Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а мадали аскаров


V боб. УРТА ОСИЁ ЦАДИМГИ ДУНЁСИНИНГ МИНТАЦАВИЙ РИВОЖЛАНИШ И ВА



Download 0,72 Mb.
bet4/57
Sana20.06.2022
Hajmi0,72 Mb.
#679991
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57
Bog'liq
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

V боб. УРТА ОСИЁ ЦАДИМГИ ДУНЁСИНИНГ МИНТАЦАВИЙ РИВОЖЛАНИШ И ВА
МАДАНИЙ-ХУЖАЛИК МАРКАЗЛАРИНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ
Урта Осиё минта^авий ривожланишининг асосида ибтидоий ypyF жамоаларининг узлаштирувчи хужалик- дан ишлаб чи^арувчи хужаликка утиши, яъни деэдон- чилик х,амда чорвачилик хужаликларининг пайдо були­ши ва ривожланиши ётади. Оддий ^илиб айтганда, де^^ончилик ва чорвачиликнинг кашф этилиши минта- ^авий ривожланишнинг мазмун ва мо^иятини та тики л этади. Ибтидоий аждодларимиз з^аётидаги ушбу туб маънодаги ин^илобий узгаришлар Урта Осиё минта- кдсида, унинг ранг-баранг табиий-географик шарои- тига кура, неолит давридан бошланди, яъни Урта Осиё­да неолит давридан бошлаб ривожланишнинг минта- 1$авий йули шаклланиб борди. Бу жараённинг бошла- нишидан далолат берувчи дастлабки объект Жойтун археологик ёдгорлиги булиб, айнан мана шу объектда ^адимги Шар^ тамаддуни таъсирида Урта Осиё минта^асининг илк бор ^адимги де^к,ончилик мада­нияти таркиб топган.
Агар Урта Осиёнинг жануби-гарбий минта^ала- рида ^адимги Шарк, тамаддуни таъсирида утро^ дез$- ^ончилик маданиятига асосланган х,аёт тарзи неолит давридан i^apop топа бошлаган булса (Жойтун мада­нияти)1, унинг шимолий сарз^адларида бу даврда иб­тидоий жамоалар з^али овчилик билан кун кечирар эдилар (Калтаминор маданияти)1. Энеолит ва бронза даврига келиб, бу минта^авий ривожланиш мувоза- нати нафа^ат сагууанди, балки унинг з^удудий доираси кенгайди.
Жойтун маданияти маданий-хужалик анъаналари асосида таркиб топган энеолит ва бронза даврининг Анов-Намозгоз^ маданияти Урта Осиё жанубининг шимоли-шаррй минта^алари томон, шимолий Купет- Aof буйлаб кенг ёйилди2. Узок, утмиш тарихимизнинг

энеолит (мис-тош) даври деб номланган бос^ичида i$a- димги Хоразм, Тошкент воз^аси ва Фаргона водийсида, археологик тадаик,отлар натижаларига кура, ибтидоий аждодларимиз хужалик асосини з^али овчилик, айни^- са бали^чилик ташкил этарди’, у эндигина илдиз отиб келаётган янги хужалик — чорвачиликка уз урнини бу- шатиб улгурмаган эди. Айнан ана шу кезларда Урта Осиёнинг марказий вилоятларида ибтидоий жамоа- ларнинг хужалик з^аётида туб узгаришлар юз бера бош- лайди, яъни Зарафшон водийсининг ю^ори кигмила, з^озирда Узбекистон билан Тожикистон республика- лари чегара районларида ^адимги девдончилик мада­ниятининг фавкулодда янги маскани пайдо булади. Бу маскан Тожикистон республикасига ^арашли Саразм ршлогида, унинг кунгай жануби-шар^ий томонида к.ад кутаради. Саразм к,ипглоги Зарафшон дарёсининг Туркистон ва Зарафшон tof тизмалари оралигидан чи^иб, кенг водийга юз тутган биринчи ва энг кдлимги утро|^ деэдончилик маданиятига тегишли аз^оли пункта булган. "Саразм" сузи aToiym сурдшунос олим В.А.Лив- з^ицнинг фикрига кура, "сари-замин" яъни ернинг бош- ланиши демакдир, аншфога Зарафшон з^авзаси (водий- си)нинг бошланиши маъносини англатади2. Саразм маданияти номи билан фанга кирган бу ёдгорлик археологик материаллар комплексига кура, Урта Осиё­нинг жанубий минта^алари — Купетдог этакларида энеолит даврида таркиб топган Намозгозс. мадания­тининг узгинаси эди3.
Археологик тад^и^от натижаларига Караганда, ^адимги саразмликлар бу жойларга Жанубий Турк- манистоннинг ^адимги геоксюр (куксур) воз^асидан икки ма^садни кузлаб келиб урнашганлар. Бирин- чиси, деэдончилик учун ^улай экин майдонларини рдириш булса, иккинчиси, ^адимги деэдон аждод- ларимизга маълум булган бу жой як,инида мис, Ма­лайи, ^ургошин, олтин ва кумуш конлари з$ам мавжуд булган. Бизнинг ^арашимизча, иккинчи таз^лилий хулоса геоксюрликлардан бир гурух,ининг бу жойга кучишига сабаб булган. Чунки Саразм мазилгоз^ида олиб борилган тадкикот натижаларига кура, кадимги Саразм мил.авв. IV-III ва II минг йилликнинг урта- ларигача Урта Осиёнинг йирик металлургия марказла- ридан бири булган. Мил.авв. IV минг йилликда бу жойга кучиб келган геоксюрлик де^^он жамоалари интенсив ривожланиб бораётган дез^кончилик хужа­лиги учун фа^ат кулай, сувга сероб ерларни кидириб келган булганларида, аввало Зарафшон водийсининг Куйи окимларини узлаштирган булар эдилар. Чунки биринчидан, Зарафшон дарёсининг этакларида узок асрлар давомида сув окизиб келган чириндиларга бой, дез^кончиликка кулай TynpoFH унумдор ер майдонлари куп. Иккинчидан, бу минтакада XX асрнинг 50-йил- ларида академик Я.Руломов топиб урганган1 ибтидоий дез^кончиликнинг илк боскичига дойр Замонбобо мада- ниятидан бошка кадимги дез^кончилик маданиятига оид ёдгорликни билмаймиз. Учинчидан, Замонбобо мада- нияти соз^ибларининг хужалик асосини, саразмликлар- дан фаркли уларок, хонаки чорвачилик ва мотига дез^кончилиги ташкил этади. Туртанчидан, Замонбобо маданиятининг келиб чикиши Калтаминор типидаги неолит даври маданиятининг маз^аллий Дарвозакир варианта билан 6ofahk2. Бу жойнинг табиий-географик иклим шароити кейинчалик Замонбобо кабилаларини утрок дез^кончилик билан эмас, балки чорвачилик би­лан шутулланишга йуналтирган. Шу боис, дастлаб Урта Осиё жанубий районларининг кадимги дез^кончилик маданията таъсирида илк бронза даврида таркиб топ­ган Замонбобо маданията асосида утрок аз^олининг кишлок ва шаз^арлари кад кутармаган.
