18
Уларни хал килишлародамлар нафакат окилона харлилларга, балки анъаналар,
кадриятлар ва, нихоят, эмоцияларга таянмокхарлар. Хозирги замон фанининг
янгиликлари ва ютукларига нисбатан ижтимоий «Таъсирчанликнинг усиши
оламшумул ходиса хусусиятини касб этди - фан -техника амалиёти салбий
окибатларининг алохида инсонга ва бутун жамиятга таъсири илмий фаолиятни
экспериментал тадкикотлар даражасидан хам, амалга жорий этиш ва фойдаланиш
даражасидан хам ижтимоий тартибга солиш буйича бир катор амалий вазифаларни
кун тартибига куймокхар. Илмий кашфиётларни ижтимоий эътироф этиш,
ижтимоийлаштириш хамда тадкикотчи - олимларнинг ижтимоий масъулияти
муаммолари хозирги замон маданияти муаммолари орасидан мустахкам урин олди.
(3)
Халкаро харбий трибунал нацистлар Германиясидан
инсонхар тиббий
тажрибалар утказиш материаллари ва баённомалари асо сиданкабул килган Нюрнберг
кодекси (1947) олимларнинг ижтимоий масъулияти муаммосини умумбашарий
ижтимоий мухим масалалар даражасига кутарган биринчи халкаро хужжат булди.
Биоэтика тадкикотлар сохаси, ижтимоий мунозаралар ва ахлокий карорлар
кабул килиш майдони сифатида мамлакатимизхар узининг дастлабкикахармларини
ташламокхар. Жахоннинг
купгина атокли мутафаккирлари инсоният янги минг йилликлар яшаб колиши
учун вайронкор анъаналар ва ажралишдан янги умумбашарий дунёкарашга йул
топиши зарурлигини курсатмокда. Уларнинг мазкур карашлари Халкаро
Инсонпарварлик Академияси томонидан 2000 йилда чикарилган инсонпарварлик
манифестихар акс эттирилди. Унхаркуйидагисузлар бор: «Янги дунёкараш инсон
хукукларини химоя килиши, инсоннинг эркинлиги ва кадр-кимматини янада
ошириши, шунингдек бизнинг бутун инсоният олдидаги мажбуриятларимизни
кайд этиши лозим» (4). Глобал биоэтиканинг
таркибий кисми хисобланган
биоэтика мазкур янги дунёкарашнинг ажралмас кисмига айланмокхар. Хозирги
замон биоэтикаси синкретик хусусиятга эга, у демократия ва инсонпарварлик
Гояларига, Европа маданиятининг анъанавий кадриятларига гарб ва Шарк
динларига асосланади. Биоэтика турли хил карашларни мухокама килиш учун
очик ва ер куррасидан хаётни саклаб колиш учун хар бир инсон шахсан жавобгар
эканлигини курсатишга харакат килади. Турли дунёкарашларнинг тенг
хукуклилигини
эътироф
этиш
хозирги
замон
маданиятидагидемократик
интилишларнинг ютукларидан биридир. Биоэтиканинг икки шакли - либерал ва
консерватив биоэтиканинг мавжудлиги ахлокий дунёкараш ва анъаналарнинг
типологик
номувофиклиги
билан
белгиланади.
Хаёт
ва
мамот
масалаларидауларнинг
карама-каршилиги
мазкур
номувофикликни
янада
кучайтиради. (3)
Нафакат тиббиёт ва биология сохасидан, балки саноат ва кишлок
хужалигихар хам фан ва технологияларнинг жадал ривожланиши биоэтикахар
куриладиган муаммоларнинг бевосита манбаидир. Глобал биоэтика бир инсоннинг
бошка одамларга,
хайвонларга, табиатга ва бутун богликка хурмат билан
муносабатлар булиши зарурлигини эътироф этади. Маънавиятни устириш,
биоцентризм нуктаи назаридан дунёкараш ва маданиятни шакллантириш, фанни
ривожлантиришхар антропоцентристик карашлардан воз кечиш биоэтиканинг
19
асосий максадларидир. Фан -техника тараккиёти цивилизациянинг равнак топиши
манбаи булибгина колмасдан, баъзан инсон яшайдиган табиий мухитни бузиб,
унинг хаётига тахдид хам солади. Таълимни ижтимоийлаштириш, уни дунёни
янгича тушунишга, дунёни, янги дунёкарашларни яхлит куришга, инсонпарварлик
тафаккурини тарбиялашга йуналтириш замон талабига айланиб бормокда. Бу
жараёнга биоэтика хам узининг муносиб хиссасини кушмокхар. Бугунги кунда
инсон глобал микёсда фикрлаши, атроф олам учун уз масъулиятини англаб етиши,
табиат билан уз муносабатларини уйРунлаштириши, давлат, миллий, ижтимоий,
маданий
тафовутларга карамай, инсоният ягона эканлигини, табиат, маданият ва
хаётни саклаш ва ривожлантириш учун умумий, ягона яшаш концепцияси ва
хамкорлик зарурлигини тушуниб етиши лозим. Булажак мутахассисларда
дунёкараш маданиятини, бой маънавий оламни, умуминсоний, маънавий
кадриятларни, шахсий масъулият этикасини, мустакил ва ижодий тафаккурни
шакллантириш вазифаси биринчи харражали ахамият касб этмокда.
