Узбекистон республикаси олий ва урта

4.3. Don va urug`larning nafas olish turlari. 

Don va urug`larni saqlashda ularda ikki dissimlyatsiya turi har kuzatiladi. 

 

энергия

2

2

2

6

12

6

O

H

6

CO

6

O

6

O

H

С

)

гексоза

(









   

(3) 

 

энергия

5

2

2

6

12

6

OH

H

C

2

СO

2

O

H

С

)

этилспирти

(

)

гексоза

(







    

(4) 

 

Birinchi  tenglik  dissimlyatsiyaning  aerob  jarayonini  harakterlab-aerob  nafas 

olish  deyiladi.  Bunda  geksoza  to`liq  oksidlanib  fotosintez  mahsulotlari  -karbonat 

angidrid va suv hosil bo`ladi. 

Ikkinchi  tenglik  spirtli  bijgish-anaerob  jarayonni  aks  ettiradi.  Bunda  kam 

oksidlangan etil spirti bilan SO

2

 hosil bo`ladi. 

---

 

26 

Nafas  olish  jarayonining  u  yoki  bu  turi  ekanligini  nafas  olish  koeffitsenti 

2

2

O

CO

K



yordamida talkin qilish mumkin.  

Moyli o`simliklarda bu koeffitsent 1 dan kichik bo`ladi. Sababi bunda kislorod 

nafakat nafas olishga, balki moyning oksidlanishiga har sarf bo`ladi. 

 

4.4. Saqlashda donning nafas olishidan kolgan asoratlar. 

Yuqorida  ko`rsatilgan  tengliklar  shuni  ko`rsatadiki,  nafas  olish  jarayoni 

kuyidagi holatlar: 

-dondagi kuruk moddalarning isrofiga; 

-gigroskopik namlikning oshishi don oraligi fazosida xavo nisbiy namligining 

kutarilishiga; 

-don oraligi fazosidagi xavo tarkibining o`zgarishiga; 

-don massasidagi issiklikning yuzaga kelishiga olib keladi. 

O`simlikdan  ajratib  olingan  don  va  urug`lar  saqlashda  nafas  olish  jarayoni 

tufayli yukotgan moddalarni qayta tiklash xususiyatiga ega emaslar. 

Binobarin, saqlashda nafas olish jarayoni organik moddalarning yukolishi bilan 

baravar  kechadi.  Bu  esa  kuruk  moddalarning  yukolishiga  olib  keladi.  Kuruk 

moddalar yukolish miqdori nafas olish jadalligiga boglik: u kancha jadal borsa, kuruk 

moddalar  shuncha  ko`p  yukoladi.  Nafas  olish  jarayonida  glyukozaning  oksidlanishi 

natijasida  ajralib  chikkan  suv  donga  singadi  va  uning  namligini  oshiradi.  Agar  shu 

holatda  don  uyumi  kuzgalmay  saqlansa  va  shamollatilmasa,  u  holda  don  orasi 

bushligidagi  xavoning  har  nisbiy  namligi  oshadi.  SHunday  qilib,  jadal  nafas  olish 

natijasida don uyumining namligi oshib ketadi. 

Don  massasi  namligining  oshishi  uz  navbatida  nafas  olish  jadalligining 

kuchayishiga va mikroorganizmlar rivojlanishiga olib keladi. 

Nafas  olish  natijasida  dondan  karbonat  angidrid  ajralib  chikadi.  Agar  don 

massasining  joyi  almashtirilmasa,  karbonat  angidrid  xavo  tarkibidagi  boshqa 

gazlardan  ogirrok  bo`lganligi  sababli  don  orasi  bushliklarida  utirib  koladi.  Bu  holat 

ayniksa,  elevatorning  etarli  darajada  germetik  bo`lgan  ichki  siloslarida  yakkol 

kuzatiladi.  SHunday  qilib,  don  massasida  anaerob  nafas  olish  jarayonini  yuzaga 

keltiruvchi sharoit yaratiladi. 

Anaerob  nafas  olish  don  xujayralari  hayot  funktsiyasini  bugib  kuyadigan  etil 

spirtli hosil bo`ladi. 

Aerob  va  anaerob  nafas  olish  jarayonida  dondan  energiya  ajralib  chikadi. 

Aerob nafas olishda glyukozaning to`liq oksidlanishi yuzaga keladi va shuning uchun 

bir  gramm-molekula  glyukoza  uchun  2702  j  issiklik  ajralib  chikadi.  Anaerob  nafas 

olishda  esa  glyukoza  to`liq  parchalanmasdan  spirt  va  karbonat  angidrid  hosil 

bo`lganligi uchun 118 j issiklik ajraladi. 

Nafas  olish  jarayonida  ajralib  chikkan  issiklik  don  massasining  uz-uzidan 

kizish holatiga olib keluvchi asosiy sabablardan biridir.