Саразм маданияти ёдгорликлари таз^лилига кайт- сак, шуни таъкидлаш жоизки, то сунгги бронза ва илк темир даврига кадар, Зарафшон водийсида Са­разм маданиятига тегишли бошка биронта ёдгорлик з^озиргача топилмади. Археолог Н.А.Аванесова За- рафшон водийсида Саразм типидаги ёдгорликлар бул- ганлигига (Тугайное) ишора к,илади‘. Аммо уларнинг барчаси воз^анинг хужалик жих;атидан узлапггирилиши муносабати билан йу^олиб кетганлигини таъкидлайди. Маълумки, Саразмда тахминан минг-бир ярим минг йил давом этган з^аёт мил.авв. II минг йиллик урталари- га келиб тухтаган. Агар ^адимги геоксюрликлар металл хомашёси эгаси булиш ма^садида Саразмга келиб ур- нашмаганларида, ушбу маскан деэдонлар маданияти­нинг маркази сифатида мил.авв. II минг йиллик урта- ларидан кейин з$ам ривожланишда давом этарди. Бунга сабаб эса, Саразмга ярн жойлашган ю^ори Зараф­шон tof тизмаларидаги олтин, кумуш, мис, куррошин, симоб, к.алайи, феруза конларининг янги эгалари пайдо булиб к.олди, яъни Панжикентдан 50 чаррим чамаси шарвдаги Дапгги К,азо яъни 1^азо даштидан чул мин- та^аси чорвадор ^абилаларига тегишли ^абристон то- пиб урганилди. Демак, мил.авв. II минг йиллик урта- ларида бир гурух: даигг к,абилалари юк,ори Зарафшон tof тизмаларидан топилган маъдан конлари (Ёри, Кан- чач, Жилоу) атрофига кучиб келиб урнашадилар. За­рафшон сув ва су^мок, йуллари орк,али Саразм метал- лургларининг ушбу tof конлари билан бокланиш имко- нияти энди йувда чик,иб, Саразмдаги ^айно^ з^аёт ин- ррозга учрайди. Кончилик ва металлургиядан келади- ган мумай даромаддан махрум булган саразмликлар бу жойда к,олишнинг келажаги йу*ушги туфайли, Са- размни тарк этадилар.
Агар ^адимги Саразмнинг ташкил топиши, айнан маъдан конлари билан 6ofahk, булса эди, у з^олда нима учун геоксюрлик кончиларнинг масканлари маъдан конлари я^ин атрофида эмас, балки 40-50 км нарида булган, деган савол тугилади. Жавоб сифатида игуни айтиш жоизки, биринчидан геоксюрликларнинг анъа­навий хужалиги девдончилик булган; иккинчидан, кончилик хужалиги жамоага ^анчалар даромадли булмасин, бободез$к,онлар анъанавий хужаликдан воз
кеча олмаган куринади. Аммо анъанавий хужалик юри- тиш учун конлар як,инида тегишли имкониятлар булма- ган. Андронов кабилалари учун эса конлар якинида, Дашти ^азода макон топиш асл муддао булган.
Зарафшон водийсининг энг юкори кисмида саразм- ликларга мерос булган хужаликни, яъни дез^кончилик хужалигини юритиш учун к,андай кулайликлар мавжуд эди, деган савол тугилади. Авваламбор, Саразм ёдгор- лиги шу номдаги кишлокнинг лалмикор экин майдон- лари ^удудида жойлашган булиб, унинг якинида Кадим — кадим замонларда Зарафшон tof тизмаларидан окиб'чиккан Отчопарсой, Чумалисой ва Шурновасой этакларида таркиб топган Ойимкул атрофида суторма де^кончилик учун кулай унумдор ерлар булган. Дез^кон- чилик маданиятининг илк боскичларида айнан ана шундай де^кончилик учун кУлай жойларда дез^кон кишлоклари кед кутарган. Кадимги Саразм кишлори- нинг энеолит даврида ташкил топиши з$ам ана шу тари­хий жараён билан боглик эди. Саразм археологик тад- кикот ишлари билан шурулланган А.Исоковнинг хабар беришига каРаганда, бу жойда з^аёт энеолитнинг ри­вожланган боскичидан то илк бронза даврига кдддр (якин 1,5 минг йил) давом этган. Бизнингча, ёдгорлик- нинг бузилиб кетган энг юкори катламлари материал- ларига кура, бу жойда з^аёт ривожланган бронза даврида з^ам (мил.авв. XIII-XII асрларгача) давом этган. Едгорликнинг умумий майдони карийб 100 га. У катта ва кичик, з$ар хил баландликдаги 10 та тепаликдан иборат. Едгорликнинг анча кисми з^озирда аз^олининг з^овли-жой ва томоркалари туфайли бузилиб кетган.
7 йил давом этган тадкикот даврида 4 та объектда кенг куламли казишма ишлари олиб борилди ва 10 та нуктада эса кадимги кишлок з^аётининг давомийлигини урганиш учун шурфлар казилди. Натижада, кадимги кишлок з^аётининг 4 та тарихий боскичи аникланди. Биринчи боскич (Саразм-1) мил.авв. 3500-3300 йил би­лан белгиланса, туртинчи боскичи (Саразм-4) мил.авв. 2300-1900 йилларга оид деб белгиланди1. Бу саналар шартли ва баз^сли булиб, ёдгорликнинг бузилиб кетган юкори катлами материаллари ичида Яз-1 керамикаси каби рангли сопол парчалари учрайди. Бунга А.Исо- Ковнинг узи з$ам ишора килиб утади2.
Саразм-1 даври уй-жой комплекслари "мудофаа" де­вори билан ураб олинган. Шу даврга оид ypyF-оила жа- моасига тегишли хилхона очилган. Хилхонанинг марка­зий 1$абри бир аёлга тегишли, ундан рангли накшинкор сопол парчалари, мис ойна, олтин ва кумушдан ясалган тарнчор^лар, лазурит ва сердалик тошларидан ясалган мунчор^лар топилган. Саразм-1 даври материаллари куп жи^атдан Жанубий Туркманисгоннинг кадимти геоксюр воз^аси материалларига ухшаб кетади.
Саразм-2 даври уй-жойлар комплекси тор кучалар билан ажратилган куп хонали з^овли-жойлардан ибо­рат. Уй-жой комплекслари орасида дойра шаклида ^урилган оилавий топиниш маскани-мезфоблар уч- райди. К,адимги к.ишлоринг икки жойида эса оташ- параслик ибодатхоналари ^олдиги очиб урганилган. Ибодатхона деворларига к,изил рангда на^ш берилган ва ибодатхона i$oi$ уртасида квадрат шаклли мезфоб жойлашган. Геоксюр сополларидан фар^и уларо^, Саразм керамикаси сиртига оч рзил рангда ангоб берилган. Баъзан ангоб устида ранг-баранг на^ш со- линган сопол парчалари з$ам учрайди.
Саразм-3 даврида ижтимоий характердаги мону­ментал бинолар пайдо булади. Уй-жой комплекс- ларининг з^овли майдонларида баъзан кулолчилик хумдонлари ва металл эритиш з^амда мез^нат ^уролла- ри ишлаб чи^ариш устахоналари учрайди. Бу бос- ^ичда ишлаб чи^аришнинг ^атор соз^аларида з^унар- мандчиликнинг турли йуналишлари буйича ихтисос- лашув жараёни жадал кечади. Кулолчиликда ичи ва сирти пардозланган сополлар кескин камаяди. Уларнинг урнини махаллий анъанавий шаклдаги на- ^шлар эгаллайди. Махаллий на^шлар ёрдамида ибо- датхоналарнинг деворларини безаш одати вужудга келади, махаллий хомашё базасида металл эритиш ва металлдан турли ^уроллар ясаш кучаяди. Тошга ишлов бериш, тошдан иш ^уроллари ва жанг ^урол- лари ясаш ривожланади. Бу бос^ичда саразмлик- ларнинг ижтимоий-и^тисодий ва маданий з^аётида туб узгаришлар содир буладики, бу давр таравдиё- тини Анов маданиятининг Намозгоз^ 5-босрчи билан ^иёслаш мумкин. Иктисодий ва маданий ало^а- лар доираси кенгаяди. Бундай юксалиш Саразм 4-боскичида з$ам давом этади. Гарчи, А.Исо^ов уз кузатувларига асосланиб, бундай хулоса чик.аришга ботинмаган булса-да, аммо Саразм-4 даврига оид Зар- ча Халифа1, СазаБон2 ва Жом3 мозорларидан топил­ган Сополли маданиятига тегишли бронза предмет- лари ва кулолчилик ма^сулотлари Саразм метал­лургия марказининг Саразм-4 даврида з$ам юксак хал^аро мав^еидан з^амда кадимги дез^кончилик ва чорвачилик минтакалари а^олиси уртасида иктисо- дий, савдо алокаларнинг юксак даражада эканли- гидан гувоз^лик беради. Афсуски, Саразмнинг узида бу давр маданий катламлари давр такозоси билан яхши сакланмаган. Саразм маданиятига тегишли ка­димги деэдончилик жамоалари Зарафшон водийсида кам учраса-да, аммо бу Урта Осиёда минтакавий ривожланиш жараёнларининг утрок де^кончилик жамоалари фойдасига кенгайиб борганидан далолат беради.
Бронза даврига келиб (мил.авв. II минг йиллик) ибтидоий аждодларимиз з^аётида туб ижтимоий- иктисодий ва маданий узгаришлар юз берди. Бу узгаришларнинг илдизи мил.авв. III минг йилликнинг сунгги чорагида з$ар икки, яъни кадимги дез^кон ва овчи-баликчи кабилалар жамоаларида бир вактда юз беради. Калтаминор маданиятининг сунгида, аникроги Оролбуйи энеолит даври ёдгорликлари (Саксовул бекати)да чорвачилик хужалиги таркиб топа бошлайди4. Анов маданиятининг Намозго^-5 боскичида эса илк ша^арлар кад кугара бошлайди. Кадимги дез^кончилик кабилалари жамоаларида иктисодий-хужалик соз^асидаги юксалишлар ижти­моий табакаланишга юз тутиб, кадимги Шарк тамад- дунининг янги маз^аллий марказлари пайдо була бош­лайди. Мана шу ижтимоий-иктисодий ва маданий
жараёнлар натижаси сифатида кадимги дез^ончилик маданияти минта^аларининг чегараси Урта Осиёнинг шимоли-шарр томон кенгаяди, яъни бирин-кетин Мур- fo6 водийсида1, Ба^трияда2 ^адимги Шар^ тамаддунига хос шаз^арсозлик маданиятининг янгидан-янги учо^ари таркиб топади. Жумладан, ^адимги Ба^триянинг шимо­лий сарз^адлари ^исобланган жанубий Узбекистонда сурорма дех,к,ончилик ва юксак даражада ривожланган х,унармандчилик хужалигининг бронза даврига оид Сополли маданияти шаклланади.
Мил.авв. II минг йилликнинг биринчи ярмида Мургоб воз^асининг ^адимги деэдончилик жамоа- лари томонидан узлаштирилиши ва ушбу маконда Каучиндепа, Келелидепа, Гонурдепа каби ^атор аз$о- ли пунктларининг пайдо булиши "Авесто"да "Маури" деб номи зикр этилган вилоятни таркиб топишига олиб келади. Унинг утро^ аз^олиси эса маргуш номи билан тарихда уз урнини топади. Айни замонда худди пгундай тарихий жараён Мурробдан шимоли-шареда, шимолий Афгонистоннинг Ахчадарё цуйи з^авзала- рида (Дашли воз^аси) ва Жанубий Узбекистоннинг Уланбуло^сой ва Бустонсой з^авзаларида з^ам юз бе- ради. Бу заминда Сополлитепа ва Жар^утон каби yrpois аз^оли пунктлари ^ад кутаради. "Авесто"да "мут^аддас Бахди" деб номи зикр этилган ушбу ма- даний-хужалик вилояти — Кадимги Ба^трия, унинг утро к, аз^олиси эса боз^тарийлар эди. Шундай к,илиб, бронза даврида Урта Осиёнинг жанубий районла- рида Ба^трия ва Марриёна ^адимги Шар^ тамадду- нининг иккита махаллий учоги, янги маданий- хужалик марказлари ташкил топиб, дез^^ончилик минта^аларининг з^удудий чегараси кенгаяди, маргуш ва боз^тар элатлари шакллана бошлайди. Айни ва^тда Туронзаминнинг бош^а минта^алари аз^олиси з$аё- тида з$ам туб ижтимоий-и^тисодий ва маданий узга­ришлар юз беради, яъни "кечаги" овчи ^абилалари "Авесто"да турлар деб зикр этилган чорвадор аз$о- лига айланади. Археологик манбаларга кура, турлар Урта Осиёнинг бронза даврида кенг таркалган асо­сий аз^олиси эди. Археологик адабиётларда улар "Тозабогёб", "Кайровдум'1 ёки "Андронов маданията" Кабилалари номи билан маълум1. Сунгги бронза ва илк темир даврига келганда, уларнинг бир кисми жойлардаги табиий-географик шароитлар ва хужа­лик имкониятларига кура, секин-аста утрок ^аёт тар- зига ута бошлайдилар, яъни аз^амоний подшолари- нинг коятош битикларида "сак" номи остида тилга олинган чорвадор кабилаларнинг ("Авесто"да турлар- нинг) бир кисми утроклашадилар. Зарафшон ва Кашкадарё з^авзаларида утроклашган бу саклар "Авесто"да "Гова Сутуда", яъни сугдийлар номини олган. Улар яшаган воз^алар эса тарихда "Сугдиёна" деб аталди. Шундай килиб, сунгги бронза ва илк те­мир даврида яна бир маданий-хужалик маркази, яъни Сугдиёна вилояти таркиб топди, хужаликнинг минтакавий ривожланиши давом этиб, дез^кончилик вилоятлари чегараси кенгайди.
Таъкидлаш жоизки, тарихий ва археологик ада­биётларда кадимги Хоразмда з^ам сугорма де^кончи- лик маданиятининг шаклланиши айнан шу даврда, Сугдиёна маданий-хужалик маркази билан бир вакт- да юз берган, деган фикр мавжуд2. Бундай фикрнинг шаклланишига "Катта Хоразм" таркибига "Амударё­нинг куйи з^авзалари з^ам кирган", деган чалкаш тушун- ча сабаб булган3. Шу боис, Амударёнинг куйи з^авзала- рида "Хоразм" атамасининг пайдо булиши борасида х.ам тарих фанида хато тушунча шаклланиб колган4. Тарихий манбалар ва археологик материалларнинг ян­гича киёсий тазушли "Хоразм" атамасининг тарихий илдизлари айнан "Катта Хоразм" з^удудлари, унинг ло- танчада "хорасмийлар" деб юритилган халк этноними билан боглик эканлигидан далолат бермокда5.
С.П.Толстов купчилик кадимги давлат номлари- нинг этнос номлари билан боглик эканлигини тугри таъкидлагани з^олда1, «Хоразм» атамасининг "хорас- мийлар" нинг Амударё куйи з^авзаларига кириб ке­лиши билан богламай, мил.авв. III-II минг йиллик- ларга тегишли Олд Осиёдаги митанийлар давлати аз^олиси хурритлар билан боглашга уринади2. Унинг- ча, митанийлар подшоси Шаушатар билан Хоразм подшоси Шаушафар уртасида к,андайдир богликлик бор. Хоразмда Шаушафар исмли подшо утгани х,а- к,ида Абу Райз^он Берунийнинг "Утмиш хал^лардан Колган ёдгорликлар" асарида, з^амда Хитой ёзма ман- балари ва Хоразмнинг мил.авв. I-милодий VIII аср­ларга тегишли нумизматика материалларида з^ам уч- раши таъкидланади. Бундай ухшашликни Митаний подшоси Артатама билан Хоразм подшоси Артамух исмларида, митаний хеттилар билан Хоразмнинг ка­димги аз^олиси массагетлар уртасида з^ам куриш мум­кин, дейди С.П.Толстов. Кадимги хоразмча "арна" протохетча арна булок маъносини беради. Дарз^аки- Кат, С.П.Толстов келтирган бу ухшашликлар бир ка- рашда унинг з^аклигини исботлагандай булади, яъни улар Урта Осиё ва Олд Осиё халклари уртасида жуда кадимда кандайдир богликлик булганлигидан далолат беради. Аммо масалага чукуррок, илмий асосли ёндашилса, бу ухшашлар заминида )^инд- оврупа тиллар оиласидаги илдизларнинг мупггарак- лигидан нишона, икки минтаканинг кадимги ах,олиси уртасидаги этномаданий ва иктисодий алокалар нати- жаси булиши мумкин. Дарз^акикат, кадимда з^ам, тарих такозосига кура, кабилаларнинг минтакалар- аро миграцияси булиб турган. Айникса, бу бронза давридан эътиборан фаоллашган. Масалан, академик В.В.Струве Моханжа-Даро ёзувларини хуррит каби- лаларига тегишли эканлигини таъкидлар экан, брон­за даврида Шаркий Хуросон томондан Хоразм ва MypFo6 этакларига янги этник гуруз^ларнинг кириб келиши хурритларнинг миграцияси билан боглик бу­лиши мумкин, деган рояни уртага ташлаб, С.П.Толе -
тов фикрини ^увватлаб чивдан1. Академик В.В.Стру­ве fohch кейинги йилларда ^адимги Ба^трия ва Мар- гиёнада олиб борилган археологик таддрщотларда (маса­лан, Шурту^ай ва Сополли маданиятининг кузали бос- рчи мисолида) уз аксини топди2. Аммо С.П.Толстов ва В.В.Струве уртага ташлаган фаразларнинг Хоразм тари­хининг бронза даври билан богли1ушги археологик ма- териалларда уз аксини топмайди.
Абу Рай^ои Беруний таърифлаган Хоразм тарихи- га келсак, Хоразм тарихини ило^ий ^а^рамон Сиё- вуш бошлаб берган, яъни мил.авв. XIII асрда масса- гетлар юртига Сиёвуш келиб, Хоразм давлатига асос солади. У "Авесто''да Сияваршан исми билан маъ­лум. Сиёвуш ^айковуснинг (,,Авесто"да Кава Уса- нинг) тутинган угли булиб, Беруний келтирган ри- воятга кура, уни фариштасифат гузал аёл тувдан. ^айковус аскарлари уни Турон чегарасида урмон ичидан топиб оладилар. Сиёвуш тугилгач, она ^аёт- дан куз юмади, гудак эса ер юзидаги гузаллар ичида тенгсизлиги билан ^аммани ^айратда ^олдиради. Угай она унга оши^у ма^лиё булиб, уни йулдан ур- мори булганда, у рад жавоб ^илиб, аёл найранглари ^ужумига учрайди. Поклигининг исботи сифатида у олтин шлёмда, ^ора отга миниб, осмон к.адар кутарил- ган аланга ичидан утиб, уз обруйини тиклайди. Сунг Эрон томондан Туронга уюпггирилган з^арбий юриш- да ^атнашиб, галабадан сунг Турон подшоси Афро- сиёб ^узурига, рзига харидор булиб боради. Афро- сиёб туй-томошалардан сунг унга Турондан жой бе- ради, Сиёвуш эса у жойда ажойиб бир ^алъа-шаз^ар бунёд этади. Сиёвуш ^урдирган бу ша^ар 1^ангдиз ёки К,анггу Сиявахш деб аталган, дейилади. С.П.Толс­тов ана шу ^анггу Сиявахш Хоразмда жойлашган деб, Хоразмнинг ^адимги маданиятини "Кангуй маданияти" номи билан атайди3. Беруний уз хикояси- ни давом эттириб, Сиёвушнинг порлок ^аёти узокка чузилмади, у яна ту^мат-маломатларига учрайди. У уз угли ("Авесто"да набираси) Кайхусрав кулида жон беради. Кайхусрав ("Авесто"да Кава Хусрав) уз кора ниятларини амалга оширгач, Турон орийларини бир- лаиггириб, Хоразмда Сиёвушлар сулоласига бош бу­либ колади1.
Ушбу ривоят тарихий тахлил этилса, куз унгимиз- да карама-каршиликлардан иборат хдётий манзара- нинг "тарих "лаштирилган афсонавий сюжети тикла- нади. Афсонавий сулола асосчиси Сиёвуш сиймоси мил.авв. I асрдан то милодий VIII асргача Хоразмда зарб этилган тангаларда "Худо-суворий» сифатида тасвирланган. Чунки Эрон ва Турон халклари тари- хида реал ^укмдорлар (подшолар) афсонавий сулола- ларнинг давомчилари сифатида каралиб, улар номи- дан зарб этилган тангаларда афсонавий сулола культ- ларини акс эттириш анъанага айланган. Бу тарихий ^акикатнинг "хоразм" этногеографик атамаси билан бог\ашнинг ^ожати булмаса керак. У ^олда "Хоразм" атамасининг куйи Амударё ^авзаларида пайдо були­ши билан бог\ик реал тарихий ^акикат нимадан ибо­рат, деган савол тутилади.
Юнон тарихчиси Страбон (мил. авв. 63-милодий 24й.) Хоразмийларнинг аждодлари массагетларга бо­риб такалади, деганида ^акли эди. Массагет кабила­лари тотемларида от культи марказий уринда туради. Шунинг учун ^ам Хоразм тангаларида от культини ило^ийлаштириш бежиз эмас. Археологик материал- ларга кура, Хоразм тарихининг массагетларгача бул­ган даврида бу заминда Сувёрган ва Тозабогёб мада- ниятлари симбиозида таркиб топган ковунди каби­лалари яшар эдилар2. Улар мил.авв. II минг йиллик- нинг охирги чорагида кадимги Хоразмнинг массагет номи остида юритилган кучманчи кабилаларининг асосини ташкил этган.
Археологик маълумотларга кура, уларнинг бир Кисми Амударёнинг куйи тармоклари ^авзаларидаги де^кончиликка кулай пасткам, сернам текислик- ларда зироатчилик билан пгугуллана бошлаган булса (Амиробод маданияти), боин^а ^исми ту^ай ва дангг- ларда чорвачилик билан шутулланишда давом этади- лар (Куйисой маданияти). Махаллий аз^олининг дез$- ^ончилик хужалиги бронза даврининг Намозгоз$ ва Сополли маданияти соз^ибларининг дез^ончилик ху- жалигидан тубдан фарк, ^иларди. Ь^адимги Хоразм- нинг Амиробод маданиятида ибтидоий деэдончилик эндигина шакллана бошлаган, унинг аз^олиси эса ярим ертула типидаги кулбаларда яшар, кадимги ша- з^ар маданиятига хос ^аётдан з^али жуда узо^ эди. Намозгоз^ ва Сополли маданиятлари аз^олиси алла^а- чон цадимги Шар^ тамаддунининг илк давлатчилик бос^ичини утамозда эди. С.П.Толстов бронза даври Хоразм улкасини илк зардуштийларнинг Арьянам Вайжаз$ деб бежиз атамаган.
Мил.авв. VI асрнинг иккинчи ярмига келганда Амударёнинг 1$уйи з^авзаларида сиёсий-и^тисодий ва этномаданий вазият узгарди. Ярим ертула шаклидаги кулбаларда яшаб, мотига деэдончилиги ва кучманчи чорвачилик билан шугулланиб келаётган Хоразмда атрофи осмонупар мудофаа деворлари билан уралган Кузали^ир ва К,алъали^ир каби ^алъа-шаз^арлар ^ад кутарди. Дарз^а^и^ат, aiyv бовар ^илмайди, куни кеча на гувала, на fhiut, на пахса уй куришга одатлан- маган, кундалик з$аёт тарзи кучманчи чорвачилик- ка асосланган массагетлар ёки ярим ертулада яшаб, мотига дез$к,ончилиги билан шугулланиб келаётган Амиробод маданияти соз^иблари ^андай ^илиб усмон- упар мудофаа иншоотлари билан уралган ^алъалар курган? Бу тарихий манзарани кузатишда ^андайдир мантилий богланиш етишмайди. Шунингдек, амиробод маданияти даврида (милод. авв. X-VIII асрлар) ^анал- лар курилиши, дез^ончилик майдонларининг сунъий сугоришга асосланиши, бу жараёнларнинг илдизи Тозабогёб маданиятига бориб такали i пи1 масаласи з^ам ^ушимча тад^и^отлар утказишни талаб этади. Шу боис, Хоразм тарихи билан боглик, ^адимги ёзма ман- баларни яна бир бор эслаб угишни лозим топдик.
Хоразм ^а^идаги маълумотлар ‘'Авесто"нинг Мит­ра Яиггида, Яиггнинг Шар^ий Эрон вилоятлари ^а^и- да яратилган мисраларда келтирилади. "Авесто"да )^ароева (Хорасмия) Ареядан шарвда, >^индукушнинг Хилменд водийсида жойлашганлигига ишора ^или- нади. Хорасмияликлар ^а^ида янада ани^рок хабар Скилакнинг (мил.авв.VI аср) "Саё^атнома"сида бе­рилган. Аммо кариялик Скилак асари бизгача етиб келмаган. Унинг "Саёз$атнома"си билан уз ва^тида милетлик Гекатей (мил.авв.VI аср) танишган ва у Хорасмия ^а^идаги маълумотларни Скилакдан олиб, "Ер курраси тавсифи" асарининг Осиёга багишлан- ган кисмида берган. Гекатейнинг ушбу асарида кел- тирилган хорасмияликлар ^а^идаги хабар Геродот (мил.авв. V аср), Страбон (мил. авв. 63-милодий 24 й.), Афиней (милодий II-III аср) ва Степан (милодий VI аср) асарларида ^ам учрайди.
Тарихий манбалар та^лилига кура, Скилак Доро I нинг топшириги билан мил. авв. 519-512 йилларда Эроннинг жанубий ^удудлари оркдли 5^инд дарёсига саё^ат ^илган ва у э^авда шо^га ^исобот ёзган. Кейин- чалик бу з^исоботни "Саё^атнома" номи остида асар ^олига келтирган. Аммо асар бизгача етиб келмай йу^олганлиги ^а^ида тахминлар бор. Геродот з$ам "Саё^атнома" мазмуни билан Гекатей ор^али таниш­ган. >^еродотнинг ёзишича, Гекатей Скилакдан хо­расмияликлар ^а^ида куйидаги парчани келтиради: ‘‘...ер ари^лар ва каналлар билан суторилади, TOFAap- да кинора ва бопп$а утлар усади. Ундан кейин бу ерларда Х,инд дарёсининг икки томонида баланд tof- лар бор, улар ^алин урмон ва тиканли кинара билан Копланган".
Геродот машх.ур "Тарих" асарида Гекатейга асос- ланиб, хорасмийлар ^ак,ида бир неча бор эслайди. "Осиёда, — дейди Геродот, — з^ар тарафидан tof билан уралган водий бор, тогларда беш дара бор. Бир ва^т- лар бу ерлар хорасмийларга ураган ва хорасмийлар гиркан, парфиялик, саранг ва фаманейларга чегара- дош булган. Ана шу водий атрофидаги тоглардан Акес деб аталувчи катта дарё о^иб тушган. Шу дарё беш ирмовда булиниб, юк,оридаги xaAiyvap ерларини су- FopraH... Аммо эронийларга (а^амонийларга —А.А.)
1$арам булгандан кейин бу xaAiyvap мана ^андай ах,- волга тушдилар. LLIox. tof дараларини беркитиб, TyFOH дарвозалар ^урдирди. Водийда кул з^осил булди. Ер cyFopHiH учун бу сувдан фойдаланган ^абилалар энди OFHp ах,волга тушадилар. ^итида, албатта, бошк,а жой- лардагидек, ило^ият уларга ^ам намгарчилик юбора- ди, ёзда эса улар экадиган тари^ ва кунжут доим сувсиз ^олади. Мутла^о сувсиз ^олганда, улар хотин- лари билан шо^ к,асрига борадилар, пюх, саройи i$ap- шисига туриб олиб, баланд овоз билан ачинарли з$ол- да фарёд ^иладилар. Улардаги сув танк,ислигини кур­ган шо^ арзгуйлар томонидаги турон дарвозаларини очишни буюради. Экинзорлар сугорилгач, яна тугон- ни беркитишни буюради, энди сув га ташна бош^а ^абила ерларига сув очадилар, биро^ мен билдимки, тугон дарвозасини очиш учун шох, катта пул (бож- лардан таш^ари) олар экан. Ишлар ана шундай"1.
Гекатейнинг "Ер куррасининг тавсифи" асари асо­сида Афиней ёзади: "Милетлик Гекатей Осиёни тас- вирлаб шундай дейди: "Парфларнинг шародда текис- ликлар ва тогларни ишгол ^илган хорасмийлар яшайди.
У тогларда ёввойи дарахтлар, тол, юлгун, тиканли ки- нара усади". Степан эса: "Хорасмия парфларнинг шар- ^идаги ша^ар. Гекатей Осиёни тасвирлаб, шундай дейди: "Уларнинг шазфи Хорасмия"2.
И.В.Пьянков «Хорасмии Гекатея Милетского» ма- ^оласида юнон ва Византия муаррихларининг хорас­мийлар ^а^идаги маълумотларини тазушл к^тшб, Fap6- дан Шарвда томон кетган ^адимий карвон йули Мидия- дан Каспий дарвозаси буйлаб гирканлар ерига, ундан парфияликларнинг tofahk ерларидан утиб, tofahk ва текисликлардан иборат булган хорасмийлар ерига ки­риб келишини тасвирлайди. Кейин йул ба^трияликлар еридан утиб, бу уринда токлар унг томонда ^олади, кейин йул гандарийлар ерига чи^ан. Айнан шу жойда "Каспапира шах,ридан )^инд дарёси орк,али сузиш бош- ланган. Дарёнинг иккала томонида з$ам тоглар булган. Тогларда кдлин ^фмонлар булиб, унда тиканли кинара з$ам булган, Хорасмия тогларида ундан таш^ари, тол ва юлгун усади"3.
Ушбу тарихий ёзма манбалар ва уларнинг этно­географии: таз^лилидан куриниб турибдики, хорас - мийларнинг дастлабки ватани Бактриядан жанубда, Ареядан шарада, Х.ерируд ва Хилменд дарёларининг юкори з^авзасида, з^озирги )^ирот водийсида булган. Ахомоний подшолари тазйик утказиш оркали шар- Кий Эрон ^абилаларидан йилига катта бож олиш ма^садида >^илменд tof дараларидан о^иб чи^адиган сойларга тутонлар к,урдириб, сув йулларини кадимги ^илменд, з^озирги 5^ирот водийсига —хорасмийлар юртига буриб юборган. Натижада, водийда кул з^осил булиб, хорасмийлар ноиложликдан ватанларини тарк, этиб, Амударёнинг куйи з^авзаларига кучишга маж- бур булганлар1. Мантилий тахминларга кура, улар хас-пушлардан соллар ясашиб, массагетлар юртига кириб борадилар. Амударёнинг куйи з^авзаларида узок асрлар давомида Аму сувлари окизиб келган лойка ёткизиклари туфайли з^осил булган дез^кончи- ликка кулай текис, унумдор ерлар ва з^авза ирмокла- ри сувларидан дез^кончиликда фойдаланишнинг КУ‘ лайлиги, зироатчиликда бой тажрибага эга булган хорасмий кабилаларининг янги жойга мослашишини тезлаштирган2.
Хорасмийлар кадимги Хоразмнинг тубжой аз$о- лиси массагетлардан фаркли уларок, парфияликлар, маргиёналиклар, боз^тарийлар, гирканлар, саранглар каби cyFopMa дез^кончиликда жуда бой з^аётий тажри­бага эга эдилар. Улар кадимги Хоразм ерларида пай­до булганларида монументал иншоотлар барпо этиш, каналлар ва ариклар КУРИШ. ^унармандчиликнинг барча соз^алари буйича махсус тажрибага эга з^олда кириб келганлар. Шунинг учун з$ам кадимги Хоразм­да мил.авв. V1-V асрларда ижтимоий-иктисодий ва этномаданий з^аётда туб узгаришлар содир булди. Дастлаб Хоразм воз^асининг кирларида Кузаликир, К.алъаликир, сунг текисликларда Куйкирилганкалъа, Дингилжи каби маз^обатли мудофаа деворлари билан уралган калъа-шаз^арлар, канал ва ариклар асосида
ривож топган сугорма деэдончилик маданияти шакл- ланди. Энди Амударёнинг куйи ^авзалари мана шу маданият со^иблари этник номи билан аталадиган бул­ди, яъни мил.авв. VI-V асрлардан бошлаб бепоён Арья- нам Войча^нинг Амударё этакларида таркиб топа бош- лаган во^алар "Авесто"да "хваризам", юнон муаррих- лари асарларида "хорасмия" деб аталадиган булди. Де­мак, кадимги Хоразмнинг этногеографик номи мавжуд илмий фаразлардан фаркли уларок, Кичик Осиёнинг хуррит кабилалари билан 6ofahk эмас, балки сунгги бронза ва илк темир даврининг "Катта Хоразм" ма^ал- лий ^окимликлари конфедерациясининг парчалани- шидан сунг, хорасмийларнинг Амударё куйи ^авзала- рига кириб келиши билан боглик эди. Бу тарихий воке- лик Скилак берган маълумотлар та^лилига кура, мил. авв. VI асрнинг сунгги чорагида юз берди. Шундан бошлаб массагетлар юртининг во^алари Хоразм деб аталадиган булди. Шундай килиб, "Катта Хоразм" деган- да Хирот водийсидан то Амударёгача булган хорас­мийлар, гирканлар, парфияликлар, саранг ва фаманей- лар яшаган х,удудларни тушунмок керак. Демак, "Катга Хоразм" ва "Кадимги Хоразм" атамалари нафакат давр, балки худудий жи^атдан з^ам бир эмас. Кадимги Хоразм х,еч качон "Катта Хоразм" таркибида булмаган.
Кадимги Хоразм тарихи билан боглик яна бир ма­сала хусусида, яъни бугунги кунда тарихчилар, умуман узбекистонлик илмий жамоатчилик тасаввурида Эрон ва Турон зардуштийларининг энг кадимги му кал л дг китоби "Авесто" ва диний исло^отчи Заратуштранинг ватани кадимги Хоразмдир, деган тушунча урин олган. Бундай фикрнинг туБилишига кадимги Хоразмдан топилган мил.авв. V-IV асрларга дойр оссуариялар, ал- тарлар ва бошка ашёвий далиллар асос булган, албатта. Унгача Урта Осиёнинг бирор жойидан улардан кадимги зардуштийлик аломатлари топилмаган эди.
Шунингдек, фанда оташпарастликнинг илк ватани Арьянам Вайчаздир, у Даития этакларида жойлаш- ган, у жойлар "Авесто"да чорва ва яйловларга бой улка сифатида таърифланади1. С.П.Толстов Даития бу Амударёнинг "Авесто"ча номи булса керак, деб тахмин килади. Мана шу фаразлар асосида кадимги Хоразм "Авесто "нинг ватани булиб колди.
Аслида эса эзгулик худоси Ахурамазда "яратган" биринчи макон Арьянам Вайчаз^нинг жанубий сар- ^адлари Хоразм ерларига бориб туташган. Унинг ши­молий сарз^адлари йилига 9 ой ^уёш нури куринмай- диган ^алин урмонлар билан чегарадош. Унинг шар- ^ий чегарасининг поёни йу^. Яйловлари бепоён, чор- вага бой бу улка —Арьянам Вайчаз^ни Даштик,ипчок. чулларининг бронза даври билан тавдослаш мумкин. Дар^а^и^ат, бу даврда археологик маълумотларга кура, Турон турклари орасида жадал мулкий та б а га­ланит жараёни кечмовда эди. Айнан шу кезларда чорвачилик хужалигида йилк,ичилик таркиб топган, от, туя ва эшакдан транспорт воситаси сифатида кенг фойдаланиш ривожланмовда эди (Синташта, Аркаим и бопщалар). Яйлов чорвачилигидан кучман­чи чорвачиликка утишда (бу Дашти К.ипчоеда мил. авв. II минг йилликнинг иккинчи ярмида содир булди) йил^ичиликнинг роли ва урни чексиз булиб, о^ибат- да чорвадорлар орасида бадавлат суворий-орийлар таба^аси вужудга келди. Мана шу жараёнларда i$a- димги Хоразмнинг бронза даври аз^олиси — Тозабогёб маданияти соз^иблари, унинг ^аунди бос^ичи масса- гетлари фаол иштирок этганлар, дейиш мумкин (Тегискен мозор^ургонини эсланг).
"Авесто"нинг энг ^адимги ^атлами булган Гатлар- да Хваризам Сугдиёна, Ба^трия, Маргиёна, Арея, Парфия, Гиркания, Хорасмиялар к,аторида эслатил- майди, у кезларда С.П.Толстов таъкидлаганидек, i$a- димги Хоразм чорвага бой Арьянам Вайчаз^ таркиби­да булиб, бу заминда массагетлар яшар эдилар. Аф­суски, бу з^олатлар ^исобга олинмай, ^адимги Хо- размга "Авесто" дастлаб таркиб топган ватан сифати­да ^аралди. Бу foh утган асрнинг 50-йилларигача ил­мий жамоатчилик тасаввурида шаклланиб, расмий доираларда з^озиргача яшаб келмовда. Уз даври учун тугри булган бу фикрлар, афсуски, археология фани со^асида, кейинги 30 йил давомида Сугдиёна, Ба^т- рия ва Маргиёна з^удудларида олиб борилган кенг куламли археологик ^азишмаларда илмий асоссиз эканлиги аён булиб ^олди. Бу тадк,ик,отлар урамидан биргина Жанубий Узбекистонда, бронза даври (мил.авв. II минг йиллик) ёдгорлиги Жар^утонда очиб урганилган протозардуштийлик ибодатхонасини эслаш кифоя булса керак.