Узини -узи текшириш учун саволлар
1.
Инсонга ва бутун тирикликка муайян илмий
максадларга эришиш учун
таъсир курсатиш воситаси ёки объектлари деб карайдиган дунёкарашнинг
хавфлилиги нимада?
2.
Биоэтикани фалсафий тушунишнинг маъноси нимада?
3.
Антропоцентризмнинг мохияти ва бир ёкламалиги нимада? Мазкур
дунёкараш концепцияси качон ва каерда юзага келган?
4.
Нима учун биоцентристик дунёкараш антропоцентрик дунёкарашдан
инсонпарваррок ва одилрок?
5.
Ж. Р. Мейер дунёкараш турларининг кайси схемаларини келтирган?
6.
Янги дунёкараш концепцияси - биоцентризм уз мавкеини мустахкамлашига
нима ёрдам берди?
7.
Биоцентризм фалсафий асосининг стратегияси?
8.
Алберт Швейцер универсал этика назариясининг асосий коидаси?
9.
Рахмдиллик тугрисидаги янги фаннинг мохияти нимада?
Адабиётлар
1.
Коновалова. Л.В.Прикладная этика. (по материалам Западной литературу.) М
.ИФРАН1998г
2.
Т.Павлова.Биоэтика в вусшей школе.М.1998.
3.
Силуянова И.В.Биоэтика в России: ценности и закону М.2001
4.
Гуманистический манифест 2000. Теоретический журнал CREDON 20 2000
год..
4.
Биоэтиканинг асосий принциплари ва моделлари Биоэтика
принциплари
Маълумки, биоэтика фалсафа ва тиббиётнинг кушилиши натижасидан юзага
келди, мохир врачга хаёт ва мамот масалаларини хал килишларкатта
муваффакиятларга эришиш имконини берадиган амалий фалсафага (амалий этикага)
айланди. Биоэтика фан сохаси сифатида социология, психология, ижтимоий
психология, мантик, хукукшунослик, менежмент, пехаргогика хамда бошка тиббий
ва нотиббий фанларнинг
ютукларини узида жамлади, амалий тиббиётнинг ахлокий
муаммоларини, врач ва пациент муносабатларининг ахло кий жихатларини уз
20
объекти деб олди.
Мамлакатимизхар узок вакт тиббиёт этикасига асосан тиббиёт ходими узининг
кундалик касбий фаолиятида амал киладиган ахлокий мезонлар мажмуи деб караб
келинди. Аммо
хозирда
вазият узгарди: инсонпарварлик (инсонга мухаббат, яъни
мохият эътибори билан антропоцентризм) этикаси урнини биологик этика ( богликни
хурмат килиш, унинг бетакрорлиги ва гузаллигидан хайратланиш, барча
жонзотларни куллаб-кувватлаш) - биоэтика эгаллади. Купгина муаллифлар хозир
мазкур тушунчаларни синонимлар сифатидакулламокхарлар. Россияхар хатто
тушунчалар гибриди - биотиббиёт этикаси юзага келди (1).
1990 йилда Страсбургхар утказилган биоэтика масалалари буйича симпозиум
берган таърифга кура, биоэтика - тиббиёт ва биологиянинг
ривожланишига караб
юзага келадиган ахлокий, хукукий ва ижтимоий муаммоларни урганувчи билим
сохаси. Бошкача килиб
Do'stlaringiz bilan baham: