Узбекистон республикаси олий ва урта

Saqlashda don va mahsulotlarning tabiiy yukolish me`yorlari,  

massaga nisbatan % hisobida. 

 

Ekin turi 

Saqlash 

muddati, 

oy 

Omborlarda 

eleva- 

torda 

May-

donda 

uyumda  idishda 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Bugdoy, javdar, arpa va 

3 

0,07 

0,04 

0,05 

0,12 

polba                     

6 

0,09 

0,06 

0,07 

0,16 

 

12 

0,12 

0,09 

0,10 

- 

Suli                    

 

3 

0,09 

0,05 

0,06 

0,15 

 

6 

0,13 

0,07 

0,08 

0,20 

 

12 

0,17 

0,09 

0,12 

- 

Grechixa va archilmagan  

3 

0,08 

0,06 

0,06 

- 

sholi                      

6 

0,11 

0,07 

0,08 

- 

 

12 

0,15 

0,10 

0,12 

- 

Tarik, chumiza va sorgo   

3 

0,11 

0,06 

0,07 

0,14 

 

6 

0,15 

0,07 

0,09 

0,19 

 

12 

0,19 

0,10 

0,14 

- 

Donador makkajuxori 

 

3 

0,13 

0,07 

0,08 

0,18 

 

6 

0,17 

0,10 

0,12 

0,22 

 

12 

0,21 

0,13 

0,16 

- 

Sutadagi makkajuxori 

 

3 

0,25 

- 

- 

0,45 

 

6 

0,30 

- 

- 

0,55 

 

12 

0,45 

- 

- 

0,70 

Nuxat, chechevitsa, 

dukak- 

3 

0,07 

0,04 

0,05 

- 

lilar, loviya, kuybosh    

6 

0,09 

0,05 

0,07 

- 

nuxat va soya            

 

12 

0,12 

0,08 

0,10 

- 

Kungabokar urug`i          

3 

0,20 

0,12 

0,14 

0,24 

 

6 

0,25 

0,15 

0,18 

0,30 

12 

0,30 

0,20 

0,23 

- 

Boshqa moyli ekinlar  

 

3 

0,10 

0,08 

- 

- 

 

6 

0,13 

0,11 

- 

- 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

 

12 

0,17 

0,14 

- 

- 

YOrma, jumladan guruch 

 

 

Un 

 

 

3 

6 

12 

3 

6 

12 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

0,04 

0,06 

0,09 

0,05 

0,07 

0,10 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

- 

---

 

91 

Kepak va kukun 

 

 

Beda urug`i, kashkarbeda 

urug`i 

 

 

Lyupin 

 

 

 

Pirey, utlok sulisi 

3 

6 

12 

3dan 

yuqori 

6dan 

yuqori 

3dan 

yuqori 

6dan 

yuqori 

3dan 

yuqori 

6dan 

yuqori 

0,20 

0,25 

0,35 

 

- 

 

- 

 

0,26 

 

0,32 

 

0,15 

 

0,25 

0,12 

0,16 

0,20 

 

0,15 

 

0,20 

 

0,18 

 

0,24 

 

0,10 

 

0,15 

- 

- 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

- 

- 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

- 

 

Jadvalda ko`rsatilgan me`yorlar tajriba va ishlab chiqarish sharoitlarida olingan 

eksperimental ma`lumotlar asosida olingan. 

Agar  mahsulot  uch  oygacha  bo`lgan  muddatda  saqlansa,  tabiiy  yukolish 

me`yori  saqlash  kunlarining  xakikiy  miqdoridan  kelib  chikkan  holda  kuyidagi 

formuladan topiladi: 

       a*b 

x = ------ , % ; 

 

 

(21) 

        90 

bu erda:  

a -  

3 oy saqlash muddati uchun yukolish me`yori  

(9-jadvaldan olinadi); 

b -   berilgan don partiyasining O`RTAcha saqlash muddati  

(kunlar hisobida). 

 

Agar  mahsulotni  saqlash  vakti  uch  oydan  olti  oygacha  yoki  olti  oydan  bir 

yilgacha bo`lgan muddat oraligiga tushib kolsa, tabiiy yukolish me`yori kuyidagicha 

aniklanadi: 

         b * v 

x = a + --------- , % ; 

 

 

(22) 

             g 

bu erda: 

a -  berilgan oralik uchun undan oldingi saqlash muddati  

      bo`yicha jadvalda keltirilgan yukolish me`yori, %; 

b -  berilgan oralik uchun undan oldingi va keyingi  

       saqlash muddatlari bo`yicha jadvalda keltirilgan     

       yukolish me`yorlari orasidagi fark, %; 

v -  berilgan partiyaning O`RTAcha saqlash muddati bilan  

       oldingi me`yor uchun belgilangan muddat orasidagi  

      fark, oy; 

g -  jadvalda keltirilgan oldingi va keyingi me`yorlar  

      uchun belgilangan saqlash muddatlari orasidagi  

      fark, oy. 

---

 

92 

Misol.

  Tozalov  dalolatnomasining  sarflash  punkti  (8  p.)  bo`yicha  omborda 

389000 kg suli doni saqlangani kayd qilingan. 

O`RTAcha  saqlash  muddati  5  oy  24  kun  (5,8  oy).  Saqlashda  donning  tabiiy 

yukolish me`yori aniklansin. 

Echish.  Berilgan  saqlash  muddati  3  va  6  oylar  orasida  joylashgan.  Oldingi 

yukolish  me`yori,  ya`ni  3  oy  uchun  yukolish  me`yori  0,09  %  ga  teng.  eng  yuqori, 

ya`ni keyingi yukolish me`yori - 6 oy uchun 0,125 % ga teng. U holda, a = 0,09%; b 

= 0,125 - 0,09 = 0,035 %; 

v = 5,8 - 3 = 2,8 oy; g = 6 - 3 = 3 oy. 

SHunday qilib, 

 

          0,035*2,8   

 

        389000*0,123 

x = 0,09 + ----------------- = 0,123 % yoki  -----------------------=478 kg. 

                                  3                                               100 

 

Agar  mahsulot  partiyalari  bir  yildan  ko`prok  muddatda  saqlansa,  har  kaysi 

keyingi to`liq yil uchun yukolish me`yori 0,04 %ni tashkil qiladi. 

Nafakat  saqlash,  balki  tashish  jarayoni  uchun  har  tabiiy  yukolish  me`yorlari 

belgilangan.  Masalan,  temiryul  va  suv  transportlarida  don  mahsulotlari  tashilgan 

tabiiy  yukolish  me`yorlari  kuyidagicha  bo`ladi:  agar  masofa  1000  km  gacha  bulsa, 

yukolish  me`yori  0,10  %,  masofa  1000  dan  2000  km  gacha  bo`lganda,  yukolish 

me`yori  0,15  %  va  masofa  2000  km  dan  ko`p  bulsa,  yukolish  me`yori  0,20  %  ni 

tashkil qiladi. kepak va chikindilar uchun esa, agar ular uyumda tashilsa, bu me`yor 

0,27 % ni, idishda tashilganda esa 0,18 % ni tashkil qiladi. 

Mahsulot avtomobilda tashilgan holat uchun har yukolish me`yorlari 

belgilangan (uyum uchun 0,09 % va idishda tashish uchun esa 0,07 %). 

 

12.4. Donni saqlash korxonalarida ishlab chiqarish laboratoriyasining  

faoliyati. 

Donni  qabul  qilish  korxonalari  ishini  tashkil  qilishda  ishlab-chiqarish 

texnologik laboratoriyasi (ICHTL) ning roli kattadir. Laboratoriya qabul qilinadigan 

va  yuboriladigan  donmahsulotlari  sifatini  aniklaydi,  mahsulotlarning  saqlagichlarga 

joylashish  to`g`riligini  va  saqlash  davridagi  holatini  nazorat  qiladi,  don  sifatini 

oshirishning  texnologik  jarayonlari  (quritish,  tozalash,  zararsizlantirish  va 

boshqalar)ni  nazorat  qiladi,  korxonadagi  barcha  ob`ekt  va  transport  vositalarining 

sanitar holatini tekshiradi. 

 

12.5. ICHTL ning ish xujjatlari. 

Uz faoliyatida ICHTL kuyidagi xujjatlarni yuritadi: 

1.  Don  va  uni  qayta  ishlash  mahsulotlari  sifatini  kayd  qiladigan  birlamchi 

xujjatlar: 

a) Analiz kartochkalari. Ularda don va don mahsulotlarining barcha aniklash 

holatlari tuldiriladi. 

---

 

93 

b) Sifat to`g`risidagi guvoxnoma.  Don va tayyor mahsulotlar junatilayotgan 

vaktda tuldiriladi. 

v)  SHtabel  yorliklari.  Don  va  don  mahsulotlari  saqlanayotgan  ombor  yoki 

siloslarga  yozib  kuyiladi.  Taxlil  kartochkalariga  natijalar  yaxlitlanmasdan  yoziladi. 

Ular kuyidagi nomerlarga ega: un uchun N45, yorma uchun N46, don uchun N47. 

Sifat  to`g`risidagi  guvoxnoma  uch  nusxada  yoziladi.  1-nusxa  yuk  xati  bilan 

oluvchi adresiga yuboriladi. 2-nusxa buxgalteriyada koladi, 3-nusxa ICHTLda koladi. 

Siyox  yordamida  tuldirilib  sifat  bo`yicha  direktor  urinbosari  yoxud  ICHTL  boshligi 

yoki  tsex  laboratoriya  boshligi  yoki  smena  boshligi  tomonidan  imzolanadi. 

Guvoxnomada  korxona  muxri  bulishi  shart.  Bu  guvoxnoma  un  uchun  N40,  yorma 

uchun N41, don uchun N42, omixta em uchun N43 ga ega. 

Birlamchi xujjatlardan tashqari laboratoriyada bir kancha jurnallar har mavjud. 

Jurnallar  N49  dan  N81  gacha  davom  etadi.  Jurnallarning  harma  varaklari 

nomerlangan bulishi kerak. Jurnal oxirida direktor va ICHTL boshligining imzosi va 

korxona pechati bulishi kerak. Buzilgan rakamlarni to`g`rilash fakat analiz utkazgan 

laborant  tomonidan  amalga  oshirilib,  varak  oxirida  "To`g`rilanganligiga  ishonish 

kerak" deb yozib kuyiladi. 

Barcha jurnallar 4 guruhga bulinadi: 

1.Xom ashyo sifatini baxolash jurnallari. 

2.Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va saqlashni kuzatish jurnallari. 

3.Sifatning aloxida  ko`rsatkichlarini  aks  ettirish  jurnallari. 

4.Ko`rsatkichlarni umumlashtirish jurnallari. 

Ularda  O`RTA  smena  namuna  analizlari  bo`yicha  harma  ko`rsatkichlar 

yoziladi. 4-guruh jurnallariga N52 (tegirmon uchun) va N53 (yorma zavodlari uchun) 

jurnallarni misol qilish mumkin. N52 tegirmon ishi bo`yicha operativ nazorat jurnali. 

Unda  har  smenada  tegirmonga  tushadigan  don  sifati,  un  sifati,  tegirmon  sanitariya 

holati  kayd  etib  boriladi.  N53  yorma  zavodida  N52  jurnaliga  analogik  ravishda 

tuldiriladi. 

 

12.6. Davlat don inspektsiyasining  faoliyati. 

Don mahsulotlarini saqlash ishida O`ZBEKiston Vazirlar maxkamasi xuzurida 

joylashgan  Davlat  don  inspektsiyasi  (DDI)  muhim  rol  uynaydi.  Davlat  don 

inspektorlari  donni  qabul  qilish  korxonalarida  jamoa  va  davlat  xo`jaliklaridan  sotib 

olingan  don  va  urug`lar  sifatining  aniklanish  to`g`riligini,  shuningdek  ular  uchun 

utkazilgan  hisob-kitoblarning  aniklanish  to`g`riligini  nazorat  qiladilar.  DDI  davlat 

inspektorlarining burchlariga korxonalardagi donmahsulotlarining saqlanish nazorati, 

mahsulotlarning  miqdor  va  sifati  bo`yicha  hisobi  va  ICHTL  ishlarining  to`g`riligini 

nazorat qilish kiradi. 

Donni qabul qilish va qayta ishlash korxonalari moddiy-texnikaviy bazasining 

tayyorligini tekshirishda Davlat don inspektori kuyidagilarni bajaradi: 

- korxonaning ta`mirlash rejasi bilan tanishadi; 

-  donsaqlagichlar,  kuritgichlar,  don  tozalash  mashinalari,  aktiv  shamollatish 

kurilmalari,  laboratoriyalar,  nazorat-ulchov  asboblari,  tarozilar,  transport  vositalari, 

energoxo`jaliklar,  avtomobil  yullari,  maydonlar  va  boshqalarning  kapital  va  joriy 

ta`mirlash rejalarining bajarilishini tekshiradi; 

---

 

94 

-  saqlagichlar  iste`molbop  va  ozukabop  donlarni  saqlash  va  don  zaxiralari 

zararkunandalari  bilan  ko`rashish  bo`yicha  belgilangan  yuriknoma  talablariga 

mosligini tekshiradi; 

-  saqlagichlar,  ishlab  chiqarish  tsexlari  va  ularga  yopishgan  xududlarning 

sanitar-gigienik rejimini tekshiradi. 

DD  inspektori  korxona  laboratoriyasi  tomonidan  texnokimyoviy  nazorat 

muammolari kanday bajarilayotganligini tekshiradi. 

 

Takrorlash uchun savollari. 

 

1.  Avtotransport,  temir  yul  va  suv  transportlariga  don  va  qayta  ishlash 

mahsulotlarini  junatish  to`g`risidagi  xujjatlar  va  ularni  rasmiylashtirish  tartibini 

bayon qiling. 

2. Tozalov dalolatnomasi va uni tuzish tartibini bayon qiling. 

3. Oklanadigan va oklanmaydigan kamomad nima? 

4. Donning tabiiy yukolishi va uni aniklash tartibini bayon qiling. 

 

Tayanch iboralar. 

 

Ombor hisobi - donning miqdori bo`yicha hisobi. 

Jamlovchi hisob - donning miqdor-sifati bo`yicha hisobi. 

Tozalov  dalolatnomasi  -  saqlanayotgan  don  uchun  moddiy  javobgar  shaxs 

almashtirilganda  yoki  inventarizatsiya  utkazilganda,  saqlagichdagi  donning  kirim-

chikim  miqdori  bo`yicha  maxsus  komissiya  tomonidan  N  30-shakl  bo`yicha 

tuziladigan xujjat. 

Tabiiy  yukolish  me`yori  -  saqlashda  donmahsulotlari  kuruk  moddalarining  va 

hisobga olinmay changlanib yukolishi bo`yicha belgilanadigan yukolish me`yori. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

95 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

96 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«Texno-tasvir» bosmaxonasi 

Buxoro sh. Q. Murtazoev ko’chasi 15 uy 

513 xona. tel. [phone] 

Buyurtma ________ _____ nusxa 

2008 yil.