Жаркутон ибодатхонаси' утган асрнинг 80-йилла- рида Урта Осиёдаги энг кадимги ша^ар-давлатнинг мафкуравий маркази, илк давлатчилигимизнинг му- >>им белгиси сифатида ушбу сатрларнинг муаллифи томонидан урганилди. Кадимги Жаркутон шаэфи ха- робаларининг бизгача етиб келган кисми 100 гектар майдонни эгаллайди. У арки аъло, шазфистон ва ша- з$ар некрополидан иборат. Унинг арк кисми (3 га) мудофаа деворлари билан ураб олинган. Арк май- донида ша^ар ^окимининг монументал саройи (32x32м.), металлургия устахонаси, турар-жой комп- лекслари очиб урганилди. Маълум булдики, Жарку- тон шазфистонининг энг баланд, марказий кисмида монументал ибодатхона (60x45,5 м.) кад кутарган. Ибодатхона атрофи 4,5 м. кенгликдаги хом гиштдан Курилган мудофаа деворлари билан ураб олинган. Ибодатхона икки кисмдан — мукаддас зиёратго^ (35x35 м) ва буюртма бажариш — ишлаб чикариш Кисмидан (13x35 м.) иборат. Унинг мукаддас зиёрат- гоз$ кисмида зардуштийликка хос турт табиат унсури- нинг учтаси (ер, олов ва сувнинг мукаддаслиги) мод­дий ифодасини топган. Ибодатхонани турт томондан ураб олган мудофаа деворининг шаркий, куёш чикиш томонида ягона бурж мавжуд. Буржнинг курилиш асосида ётган гояга кура, у оташпарастликнинг бош ило^и — куёшга атаб курилганлигидан гуво^лик беради. Шунингдек, олов куёшнинг ердаги парчаси сифатида ибодатхонада ягона топиниш объекта булган.
Демак, бу монументал иншоотни "Куёш ибодатхо­наси" деб аташ мумкин. Бу ердан топилган археоло­гик материаллар та^лилига кура, ибодатхона мил.авв. 14 асрда (Сополли маданиятининг эски даврий сана- си) ёки 16 асрда (Сополли маданиятининг янги дав­рий санаси) курилган. Худди шу даврдан бошлаб
1 Аскаров А Храм первобытных земледельцев на юге Узбекистана. ОНУ №7. Ташкент-1980, стр 33-34; Le Temle du feu de Dzarkutan. (With T.Shirinov). “Histoire et Cultes de L, Asie Centrale preislamique. Colloque. Paris-1988, UNESKO. P. 5-9; Древнебактрийский храм огня в южном Узбекистане, (в авторстве с Т.Шириновым) «Архитектура и градостроительства», Ташкент-1989. стр.7-24; Аскаров А. и Т. Ширинов. Ранняя городская культура эпохи бронзы юга Средней Азии. Самарканд-1993. стр.98-113; Зардуштийликнинг илк ватанидаги ибодатхона. "Санъат" журнали, №3, Тошкент-2001. 4-7 бетлар; Энг надимги ша^ар. Тошкент-2001. 13-22 бетлар.
Сополли маданиятида улганларни яшаб турган турар жойларига кумиш та^и^анади, жамоа ^абристони ша^ар тапщарисида пайдо булади, яъни зардуштий- ликдаги табиатнинг туртинчи унсури — з^авони му^ад- даслапггириш расмий туе олади.
Биро^, бу зардуштийлик диний ^арашларининг к,атьий удумлари узил-кесил шаклланди, деган суз эмас эди. Гарчи одам суякларини этидан тозалаб ку­миш, уларни оссуарийларга солиб кумиш оммавий туе олмаган булса-да, Сополли маданиятининг Мулали ва Бустон бос^ичларида митти остоданлар, одам жаса- дини этидан тозалаб кумиш, з^атто Сополли бос^ичи- дан бошлаб айрим жасадларни хумларга, болаларни хумчаларга солиб кумиш учрайди. Эз^тимол, бу ^абр- лар оташпараст ру^онийлар ва уларнинг фарзандла- рига тегишли булиши мумкин. Харк,алай, ю^орида келтирилган археологик ашёвий далиллар ^адимги Хоразмнинг бронза даври ёдгорликларида, з^атто сунг­ги бронза ва илк темир даври тубжой а^олиси яратган Амиробод маданияти ёдгорликларида з$ам, К,уйисой маданияти ёдгорликларида з$ам учрамайди. Оташпа- растликнинг Жар^утонда кузатилган з^олати эса i$a- димги Хоразмда, бу ерда хорасмийлар пайдо булгач, классик шаклида учрай бошлайди.
Тугри, хорасмийлар оташпарастлик билан бу ул- ката келишдан анча аввал, эз^тимол бронза даврида, з^атто ундан з$ам олдинро^ таниш булишлари мумкин. Улардаги бой диний тажриба ^адимги Хоразмда (мил. авв. VI асрнинг сунгги чорагидан бошлаб) зардуштий- ликнинг ^онунлашган расмий удумлар асосида ри- вожланишини таъминлади. Демак, зардуштийлик гоялари хорасмийларнинг бу улкага этногеографик ном берган этник к,атлами орасида жуда эрта пайдо булган ва у янги жойда, янги з^удудда расмий дин сифатида классик шаклига кирган.
Шундай 1$илиб, археологик ва ^адимги ёзма ман- баларнинг ^иёсий таз^лили асосида баён этилган фикр-мулоз^азалардан келиб чи^иб к,уй и да ги хулоса- га келиш мумкин: ^адимги Хоразмда туб маънодаги сугорма деэдончилик маданияти бу заминга хорас- мий ^абилалари кириб келиши билан ривожлана бошлади. Айни ва^тда Амударё ^уйи з^авзаларида “хоразм" этноними, у билан боглик з^олда кадимги Хоразм улкаси, тарихий-маданий марказ, янги тамаддун учори, унинг утрок хоразм хал^и шакллана бошлади. Кадимги Хоразм тамаддуни кадимги Шарк маданий ва хужалик ютуклари таъсирида ривожланди. Кадимги Узбекистон ^удудида илк антик даврнинг яна бир та­маддун маркази таркиб топди.
Урта Осиё худудларида минтакавий ривожланиш билан 6ofahk янгидан-янги тарихий-маданий хужалик вилоятларининг таркиб топиши антик даврда з$ам да­вом этади. Минтакавий ривожланишнинг ма^сули си­фатида антик даврга келиб сугорма дез^кончилик мада­ниятининг учокларидан бири, аз^олининг утрок х.аёт тарзи шаклланган кадимги Фаргона улкаси таркиб топ­ди. Кадимги Фаргона саклари бронза давридаёк булок сувлари асосида таркиб топган К°Радарё тармоклари з^авзаларида сугорма дез^кончилик маданиятини кашф этадилар. Бу аждодларимизнинг хужалик кашфиёти "Чует маданияти" номи билан маълум ва машх.ур. Ар­хеолог олимлар кадимги Фаргонанинг шимоли-шаркий з^удудларида Чует маданиятига тегишли 15 та микрово- з^алардан 80 дан ортик ёдгорликларни топганлар. Бу маданиятга оид илк шаз^ар излари (Чует маданиятининг сунгги боскичига тегишли) Далварзинтепа (Андижон вилояти, Ойим кишлоги) ва Буванамозорда (Наманган вилояти, Чует тумани) урганилди. Илк темир ва антик даврга келганда Чует маданияти хужалик анъаналари асосида ривожланаётган кадимги дездончилик мада- ниятлари бутун водийни камраб олади ва аз^олининг утрок ^аёт тарзи жамият иктисодий асосини ташкил этади. Водийда мил.авв. III асрдан бошлаб шаз^арсозлик маданияти бутун водий буйлаб кенг ёйилади. Водий оркали утган ипак йули трассаси буйлаб катор шах,ар- лар кад кутаради (Ахсикент, Кубо, Маргилон, Боб (Поп) ва бошкалар). Милоддан олдинги II асрда Да- ванда 70 та катта-кичик шаз^ар булган, деб Хитой ман­баларида бежиз айтилмаган.
Шундай килиб, мил.авв. III-I ва милодий эра бош- ларида кадимги Фаргонада сугорма дез^кончилик ма­данияти анъаналари асосида ривожланган Фаргона (сутдийча Фраганик) халки, унинг Хитой манбалари­да "Даван" деб аталган илк давлати ташкил топали.
