консорциумларнинг аъзоларига тегишли бўлган. Шу тариқа,
мулкчилик Римда ўзининг ижтимоий моҳиятини йўқотиб, гуруҳ мулкчилиги 
шакллана бошланди, бу эса, ўз навбатида, соф хусусий мулкчиликнинг 
пайдо бўлишига олиб келди. Бу жараённинг биринчи натижаси – бир уруғда 
мавжуд бўлган кўплаб консорциумлар манфаатларининг тўқнашуви 
кўринишида рўй берди. 
Рим жамияти ҳарбий демократия даврида тузилиши жиҳатидан жуда 
мураккаб бўлгани, курия ва трибаларга бирлашган кўплаб уруғлардан 
ташкил топгани ва уруғлардан ташқари жуда катта аҳолидан ташкил
топгани сабабли, ва бу аҳоли консорциум каби оилаларга ва patria potestasда
бўлган оилаларга бирлашиши натижасида мулкчилик масалалари бўйича
ана шу консорциумлар ва оилалар ўртасида кўплаб тўқнашувлар содир бўла 
бошлади. Бу тўқнашувлар уруғ жамоси даврида амалда бўлган одат 
нормалари билан тартибга солиниши етарли бўлмай қолди. Бу 
тўқнашувларни тартибга солиш учун зарур бўлган янги қоидалар тобора 
қатламларга бўлиниб бораётган ҳамда бадавлат ва зодагон қатламлар 
муҳим роль ўйнаётган жамият томонидан қабул қилина бошланди. Бу 
хусусиятлар мулкчилик муносабатларини тартибга солувчи янги қоидалар 
мазмунида ҳам ўз ифодасини топа бошлади. Янги шаклланаётган давлат 
ташкилоти ҳуқуқий мазмундаги қоидалар ёрдамида бойликни олдиндан 
қўлга киритган қатламлар қўлида сақлаб қолиш учун ҳаракат қила бошлади.
Хусусий мулк ҳуқуқи асосида мулкдорлар барча мулкдан фойдаланиш 
ва унинг маҳсулларини ўзлаштириш ҳуқуқига эга бўлдилар ҳамда бу ҳуқуқ
ва ваколатлар билан хусусий мулкка бошқа шахслар таъсирини
камайтирдилар. Шунга ўхшаш кўплаб воситалар ёрдамида хусусий мулкка 
эга бўлган табақалар ўзи ва ўз оиласи учун моддий шароит яратиб бериш 
имкониятидан маҳрум бўлган шахсларга катта таъсир чораларини қўлга 
киритдилар. Бу таъсир чоралари қадимги даврдан шаклланиб келаётган қарз 
муносабатлари ва бошқа мулкий ҳуқуқ қоидаларидан иборат бўлган ва, ўз 
навбатида, бу таъсир чоралари мулкнинг мулкдорлар қўлида йиғилишига ва
мулксиз аҳолининг янада қашшоқлашишига олиб келган.