Узбекистон Республикаси Ташки Ишлар Вазирлиги

3-§. Зарурий мерос ҳуқуқи 
Зарурий мерос тушунчаси.
Қадимги Рим ҳуқуқи бўйича васиятлар 
одатда камдан-кам тузилган, чунки мерос қолдирувчи шахс heredes sui
даражасидаги меросхўрлар бўлгани сабабли ўз мулкини тўла ва эркин 
тасарруф қила олмаган. Кейинчалик, мерос қолдирувчилар ўзлари тузган 
васиятномада яқин қариндошларини кўрсатмаган бўлса, мерос ҳуқуқлари

---

250 
азият чеккан heredes sui меросхўрлар бундай васиятноманинг бекор 
қилинишини талаб қилишган. Мана шу ҳолатларга асосланиб, ўша даврда 
қонуний меросхўрларнинг ҳуқуқлари ҳисобга олинмаган васиятни бекор 
қилиш ҳуқуқи сифатида
зарурий мерос ҳуқуқи
шаклланди.
Формал зарурий мерос ҳуқуқи.
Бу ҳуқуқ heredes sui ворисларнинг –
ўғиллар учун ёки умумий қоидага асосан, қизлар ва бошқа оила аъзолари 
учун васиятда алоҳида номма-ном қайд қилиниш ҳуқуқи бўлган. Нeredes
sui васиятда қайд қилиниш сабаби улар мерос қолдирувчининг ҳаётлик 
пайтида мерос қолдирувчи шахс билан бир қаторда оила мулкининг эгаси 
ҳисобланиб, оилавий бирлик тамойилига асосланиб, меросхўр этиб 
тайинланмаган бўлса, лоақал васиятда эслатиб ўтилиши ва меросдан маҳрум 
этилиши керак бўлган. Бу тартиб тўғри бажарилса, улар мерос мулкидан ўз 
улушларини йўқотганлар. Мерос қолдирувчи ўғиллари, қизлари ва бошқа 
heredes sui меросхўрларни алоҳида меросдан маҳрум қилмаса, васият 
абсолют ёки нисбий аҳамиятсиз ҳисобланган. 
Моддий зарурий мерос ҳуқуқи.
Моддий зарурий мерос ҳуқуқи деб –
яқин интестат ворисларнинг, агар уларни меросдан маҳрум қилиш учун
асос бўлмаса, мерос мулкидан тегишли улуш олиш ҳуқуқига айтилган.
Моддий зарурий мерос ҳуқуқининг пайдо бўлиши ва ривожланишига
преторлар, ҳуқуқ фани ва император қарорлари алоҳида ҳисса қўшган.
Unde liberi меросхўрлар қайд қилинмаган васиятномалар васият 
бўйича низоларни кўриб чиқадиган центуриат судлари томонидан Рим 
оиласи асосларига зарар келтирадиган ва ўз яқинлари манфаатларини 
ҳисобга олмайдиган ақли норасо шахсларнинг акти деб баҳолаган. Шунинг 
учун фақат яқин интестат меросхўрлар васият бўлмаган пайтда қонун 
бўйича олинадиган мерос мулкининг 1/4 қисмини олиш кўзда тутилган 
васиятномалар ҳуқуқий жиҳатдан тан олинган. Зарурий ҳиссага бўлган ҳуқуқ 
бўйича қўзғатиладиган даъво querella inofficiosi testamenti деб аталиб, бунда 
мерос қолдирувчи ақли норасо деган фикциядан келиб чиқилган. Бундай 
даъвони мерос қолдирувчининг liberi – фарзандлари, бошқа авлодлари ва 
истисно тариқасида ака-ука ва опа-сингиллари қўзғатиши мумкин бўлган.