Даван аслида "Дайюан" булиб, "тоглар орасидаги во- дий" маъносини англатади. Дайюаннинг махаллий но­ми Фраганик ^ам "Тоглар орасидаги водий, атрофи берк сойлик" маъносини беради. Демак, хитойликлар ^адимги Фаргона давлати номини (Фраганикни) тар- жима ^илиб олишган (бу з^авда тулшфок, маълумот олиш учун ушбу асарнинг II бобига к,аранг).
Урта Осиёда минта^авий ривожланишнинг нати­жаси сифатида антик даврда таркиб топган яна бир вилоят «Чоч» эди. Чоч улкаси ^ак,ида ёзма маълумот- лар мил.авв. I минг йилликнинг 2-ярмидан бошлаб учрай бошлайди. Аммо Чоч атамаси биринчи бор милодий III асрда сосонийлар подшоси Шафур I нинг "Зороастра Каъба"сида, унга тобе мамлакат ва ви- лоятлар руйхатида тилга олинади1. Чоч ^адимги турк- ча атама булиб, яшил тош (Феруза тош)га бой улка маъносини беради. Дар^а^и^ат, Туркистон — Гурама тоглари ферузага бой тоглардир.
Таъкидлаш жоизки, Чоч улкасида юз берган ур­банизация жараёнлари заминида ерли утро1ууашаёт- ган а^олининг Бургулик маданияти ётади. Бургулик маданияти сох;иблари ^адимги де^ончилик хужа­лиги билан дастлаб шутуллана бошлаган Чочнинг ^адимги а^олиси булиб, унинг тарихий илдизлари Урта Осиёнинг жанубий вилоятлари деэдончилик маданиятлари таъсирида секин-аста утро^ з^аётга утиб бораётган Турон турлари — сакларга бориб та- ^алади. Мил.авв. III асрга келганда бу улкада ^адимги дездончилик к,ишло1ушри асосида илк шах.арлар ^ад кутара бошлайди. Атрофи мудофаа иншоотлари би­лан ураб олинган ана шундай ^ишло^лар дастлаб Чирчи^ дарёсининг урта ва ^уйи ^авзаларида пайдо булиб, а^оли таркибини сугдий ва туркий тилли i^a- билалар ташкил этар эди. Икки тилли а^оли симбио- зидан, ^оришувидан ташкил топган этномаданий ко­сила археологик адабиётларда ^овунчи маданияти номини олган. Шу даврнинг илк ёдгорликлари Тош­кент вох,асининг Овдургон туманидаги К,ан^атепа, Янгийул шазфидаги 1^овунчи тепа, "Катта Тошкент" доирасидаги Шопггепа (Чочтепа) ва бош^алар булиб, бу масканларда кадимги ша^арсозлик маданиятига хос белгилар мил.авв. Ш-П асрларда таркиб топа бошлайди1.
Кадимги ша^арлар дастлаб Чочнинг жануби- гарбида, Чирчик, дарёсининг урта ва куйи ^авзаларида, унг киргок Сирдарё буйлаб кад кутаради. Мил.авв. II-V асрлар Тошкент во^аси учун кадимги ша^ар мада­ниятининг гуллаган даври булди. Бу даврда во^анинг пойтахт шазфи КанКа каторига КовУнчи тепа (25 га), Кавардан (75 га), Кулота (45 га), Киндиктепа (25 га), Банокат (22 га), Далварзинтепа (13 га) ва бошкалар Кушилди. Милодий эранинг бошларида кадимги ша^ар маданияти ^озирги Тошкент ша^ри з^удудларига кириб келади ва Мингурик ша^ри кад кутаради. Илк урта асрлар бошларига келганда ша^арсозлик маданияти О^ангарон водийсига, унинг урта окимига ^ам кириб боради ва Тун кет шазфи Илокнинг пойтахти сифатида тарих са^насига кириб келади ва у Чоч-Илокнинг йи­рик металлургия марказига айланади. Антик даврдан бошланган урбанистик жараён илк урта асрлар бошла­рига келганда Чочнинг деярли барча ^удудларини камраб олади. Шунингдек, антик даврнинг ижтимоий, иктисодий ва маданий ривожи асосида кадимги ша^арсозлик мада­ниятининг Чоч ва Илокда таркиб топиши Урта Осиёда яна бир тамаддун учоги, маданий хужалик маркази — Чоч улкаси шаклланганлигидан далолат берарди.
Шундай килиб, Урта Осиёда кадимги жамоалар- нинг урбанизациялашуви икки йулдан борди. Бирин- чиси Амударё ва унинг ирмоклари ^авзаларида таш­кил топган тамаддун учоклари; иккинчиси Сирдарё ва унинг ирмоклари ^авзаларида таркиб топган та­маддун учоклари. Амударё ^авзалари билан боглик маданий хужалик марказларининг шаклланиш жа­раёни бронза давридан бошланган ва уларнинг тар­киб топишида Кадимги Шарк тамаддунининг таъси- ри кучли булган. Биринчи йулга хос урбанизация жараёни Урта Осиёнинг жануби-гарбидан унинг шимоли-шарки томон кенгайиб, бу минтакада сунгги бронза давридан бошлаб бирин-кетин тарихий- маданий хужалик вилоятлари шаклланиб боради. Ур- та Осиё ^удудида дастлаб бронза даврида (мил.авв. II минг йилликнинг иккинчи ярмида) Парфия, Мар­гиёна ва Ба^трия вилоятлари таркиб топади. Сунг уларнинг маданий хужалик таъсирида илк темир дав­рида (мил.авв. IX-IV асрлар давомида) Сугдиёна мада­ний хужалик маркази ташкил топди. Сугдиёна мада­ний хужалик марказининг уч учоги мавжуд булиб, уларнинг шаклланиши Сутдиёнанинг барча ^удудла- рида бир ва^тда, бир хил ривожланишда булмаган. Агар бу жараён жанубий Сугдда мил.авв. IX-VI аср­ларда юз берган булса, у марказий Сугдда мил.авв. VII-V асрларда содир булди. Барбий Сугд, яъни Бу- хоро вилоятида ша^арсозлик маданияти улардан ке­йин, мил.авв. VI-IV асрларда юз берди. Айнан шу асрларда Амударёнинг ^уйи з^авзаларида ^адимги Хоразм тамаддун маркази э$ам шаклланди.
Сирдарё ^авзалари билан 6ofahi$ тамаддун мар- казларининг шаклланиши, улардан анча кеч —антик даврда юз берди. 1^адимги Фаргона ва Чочда ша^ар- созлик маданияти, урбанизация жараёни Ь^адимги Шар^ тамаддун учо!^ларининг бевосита эмас, балки билвосита таъсиридан базфаманд булган, холос. Бу минта^ада чорвадор сак ^абилаларига хос з^аёт тарзи кучли эди. Турон сакларининг утро^ашиш жараёни анча суст кечди. Сирдарё хдвзалари а^олиси ^аётида махаллий анъана, тарихий миллийлик кучли эди. Ур­та Осиёда македониялик Искандар з^арбий юришла- ридан кейин, Салавкийлар ва Юнон-Ба^трия подшо- ликлари даврида юнон маданиятининг таъсири сези- ла бошлайди. Моддий ва маънавий маданиятда баро- барлашув жараёни кузга ташланади. К,адимий мада­ний хужалик анъаналари асосида шаклланган Фрага- на ва Чоч маданий хужалик марказлари таркиб то­пади. Бир ва^тнинг узида ана шу маданий хужалик марказларининг, тамаддун учоьутрининг утро^, тур- FyH, тагли-тугли аз^олиси — бахтарий, сугдий, хораз- мий, Чоч ва Фрагана хал^и шаклланиб боради. Илк урта асрларга келганда Сангзор ва Ох,ангарон дарё- лари з^авзаларига з$ам урбанизация жараёни кириб боради ва унинг натижаси сифатида Уструшона ва Илок, тарихий-маданий марказлари шаклланади.


  1. Download 0,72 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish