Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги а мадали аскаров


Шониёзов К. Канг давлати ва ^англилар. Тошкент-1990. 5 бет; Узбек хал^ининг шаклланиш жараёни. Тошкент-2001. 19 бет



Download 0,72 Mb.
bet3/57
Sana20.06.2022
Hajmi0,72 Mb.
#679991
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57
Bog'liq
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

Шониёзов К. Канг давлати ва ^англилар. Тошкент-1990. 5 бет; Узбек хал^ининг шаклланиш жараёни. Тошкент-2001. 19 бет.

61
Миллий автохтонизм назариясида Урта Осиё халк- ларининг барчаси з$озирда яшаб турган ^удудлари билан азалдан боклик деб таъкидланса-да, узбек этногене­зининг бошлангич нуктаси Турк хоконлигидан бошла- нади, деган тезис }фтага ташланиб, узбек халкининг туркий илдизини дастлаб илк )фта асрлар даври билан, кейинрок эса антик давр билан чегаралаб куйилди. Натижада, фанда, ушбу заминнинг унта ^адар тарихи ва бой маданий мероси фа кат эрюнзабон халкка тегиш- ли, деган хулоса чикаришга урин колдирилди. Бундан ^озиргача фойдаланиб келаётганлар орамизда йук эмас.
Тугри, назарий карашларда туркигуй узбеклар­нинг асосий илдизларидан бири, ук томири эронза- бон сугдийлар, боз^тарийлар, хоразмийлар ва сак ка- билалари эканлиги инкор этилмайди. Аммо узбек халки тарихи, маданий мероси, унинг келиб чикиши ^акида битилган илмий маколалар, рисолалар, фун- даментал монографияларда асосий ypFy, унинг тур­кий илдизи билан боглик ёзма манбаларга купрок Каратиб келинди. Натижада, узбек халкининг сугдий негизига беихтиёр соя тушаётганлигига эътибор берилмади.
Одатда кучманчи кабила ва элатлар з$еч качон бир жойда муким яшамайди. Улар доим кучиб юра- ди. Чунки уларнинг хужалик асоси ва турмуш тарзи шуни такозо этади. Моддий маданият ва ёзма ман­баларга кура, Даштикипчок уз табиий-географик шароитига кура, кучманчиларнинг азалий ватани булса-да, у ерларда яшаган з^уннлар ва усунлар, кар- лук ва чигил, аргун ва тухси, калтатой ва кангли, Киргиз ва уйгур, Олтой турклари ва уларнинг аждод- лари ху, ди, рунг з^амда сак-скиф кабилалари з^еч Качон бир жойда муким яшамаган. Улар нафакат бепоён буюк турк данггида, балки Урта Осиёнинг Кадимги дез^кон жамоалари томонидан узлашти- рилмаган дарё з^авзалари ва чулларида з$ам чорва молларини бокиб кучиб юрган. Кучманчиларнинг авом камбагал кисмининг бир булаги з$ар сафар бу заминда колиб кетган ва улар секин-аста утрок з^аёт- га, яъни дез^кончилик ва з^унармандчилик хужалиги билан шугулланишга ута бошлайдилар. Бу жара- ённинг бир неча асрлар давомида мунтазам давом
62
этиши ва унинг узлуксиз такрорланиши натижасида Урта Осиёнинг Амударёгача булган з^удудларида бронза давридан бошлаб туркийгуй кабилалар Туронзаминнинг тубжой аз^олисига айланиб кетишига олиб келган.
Урта Осиё саклари (‘'Авесто"да турлар, уларнинг аслзодалари-орийлар) уз навбатида буюк турк чулининг марказий ва шаркий Козогистон, Тогли Олтой, Урол, Енисей ва Орхон дарёлари ^авзаларигача кириб борганлар ва у жойларнинг з^укмрон туркий тил муз^ити таъсирида туркийлашганлар. Демак, Кадимги сак-скиф кабилаларига хос икки тиллилик жуда кенг турк-сугдий этномайдонда юз берган иктисодий ва сиёсий з^амда этномаданий жараёнлар маз^сули эканлиги з^акикатга якиндир, яъни Узбекистон деб аталмиш она заминимиз халкининг з$ар икки этник Катлами з^ам турк-сугдий этномайдонда жуда кадим-кадим замонлардан бирга яшаб, таркиб топган тагли-тутли, тубжой аз^олисидир.
Собик совет даври тарихий лингвистика тадкикот- лари ва унинг таъсирида булган тарих фанида Урта Осиёнинг кадимги халклари тили масаласида, уларни эроний тилли халк сифатида талкин килиб келинди. Чунки "Авесго" ва Веда каби энг кадимги ёзма манбалар тили Оврупа халкларининг кадимий тиллари билан Кариндош эканлиги аён булгач, бу минтаканинг туб аз^олисини барчаси мазкур ёзма манбалар тилидан келиб чиккан з^олда эронзабон деб кабул килиниб, бу заминда кадим замонлардан улар билан бирга кон' Кардош, куин’^^ушни ва КУДа_анДа булиб яшаб келган туркчиликка з^еч кандай урин к°лдирилмади. Аслида эса, кадимги шимолий Хитой кичик подшоликларининг "ши"лари (йилномачилари) Хитойдан шимолда, шимоли- шарк ва шимоли-гарбда яшаган чорвадор кабилалари з^акидаги маълумотларининг таз^лилига Караганда, Дашти ^ипчокда, з^озирда "Евросиё" деб номланган минтакаларда бронза ва илк темир з^амда ундан кейинги тарихий даврларда кадимги туркий тилнинг турли лазркаларида сузлашувчи кабилалар яшаган (бу з^акда ушбу кулланманинг бундан кейинги тегишли бобларида суз боради).
)^али бу янги маълумотлар кенг оммалашмаган кезларда, з^атто эроншунос олимлар ^индоврупа назариясидан келиб чивдан ^олда, Урта Осиёдан то Байкалгача булган минта^аларда эроний тил му^ити ^укмрон эди, деган асоссиз ^арашни илмий жамоат- чилик онгига сингдириб юборган. Масалага жиддийро^ ёндашилса, туркий хал^лар этногенезини мутла^о турк- чиликдан ёки турк давлатчилигининг илк маконларидан келиб чирб ечиб булмайди. Масалан, %унн давлати ва Турк хо^онлиги шаклланган ^удудлар Урта Осиёдан шареда булган. Аммо негадир, ^ар иккала давлат тари­хида Турон улкаларини уз тасарруфига ^ушиб олиш масаласи бежиз кутарилмаган. Чунки Турон улкалари Марказий Осиёнинг а^оли жи^атидан ^ам таркибий рсми булиб, бу улкалар мил.авв. I минг йиллик урта- ларидан бошлаб Эрон а^омонийлари тасарруфига утган эди. Тани1уш авестошунос олим М.Ис^о^ов таъбири билан айтганда, "бу улкада (^адимги Туронда) ах,омо- нийларнинг сиёсий ^укмронлиги урнатилиб, унинг таркибига кирган эроний ва туркий хал1$ларнинг барига буюк Эрон давлати фу^ароси сифатида papain давлат сиёсати даражасига кутарилди. Халрууарнинг уз тилла- ридан ^атъи назар, умум эроний расмий тил цонуний тил рлиб ^уйилди. Натижада, давлат ма^камачилиги доирасида Туроннинг туркий тил мав^еи сунъий равиш- да бекор рлинди"1.
Шу шароитда А^омонийлар давлатининг таъси- ридан таш^арида долган туркий хал^ар дунёсида давлатчиликнинг янги тулрни вужудга келди, яъни ^уннлар империяси пайдо булди. Бу давлат ички сиё- сатда туркчилик рурда иш тутиб, ташр сиёсатда уз назарини биринчи навбатда Турон ва турк дунё- сини бирлапггиришга ^аратди. Чунки бу улкаларда тил, а^олининг турмуш тарзи бир-бирларига ярн булган з^амда сиёсий жи^атдан Эрон анъанавий дав- латчилигидан ажралиб чирш кайфиятида булган туркий хал1$лар яшарди. Кейинчалик, Турк хо^онлиги ва К°рах°нийлар давлати з^ам айнан шу цудратли ишончга таяниб иш курганлар.
Афсуски, ^озиргача мураккаб тарихий жараён- ларнинг бундай сиёсий жи^атлари таз^лил рлинмай,

минта^анинг тубжой ах,олиси нафа^ат эроний тилли халклар булган, деган тасаввурда, улар билан бирга- ликда, ягона з^удудий кенгликда туркий ^авмлар з^ам яшаганлиги з^исобга олинмай, кадимги Турондаги тур­кий этносни инкор этиш даражасигача олиб келинди. Бундай каРашни собик, совет даври тарих фанининг даргалари Ю.Брегел, С.П.Толстов, ака-ука Дьяконов- лар, В.А. Ливншц, турколог С.Г.Кляиггорний, Б.АЛит- винский, Ю.Я.Ставиский, Б.Б.Рафуров, Е.Е.Кузьмина, В.М.Массон ва бош^алар фанга олиб кирдилар. Бу Караш бутун бир авлод илмий жамоатчилиги онгига сингдирилди. Археология ва палеоантропология мате- риаллари анализи ва таз^лили з^ам мана шу карашга буйсундирилди. Бундай каРашнинг фанда з^укмрон булишида Урта Осиёдан топилган ёзма ёдгорликлар тили асос булди. Як,ингача Урта Осиёдан топилган ка_ димги ёзувлар фа кат хоразмий, боз^тарий, сугдий тил- ларда битилган, демак, тубжой аз^оли эроний тилли булган, деган хулоса кили б келинди. Х,атто туркийда ёзилган ёзма ёдгорликлар з$ам уз номи билан аталмай, улар "номаълум ёзув" деб эълон килинди.
Бунда этногенез муаммосини факат ёзма ёдгор­ликлар тили билан ечиш илмий чалкашларга олиб келиши мумкинлиги з^исобга олинмади. Чунончи, эроний тилли аз^омонийлар давлат маз^камачилигида оромий тили з^укмрон булгани з^олда жонли халк тили Эронда кадимги форсийда эди. ^.атто подшолик суло- лалари кетма-кет туркий халклардан чиккан вакт- ларда з$ам расмий жужжат тили форсийда давом эт­ган. Турк хоконлигининг илк даврида сугд ёзуви ва тили расмий з^ужжатларда ишлатилгани маълум. Чунки сугд тили илк урта асрларда жуда кенг геог­рафик доирада Буюк ипак йули оркали жаз$он савдо тили даражасига кутарилган эди. Мовароунназфда араб халифалиги истилосидан кейин расмий маз^ка- мачилик, илмий-ижодий тил арабча, турмушда эса эроний ва туркийча эди. Демак, ёзма ёдгорликлар тили этногенез муаммосини з^ал этишда асосий омил була олмайди, аксинча куп з^олларда чалкашларга олиб келиши мумкин.
Аммо бу билан ёзма ёдгорликлар тилининг этно­генез муаммоси ечимида урни Щъ, деган маъно чик- майди. К длим г и сиёсий уюшмалар ва давлатлардаги ма^камалар тили з^еч ^ачон шу уюшмалар з^удудида яшаган з$ар хил этник к,атламлар тили ни, уларнинг этник таркибини тули^ ифода эта олмайди. Урта Осиёдаги икки тилли хал1ушрнинг аралашиб яшаши, улар орасидаги бир-бирларига як,инлашиш ва интег­рация жараёнлари турли этник ^атламлар яратган муштарак маданият, фан ва маънавият з^амда сиёсий з^окимият охир-о^ибатда икки ^ардош узбек ва тожик хал!у\арининг деярли бир ва^тда шакллани- шига олиб келган. Шундай рлиб, халкларнинг ке­либ чи^иши масаласидаги бундай илмий papain, муаммо ечимини комплекс ёндашув асосида урга- нишга утилгач, этнология фанида уз урнини топди.
Таъкидлаш жоизки, XX асрнинг 70-80 йилларида Урта Осиё республикалари ^удудларида, Козогистон даштлари, Tofah Олтой, жануби-шарк,ий Урол tof- олди минтакдлари ва Жанубий Сибирда катта ку- ламда археологик ва антропологик тадк,и^отлар олиб борилди. Мутахассислар йулида бой фактик мате- риаллар тупланди. Бирок,, бу з^удудларнинг к,адимда яшаган а^олисининг тили масаласида хулосалар чи- рришда объективлик, тарихийлик ва холислик етишмади. Соби^ совет даври тарихшунослиги эрон- параст лингвистлар таъсирида (улар совет даври та­рихи ва тилпгунослигида нуфузли мавк,ега эга эдилар) Кора денгизнинг шимоли-шаррй соз^илларидан то Байкалгача чузилган чулларда ^адимда эронзабон аз^оли яшаган, бу географик кенгликнинг фа^ат Tofah Олтой ^исмидагина турк ^абилалари яшарди, деган нотурри тасаввур фанда урнашиб долган эди'.
Бундай тасаввур з$озир з^ам нафа^ат Россия ва Тожикистон олимлари, балки айрим узбек археолог ва тарихчилари орасида з$ам учраб туради.
Совет даврида тупланган археологик ва антропо­логик материалларни кайта куриб чи^иш, улар таз$- лилига холислик билан янгича ёндашиш, муста^ил- лик берган эркинликдан фойдаланган з^олда, утган асрнинг 90-йилларидан бошлаб, узбек халки этноге­незининг бошлангич нуктаси роса минг йилга кади- мийлапггирилди. Узбек халки тарихи 3 минг йилдан кам эмас, дейилди. Узбекларнинг икки хил тилда сузлашувчи илк аждодларининг нафакат иктисодий ва маданий, балки этник жиз^атдан з$ам бир-бирига якинлашиш, аралашиш, к°Ришиш жараёни сунгги бронза давридан бошланди, деган хулосага келинди1.
Иккинчидан, з$еч качон этнос аждодларининг антро­пологик типи ва тили этнос тили ва типи билан бир вактда юз бермайди. Чунки этногенез тарихининг илк боскичларида этник бирликлар, айникса уларнинг тили ва типи з$али шаклланмаган. Тил, тип ва этник бирлик тушунчалари з$ар хил давр вокелиги булиб, уларнинг шаклланиш жараёни бир даврда содир булмайди2.
Учинчидан, этнос биологик з^осила эмас, балки иж­тимоий вокеликдир. У кишилик тараккиёти маълум бир боскичининг з^осиласидир. Этнос шаклланиш жа- раёнида, яъни этногенез боскичида ва ундан кейин з$ам з$ар хил тарихий сабабларга кура, унинг таркибига янгидан-янги этник катламлар кушилиб боради. Бу табиий хол. Дунёда з$еч бир халк йукки, у уз шаклланиш жараёнининг илк боскичларидан то миллат даража- сига кутарилгунича бошка этник бирликлар аралашма- ларисиз ривожланган булса. Демак, ер юзининг барча халклари келиб чикиши жиз^атидан куп этник компо- нентлидир. Узбек халкининг келиб чикиши з$ам бунга ёркин мисол була олади. Дарз^акикат, узбек халки эт- но генезининг илк босрчларидан то халк. сифатида шаклланиб булгунига кадар, унинг асосий таркибини ташкил этган автохтон сугд-хоразмий ва ^адимги туркийзабон этник ^атламлардан тапщари, турли даврларда з$ар хил мивдорДа махаллий ва теварак- атрофдан келиб ^ушилган этник гурухларни узига сингдириб борган3.
Туртинчидан, з$ар бир халринг этник тарихини урганиш этник бирликнинг шаклланиш жараёнини илк босрчдан бошлашни та^озо этади. Этник бирликнинг пайдо булиши, ривожланиши ва унинг этносга айла- ниши жуда калим замонлардан бошланиб, унинг хал^ булиб шакллангунига ^адар давом этадиган бутун бир тарихий жараёндир. Этнос тарихининг мурм босрч- ларидан бири эса унинг узил-кесил шаклланиш жараё­нини них,оясига етишидир. Агар этнос шаклланиши низ^оясига етган булса, унга кейинрок, кушилган этник компонентлар шаклланган этнос таркибини узгартириб юбормайди, балки унинг таркибида этнографик гуруз^- лар сифатида узок ва^тлар яшаб, маълум бир тарихий во^елик таъсиридан сунг этнос таркибига сингиб ке- тади. Масалан шундай з^олат узбек халрнинг этник тарихида юз берган. XI-XII аср биринчи ярмида узил- кесил шаклланган узбек халр таркибида XIII аср би­ринчи чорагидан бошлаб, мугул истилолари туфайли, бу заминга кириб келган турк-монгул к,абилалари ва XVI аср бошларида Урта Осиёда 92 кучманчи шайбоний уругларининг пайдо булиши узбек халр этник тарки- бининг асосини узгартириб юбора олмади, аксинча улар жанубий Сибирь антропологик типининг вакиллари сифатида Зарафшон водийси, Сурхондарё ва К,ашк,а- дарёнинг тоголди ва чул минта^аларида, шимолий Хо- размда узо^ ва^т алоз^ида этнографик гуруз^лар булиб яшай бердилар. Уларнинг бадавлат аслзода таба^аси шаз^арларга урнашиб, Урта Осиё узбек хонликларини бопщарсалар х.ам, уларнинг махаллий тубжой аз^олиси таркибига сингиши жуда секин кечди1.
Бешинчидан, з$ар бир халрнинг этник тарихи би­лан шугулланганда, нафа^ат эник бирликнинг бош- лангич жараёнини, балки унинг кейинги даврла- рини, унга хос этник белги ва аломатларни ани^лаб, урганиб бориш талаб этилади. Чунки юк,орида таъ- кидлаб утганимиздек, этник бирлик белгилари бир ва^тда пайдо булмайди, балки этногенез жараёни давомида бос^ичма-боскич таркиб топиб боради. Этнос белгилари орасида тил бирлиги, этномаданий бирлик ва узликни англаш бирлиги алоз^ида а^амият касб этади. Мазкур масалалар буйича этнос шаклла- нишининг назарий асослари билан шугулланган ка- тор олимларнинг фикр-муло^азалари дик,к,атга сазо- вор. Масалан, археолог В.Ф.Генинг этник белгиларни этноснинг уюштирувчи омиллардан фарк килиб, этник белгиларнинг муз^им томони шундаки, улар доим этник маъно ва мазмун касб этади,1 дейди. Этносни уюштирувчи объектив омилларга у з$удудий бирлик, иктисодий хужалик бирлигини киритиб, булар этник муносабатлар ва этник онг турилишига асос беради, дейди. Этнограф Л.П.Лошчук ва П.К.Козловлар тил этник бирлик шаклланишининг муз^им шартидир, тил нафакат этник омил, балки этник белги з^амдир2, дейдилар. Аммо этногенез маса- лалари билан шурулланувчи яна бир катор олимлар тилни этник омилга киритмайдилар, тил фа^ат этник белгидир3, дейдилар. Этник белгилар ичида узликни англаш бирлиги ута мух.им аз^амиятга эга эканлиги ^а^ида этнографлар алоз^ида таъкидлайдилар. Этно­граф В.В.Мавродин тил ва узликни англаш бирлиги элатни халк сифатида бирлаштирувчи муз^им омил- дир4, дейди.
Шундай килиб, этногенез ва хал^нинг этник ри- вожланишини урганишда этник белгилар ва этник омилларнинг таркиб топиш жараёнини кузатиб бо­риш этногенетик тадки^отларни турри йуналишга солади. Этник омиллар таркибини з^удудий бирлик, щтисодий-хужалик бирлиги, этномаданий бирлик, антропологик тип бирлиги ва сиёсий уюшма бирлиги, яъни этноснинг маълум бир давлат доирасида уюш- коклиги ташкил этади. Этник белгиларга эса тил бирлиги, этник ном ва узликни англаш бирлиги, яъни тарихий ^исматнинг умумийлиги киради. Ю^орида айтилганидек, уларнинг таркиб топиши бир даврда юз бермайди, балки узок давом этган тарихий жараёнда бирин-кетин шаклланиб боради. Уларнинг асосий Кисми таркиб топгач, элат халк сифатида шаклланади, этногенетик жараён якун топиб, этник тарих, халк тарихи бошланади1.
Олтинчидан, этногенетик жараённи урганишда масалага комплекс ёндашиш, яъни этногенезга алокадор фан ютукларидан фойдаланиш муаммо ечимига илмийлик багишлайди2. Этногенез муаммоларини з^ал этишда фойдаланаётган бирламчи манбаларнинг нисбати ва хусусиятини билиш му^имдир. У бирламчи манбаларни этнография, антропология, археология, топонимика, тарихий лингвистика, ёзма ёдгорликлар, нумизматика, эпиграфика ва бошкалар ташкил этади. Уларнинг з$ар бири этногенез ва этник тарих учун Кимматли маълумот беради.
Етгинчидан, этногенетик жараённи урганишда учта масалага ойдинлик киритиб олиш зарур: 1. Урганила- ётган этнос тубжой а^олими ёки келгинди? 2. Урганила- ётган этнос асоси бир компонентлими ёки куп компо- нентли? 3. Урганилаётган халк этник уюшмасининг узаги дастлаб каерда таркиб топган? Тадкикотчи уз олдига шу саволларни КУЯР экан, доимо бир нарсани ёдда тутиш керакки, з^еч качон этник уюшманинг "моногенези" булмайди. Дунёда бирон халк йукки, у куп компонентли булмаса.
Узбек халки этногенези ва этник тарихининг на- зарий масалалари билан таникли элшунос олим, ака­демик К.Ш.Шониёзов з$ам шугулланган. У ушбу маса- лада 1998 йилда "Узбекистонда ижтимоий фанлар" журналида "Узбек халкининг этногенезига оид баъзи назарий масалалар" номли ма^ола эълон килди. Ма­на шу ма^оланинг тулдирилган вариантини 2001 йил­да чоп этилган "Узбек халкининг шаклланиш жараё­ни" китобида кайта чоп этди3. Ушбу асарда узбек этногенези ва этник тарихига дойр к,атор атамаларга, жумладан этнос, этник бирлик, кабила, кабила итти- фоки, элат, халк, этнографик гуру^ (субэтнос) ва этник гуру^ларга таъриф берилган ва уларнинг маз- мун ва моз$ияти мисолларда яхши очиб берилган. ^улингиздаги асар талабаларга мулжаллангани боис, этногенез ва этник тарихга тегишли атамалар ^акида кискача маълумот бериб утишни лозим топдик.
Халкларнинг келиб чикиш тарихини урганишда ижтимоий-гуманитар фанларида “этник бирлик" ва "этнос" атамалари ишлатилади. "Этник бирлик" маъ­лум бир ижтимоий тузумда, табиий-тарихий тарак- Киёт жараёни да вужудга келган ижтимоий ва этник уюшмадир. Унинг синоними "этнос" булиб, у юнонча "халк" демакдир. Аммо "этник бирлик" “халк" атама- сига нисбатан маъно жих,атидан аник тушунчадир1. Этнос атамаси, яъни халк жуда кенг ва тор маънода ишлатилади. Масалан, кенг маънода Россия халки, Узбекистон халки, дунё халки; тор маънода: узбек халки, киргиз халки, тожик халки. Кичик бир гуру^ кишиларига нисбатан з$ам "халк" ибораси куллани- лади. Фанда этник бирликнинг уч боскичи, яъни уч тури мавжуд: кабила, элат (халк) ва миллат. Кетма- кет келган бу атамалар турли даврларда вужудга келган, улар уз даврига хос хусусиятлари билан бир- бирларидан фарк килади. "Элат" атамаси туркий ва форсий тилли а^оли уртасида кабила, кабила ит- тифоки, давлат ёки маълум ^удуд фукароларига нис­батан "халк" атамаси урнида ишлатиб келинган. Шу- нинг учун "элат" туркий ва форсий тил му^ити з^укм- рон доирада яратилган огзаки ва ёзма манбаларда учрайди. "Халк" атамаси "эл", "элат" урнида, анча вактдан буён утрок з^аёт кундалик турмуш тарзига айланган этник бирликлар уюшмасига нисбатан иш- латиб келинади.
Кабила — ибтидоий жамоа тузумининг сунгги бос- Кичига хос этник бирлик. Ьуабила уругларга булиниш хусусиятлари билан кейинги боскичдаги этник бирлик (элат)дан фарк килаАи- Кабиланинг узига хос тили (лазркаси), ^удуди, ^абила номи (этноними) булиши ва Кабила анъаналарига унинг аъзолари буйсуниши билан бош^а кабилалардан ажралиб ту рад и. К,абила ypyF жамоалари сардорларидан ташкил топган "ок,сок,оллар кенгаши" томонидан бошкарилган, к,абила жамоасига тегишли барча ишлар демократик принциплар асосида курилиб, 5^ал этилган.
Кишилик жамиятининг тараккий этиб бориши ва синфий жамиятнинг пайдо булиши билан ибтидоий бос^ичга хос этник бирлик —туб маънодаги кабила уюшмаси уз а^амиятини йукотади. Аммо кабила атамаси ва унга тааллукли булган баъзи хусусиятлар колдик сифатида барча синфий жамиятларда з^ам (уларга мослашган ^олда) сакланиб колган.
Тарихда ибтидоий жамоа тузуми билан биринчи синфий жамиятнинг оралигини таникли элшунос олим Л.Г.Морган "Хадимги жамият" (1877 йил) асарида "Хар- бий демократия даври" номи билан фанга киритган. Бу даврда кабилалар орасидаги этник, иктисодий, хужалик ва маданий алокаларнинг тобора ривожланиб бориши ва маълум тарихий вокеликлар сабабли бир Канча кабилалар бирлашадилар. ^абилаларнинг бир- лашиш жараёнида этник бирликнинг янги тури вужуд- га келади. Бу этник бирлик маълум тарихий шароитда ^удудий, иктисодий, хужалик, тил ва этномаданий уму- мийлик асосида шаклланади. "Калимий даврда (яъни ^арбий демократия даврида) вужудга келган бу янги эт­ник бирликни ифодалаш учун, — деб ёзади К Шониёзов, — "элат" атамасини кабул килиш уринли булса керак"1.
Этнография фанида "этнографик гуру^" (субэтнос) атамаси з$ам купрок кУлланилаАи' Этнографик гурух, маълум бир этноснинг, яъни элат — халкнинг ажралмас
К.ИСМИ, унинг таркибидаги булинмалардан бири булиб, узига хос лазркаси, хужалик фаолияти, турмуш тарзи- нинг баъзи бир томонлари билан муайян элатдан фарк, к,илади. Этнографик гуру^ одатда бир кабила ёки элат- нинг бошка ерга бориб, иккинчи бир халк, таркибига з^али мутла^о сингиб кетмай, у билан бирга яшаб келаёт- ган этник бирликка айтилади. Масалан, собик совет з^окимиятига кадар узбек халки таркибидаги кипчоклар, Курамалар, умуман олганда, кучманчи туркий ^абилалар этнографик гурух, эдилар. Баъзи з^олларда этнографик гуруз$ уз элидан, халк,идан ажралиб, бошка бир этнос таркибига кутттилиттти туфайли з$ам пайдо булади. Бу хилдаги этносларнинг катта кисми асрлар давомида туб­жой халкнинг ичида яшаб, унинг урф-одати ва мадания- тини кабул килиб, унинг таркибига сингиб кетган (маса­лан арабларнинг сайд ва хужа тоифаси). Аммо уларнинг маълум кисми уз тили ва урф-одатларини, антропологик Киёфасини як,ингача саклаб келганлар (масалан эроний- лар). >^озирги кунда на кипчок, на курама, на кунгирот, на эрони, на араблар узбек миллати таркибидаги этно­график гуруз^лар була олади. Чунки халк камолат чуккиси — миллат даражасига кутарилган паллада унинг таркибида этнографик гуруз^лар булишини тарихий тараккиёт такозо этмайди.
Этник гуруз$ муайян бир халкнинг парчаланиб, алоз^ида кисмларга булиниб кетиши натижасида ву­жудга келади. Этнографик гуруздан этник гуруз^нинг фарки шундаки, парчаланган халк таркибидан ажра­либ чиккан этник гурух, бошка халк таркибида узок муддат яшаб, шу халкнинг тили, хужалик фаолияти, маданияти, урф-одатлари ва турмуш тарзини кабул Килиб, уларни узига сингдириб, узини унинг номи билан атайдиган булиб колади. Аммо шу билан бир­га, бу гуруз^ утмишдаги уз этник номини эслай олади. Масалан, кипчоклар XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг бошларида узбек халкининг таркибида этнографик гуруз$ булган булсалар, козо1КиРризг коракалпок, туркман, бошкирд ва бошка халклар таркибида этник гуруз$ з$исобланган2. Айрим этник гуруз^лар бошка этник бирлик таркибига кириб, унга аралашиб сингиб кетган булса-да, уз этник номини асрлар мобайнида са^лаб к°ладилар. Масалан, К,ашкадарёнинг урта ок,имларида ^озиргача мажор номи билан аталувчи этник гурух, яшайди. Маълумки, мажорлар Венгрия давлатининг асосий хал^идир. Буларнинг илк аждодлари бир замонлар Сирдарёнинг куйи о^имидаги чулларда ва Урол тоголди районларида яшаган. Милодий IX асрда мажорларнинг катта кисми хазарлар сщувига бардош бера олмай, Fap6ra силжиб, ^озирги Венгрия з^удудига бориб урнашганлар. Бу ерда улар славянлашиб, элат, кейинчалик миллат булиб шаклландилар. ^.адимги она юртларида ^олганлари татарлар, бош^ирд ва узбеклар таркибига кушилиб, сингиб кетишига ^арамасдан ^адимги этник номини (мажор этнонимини) ^озиргача caiyva6 келадилар1.
"Этник жараён" иборасига келсак, этник бирликлар таркибига кирган этник гуру^лар ^фтасидаги этник, и^тисодий-хужалик ва маданий ало^аларнинг узлуксиз ривожланиб боришига "этник жараён" дейилади.
Тадки^отчилар этник жараёнларни иккига, яъни булиниб кетишга ва бирлашишга мойил жараёнларга та^симлайдилар. Булиниб кетишга мойил жараёнлар купрок кучманчи чорвадор кабилалар ^аётига тааллукли. Масалан, бир кабила иттифок,и ёки элатнинг маълум тарихий сабабларга кура, булиниши жараёнларини "^унн", "кангар", "турк", кяманчи "Даштикипчок узбеклари" мисолида куриш мумкин, яъни уз даврида элат булиб шаклланган бу ижтимоий-сиёсий уюшмалар этник жараёнларнинг булиниш тамойилига кура, узларининг дастлабки этнос ^олатларини йукотадилар. Этник жараёнларнинг бирлашиш тамойилига кура, эса, кейинчалик парчаланган бу элат-уругларининг инггиро- кида янги этник бирликлар вужудга келади. Масалан, узбек, киРризг K030ISi туркман, кора^ал1101^ уйгур ва бош^алар.
Узбек халк,и этногенетик жараёнларининг жадал кечган ва^т мил.авв. Ш-мил. V асрлар давомида KaHF давлати доирасида юз берди. Бу даврда турли тилли этник гуру^ларнинг бир-бирларига я^инлашиш, ку- шилиш жараёнлари жадал кечди. Этник гурухдар- нинг таш^и киёфаси, тили, моддий ва маънавий маданиятида я^инлашиш, феъл-атворида умумийлик з^осил булди1. Мил.авв. П-мил. I-II асрларда Тангритог шимоли-шарк,ий з^удудларидан усунларнинг катта гуру^и, Хитойнинг шимоли-Барбий минта^аларидан ва жанубий Сибирда яшаган ху, ди, динлин, теле, з^унн ва бош^а туркий тилли кучманчи этносларнинг катта гуру^и K.aHF давлати з^удудига келиб урна- шадилар2. Мана шу даврда юз берган этногенетик жараёнлар, яъни Мовароунназф ва унга туташ минта^аларда уларнинг сугдийлар, хоразмийлар, боз^тарий ва Фаргона ва Чочнинг утрок аз^олиси билан к°Ришуви натижасида туркий тилли кангар элати шаклланади. Бу этнос узбек элатининг шаклла- нишига асос солган энг кадимги йирик туркий кат- ламни ташкил этган3.
Этногенез ва этник тарихга тегишли атамаларнинг Кис^ача тавсифи ва моз^ияти шулардан иборат.

  1. боб. УЗБЕК ХАЛКИНИНГ КЕЛИБ ЧИКИШИ ^АЦИДА ИЛМИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАР ВА ^АРАШЛАР

Россия империяси давридан сунг ^окимиятга келган собик шуролар давлатининг ички сиёсати нима ^илиб булса з^ам улка халкларини Марказий з^окимиятга нисбатан муносабатини яхшилашга, улка халкларини уз томонига агдариш, бунинг учун эса биринчи нав- батда миллий масалага эътибор беришни зарур, деб з^исоблади. Большевиклар з^окимиятининг доз^ийси В.И.Ленин Шарк.нинг мазлум мусулмон халкларига ка- ратилган мурожаатида, мулкдорлар синфи з^окимият- дан агдарилганлиги, энди з^ар бир халк узлари яшаб турган юрт ва элни му ставил бошкариши мумкинли- гини, уни кандай килиб бошкариш ихтиёри мазлум халвда берилгани з^а^ида алоз^ида таъкидлади. Йуксил- лар доз^ийсининг бу мурожаати жойлардаги миллий зиёлиларни—улка миллий халкларининг илБор отряди, жумладан Урта Осиёда жадидларни жуштириб юборди.
Совет з^окимиятининг 1924 йилда Урта Осиёда утказилган миллий республикаларни ташкил этиш ва уларнинг давлат чегараларини белгилаш йулида олиб борган сиёсати ташк,аридан Караганда, жуда тугри эди. Аммо унинг заминида "шаклан миллий, мазмунан социалистик жамият" КУРИШ рояси ётарди. Бошкача Килиб айтганда, з^ар бир халк Узи истаган жамият ва давлат тузиб, уни узи истаганича бопщара олмас эди. Узокни уйлаб олиб борилган бу сиёсат моз^иятини дастлаб юзаки тушунган жадидлар Совет давлати таркибида Урта Осиёда ягона турк автономиясини тузиш ташаббуси билан чикадилар.
Урта Осиё турк автономиясининг назарий ва мафкуравий асосида "турк миллий ватанпарварлик" гс>яси ётарди. Бу гоя XX асрнинг 20-йилларида Туркистон жадидларининг сиёсий раз^барлари орасида жуда кенг мавкеига эга эди. Собик совет даври сиёсий адабиёт- ларида турк миллий ватанпарварлари пешонасига салбий маънода "пантуркист" тамгаси босилди.
Турк миллий ватанпарварлиги концепциясининг гоявий асосчиси турк файласуфи Зиё Гёкалп (1879­1924) эди. Унинг большевиклар Россияси туркий тил­
ли хал^лари орасидаги тани^ли издоши йирик шарк- шунос-тарихчи олим Заки Валидий Тутон булган. Заки Валидий Туркистон зиёлилари орасида уз асар- лари билан болыневиклар Россиясининг тоталитар- диктатура режими остида колган туркий хал^лар тарихини аник фактлар асосида ёритган сиёсатчи олим сифатида маш^ур эди.
XX асрнинг биринчи чорагида Зиё Гёкалп ва Заки Валидий Тутонлар концепцияси Туркистон миллий жадидлари орасида жуда кенг ёйилди. Бу ^аракатнинг илгор отряди тепасида Бе^будий, Фитрат, Чулпон, Мунаваркори Абдурашидхонов ва ботщалар турарди. XX асрнинг 20-йилларида Турккомиссия билан Туркистон совет автономияси ра^барияти уртасида Турк Республикасини тузиш ва мамлакат ички муаммоларини муста^ил ^ал этиш масаласида кескин кураш кетади. Туркистон совет автоном республикаси Марказий Ижроия Кумитаси раиси Турор Рискулов миллий мухолифат тепасида турди. Уни Туркистон совет автоном республикасининг аъзолари А.Рахлмбоев,С Ху- жанов ва бошк,алар куллаб-кувватлаб чивдилар. Аф- суски, уларнинг барчаси кейинчалик турк миллий ватан- парварлик роясига садо^ати учун сиёсий катагон кур- бони булдилар.
XX аср бошида пайдо булган турк миллий ватан- парварлик концепцияси з^озиргача турк зиёлилари орасида давом этади ва бу гоя айни^са СССР парча- лангач Озарбойжонда, Россиянинг Урол-Волга буйи минтакаларида foht фаол ташви^от килиниб келади. Бу роя тарафдорлари утмиш тарихга мурожаат килиб, Кадимда ва урта асрларда утган, уз таъсирини чул минта- Каларига кенг ёйган турк империялари (з^уннлар импе- рияси ва Турк хоконлиги) ва уларнинг вайроналарида Кад кутарган турк давлатларининг тарихдаги урни ва ролини кутаришга интилиб, буюк туркчилик гояларини Кайтадан тиклаш даври келмадимикан, деган масалани кугарадилар. Уларнинг даъво килишларича, барча туркий хал^лар ягона турк миллатини ташкил этади ва уларнинг илк ватани — Буюк Турон. Турон туркларининг (узбек, козок, кир™3. туркман, татар, бошкирд, уйгур, коракалпок) тиллари эса аслида ягона турк тили булиб, з^озирги узбек, козоК> КИРРИЗ- туркман, озарбойжон www.ziyouz.com4
тиллари аслида ало^ида миллий тиллар эмас, балки ягона турк тилининг шева-лазркаларидир, деган гайриилмий тушунчани тар^атдилар. Айник,са, собик, шуролар им- перияси инкирозга учрагач, мустак.иллигимизнинг даст­лабки йилларида, бу рояни амалга ошириш мак,садида, собик совет давлати таркибида булган туркий респуб- ликалар олимлари ипггирокида умумтурк тарихини ёзиш ва ана шу асосда дарсликлар яратиб, ёшларга таълим-тарбия бериш масаласини кутариб чивдилар ва шу мак,сад йулида Туркияда илмий-сиёсий анжуман- лар уюиггирдилар. Бу анжуманларда ушбу сатрлар муаллифи з^ам катнашган, уз илмий позициясида катьий турган. Х,акик,ат ролиб чш^иб, бу роя улар кутганидек з^ал булмагач, туркиялик олимлар 1993 йилда му ставил туркий республикалар мактаблари учун "Узбек туркла- рининг тарихи", "Озарбойжон туркларининг тарихи", "Киргиз туркларининг таризси", "К,°зок, туркларининг тарихи", "Туркман туркларининг тарихи" китоблари ёзиб чоп эттирдилар.
Узлигини англаб, уз з$ут$укини узи белгилаб, тарак- Киёт сари жадал бораётган суверен туркий давлат- лар ва миллатларни жаз^он з^амжамияти тан олиб, улар муста^ил ички ва таин$и давлат сиёсат юргиза- ётган бир вазиятда, уларнинг мустак,ил миллат сифа- тида мавжудлигини инкор этишга даъват этувчи турк патриотизми билан келишиш ма^садга мувофик булармикан?
1920 йилларда умумтурк миллий ватанпарварлиги керак булган вок;елик эди. Марказий Осиёда турк дунёсини бирлаштирувчи ягона Туркистон давлатини ташкил этиш тарихий зарурият эди. Энди-чи? Орадан 70-80 йил утди, замон узгарди. Узлигини англаган узбек миллати ва унинг муста^ил давлати Карор топди. Шунингдек, k030ISi KHPFH3> туркман, озарбойжон кардошларимизнинг тавдири з$ам узбек- никидек аникланди. Эндиликда узбек, козок, киРриз> туркман, озарбойжон атамалари этник маъно ва маз- мун касб этди, этнонимга айланди. Бу тарихий з$ак.и- Кат. Шундай экан, эндиликда Марказий Осиёда ягона турк давлати эмас, балки туркийзабон муста- Кил давлатларнинг конфедерацияси з^а^ида ran бо- риши мумкин. Бу маънода юртбошимиз И. А.Каримов www.ziyouz.c^ kutubxonasi ташаббуси билан "Туркистон— умумий уйимиз" номи остида юритилаётган сиёсат бугунги куннинг энг долзарб масаласи булиб колмоВДа. Бу ташаббус Марказий Осиёда муста кил туркий давлатлар конфедерациясини тузишга каратилган биринчи дадил сиёсий кадамдир. Аммо бугунги кунда жа^онда глобализация жараёнлари жадал ривожланаётган минтак,ада мавжуд геосиёсий вазиятни х.исобга олмай, факат туркий тилли давлатлар конфедерацияси масаласини кутариш хдм тугри бул- маса керак. Бу муаммо уз даврида, айтайлик, уша XX асрнинг бошларида кайсидир маънода тугри эди. )^атто, болыдевиклар Россияси з^окимиятининг дастлабки йилларида з$ам бу гояни амалга ошириш мушкул муаммога айланди. ^
XX аср 20-йилларида, Урта Осиёда "этник белгилар"га Караб утказилган "миллий чегаралаш" сиёсати туфайли 5 та миллий республика ташкил этилгандан кейин тарих фанида аста-секин янги концепция, яъни "миллий автохтонизм" назарияси шакллана бошлади. Бунга кура, барча туркий тилли халклар келиб чикиши жиз^атидан узлари эгаллаб турган з^удудлар билан азалдан богликдир, деган гоя уртага ташланди. Маълумки, туркий тилда сузлашувчи халкларнинг з$ар бирида узига хослик, этномаданий ва антропологик узгачалик мавжудки, у белгилар айнан уша миллатни бошкалардан ажратиб туради. Шуролар даврида тарих фани ва унинг архео­логия, антропология ва этнография соз^аларида утказилган талкикотлар айнан ана шу менталитетни илмий урга- нишга, этногенетик жараёнларнинг тарихий изчилик билан, бирламчи манбалар асосида объектив тазушл к,и_ лишга кдратидли. Натижада, муаммо илмий ечимига Каратилган бу комплекс тадкикотлар этногенез ва этник тарихни урганишда янги илмий концепцияни, яъни "миллий автохтонизм" концепциясининг тут/шигига олиб келди. Бу концепция этник ном остида "кизил империя" таркибида миллий республикаларни ташкил этилишига, миллий тилларнинг таркиб топишига, узликни англаш ва з$ар бир халкка хос миллий менталитетнинг янада шаклланишига зсизмат кидди. Шунингдек, бу концепция "пантуркизм", "панэронизм", "панисломизм"га карши собик тузум мафкурасининг кучли сиёсий зршоясида булди. Бирок Урта Осиё халкларининг то "миллий чегаралаш" сиёсатига кадар давом этган яхлит тарихини, ягона умум минтака тарихий жараёнларни урганишда миллий республикаларни ташкил этилиши минтакавий тарихий жараённи миллатлараро таксимлаш учун маф­куравий асос булди.
Савол турилади, бугунги геосиёсий вазиятда кайси бир концепция тарихий жараёнларни объектив ёритади ва минтакада тинч ^аётни таъминлай олади? Биринчи йул, узбек халкининг келиб чикиш муам­мосини урганишда, унинг этник асосини фа^ат турк- чилик билан боглайди. Бу йул тарафдорлари узбек халкининг келиб чикиш тарихий илдизи икки тилда сузлашувчи этник компонентлардан, яъни тубжой сурдийзабон утрок ах,оли х.амда жуда кадимдан шу заминда яшаб келаётган утрок ва ярим утрок туркий тилли кабилалар к°ришувидан иборат эканлигини инкор этади. Ва бу йул бугунги кун талабига мутлако жавоб бера олмайди. Чунки бу йул Урта Осиёда кадим- дан мавжуд булган геосиёсий вазиятни з^исобга олмай­ди. Бундан ташкари, бугунги кунда мустакил давлат- ларнинг биронтаси з$ам кандайдир "катта OFa" КУЛ остида бирлашишни ёки утмишдаги кучманчи турк империяларининг боскинчиликка асосланган "бир- лаштирувчилик" тарихий ролини XXI аср давлатчиги учун эталон сифатида кабул килиши мумкин эмас. Дарз$акикат, бугунги кунда туркий тилли суверен давлатларда юз бераётган иктисодий кийинчиликлар ва улардан чикиш йулида баъзилар "турк миллий ватан- парварлиги" роясини узокни уйламай куллашга, бош- Калар эса, кУлга киритган мустакилликни муста^- камлаш учун узига хос ва узига мос йулни танлаб, ижтимоий-иктисодий, сиёсий ва маданий ривожла- нишнинг ягона йули сифатида узаро манфаатдорлик асосида, минтака давлатлари ва "евроосиё симбиози" доирасида, иктисодий интеграцияни кучайтириш йулидан бормокда.
СССР парчалангач, Марказий Осиё халклари тарихига кизикиш кескин ошди, бу яхши аломат. Аммо миллий туркчиликка ypFy бериш, турк патриотизми рояси, биринчи навбатда, ижодий интелегенция орасида янги импулс олди. Уларга мураккаб тарихи- мизни, жумладан Туркистон улкасидаги этногенетик
жараёнлар туб мо^иятини тушуниб етмаган баъзи бир олимлар з^ам эргашдилар. Ва туркий халкларнинг келиб чи^иш илдизлари бир хил, ягона туркдир, деб з$еч ^андай илмий асоссиз мак,ола ва китоблар чинара бошладилар. Этноснинг шаклланиши билан 6ofam^ назарий масалалар уз даврида проф. А.Ю.Якубов- скийнинг "Узбек халрнинг юзага келиши масаласи ^а^ида" рисоласида ашщ баён этилган. Бу ю^орида таъкидданган миллий автохтонизм назарияси булиб, бу концепция тарафдорлари узбек ва тожик хал^- ларининг келиб чик.иш илдизлари икки этник компо- нентларнинг асрлар давомида ^оришуви асосида, турк-сугдий этник ^атламлар асосида ^урилганлигини ^атти^ х,имоя ^илиб чи1ущлар. АЮ.Якубовскийнинг ёзма манбалар ва бирламчи археологик материалларни к,иёсий урганиш асосида ^урилган бу гояси Урта Осиё хал^лари ^адимги ва урта асрлар даври тарихи, археологияси ва этнографиясининг чу^ур билим- донлари-атотуш устозлар С.П.Толстов ва Я.Р.Руломов, тани^ли антропологик олимлар Л.В.Ошанин ва В.В.Гинзбург з^амда бош^аларнинг асарларида кенг илмий исботини топди ва ривожлантирилди.
XX асрнинг 20 йилларида рус эмигранта С.М.Ши- рокогоров илк бор этносга таъриф бериб шундай деган эди: "Этнос —бир тилда сузлашувчи, келиб чи- ^иши бир эканлигини тан олувчи, урф-одатлар маж- муаси з^амда умумий турмуш тарзига эга булган ки- шилар гуруз^идир"1. Умуман, этносга берилган ушбу тугри таърифдан сунг, миллий автохтонизм назария­си асосида изланишлар олиб борган соби^ Шуро даври этнография фанининг назариячилари (П.Кни- шев, С.А.Токарев, Н.Н.Чебоксаров, Ю.В.Бромлей,
В.И.Козлов ва бош^алар) этнос ва унинг назарий- методологик масалаларида ^алам тебратиб, ушбу назария асосларини янада ривожлантирдилар.
Шуро даври ижтимоий-гуманитар фанлари маж- муасида этнос билан "этнография" фани шугул- ланди. Соби1$ Совет даври этнография мактабининг
намояндалари машз^ур рус этнографи Миклухо- Маклай гоялари йулидан бориб, ер юзидаги барча этнослар (хал^лар) уртасида жисмоний ва а^лий фарк йуклигини, улар уртасидаги фарк, фа^ат улар­нинг табиий ва ижтимоий шароити билангина 6of- ливдир, деган илмий холис гоясини ривожлантир- дилар. Дар^аки^ат, Миклухо-Маклай Янги Гвиния папауслари ва Океания оролларидаги xaAiyvap устида изланишлар олиб бориб, уларнинг турмуш тарзи, мод- дий ва маънавий маданиятини урганиш ор^али Fap6 дунёсининг ир^чилик назариясига ^арши ишонарли маълумотлар туплай олган. Совет даврида бу фан асосан тавсифий характерга эга булганлиги учун "этнография" деб юритилди. Бу борада катта ишлар Килинди1. Натижада, илмий автохтонизм назарияси гоялари йуналишида шуролар даври этнографиясида этногенез ва этнос масалаларига илмий-методологик ёндашув асосида тадки^отлар олиб борилиб, тдлки- К°т объектидан келиб чивдан ^ОЛда турли царашлар ва илмий мактаблар шаклланди. Масалан, академик Ю.В.Бромлейнинг дуалистик концепцияси, Н.Н.Че- боксаров ва С.А.Арутяновнинг этнос билан 6ofahi$ информацион концепцияси, Г.Е.Марков ва В.В.Пиме- новнинг тизимли-статистик ёки компонентли наза­рияси ёки Шуролар даврида маълум маънода чек- ланган тани^ли туркшунос олим Л.Н.Гумилевнинг "пассионар назарияси" ва бопп^алар. Чунки Совет даврида бу фан сиёсий буюртмаларни бажарган, аммо этник ривожланишнинг барча жараёнларини равшан ёритиб бера олган эмас. Масалан, этник онг, этник узликни англаш, этномаданият ва этнома­даний ^адриятлар, этнослараро жараёнлар, этнос- лараро муносабатларнинг туб мо^иятини очиб бериш каби этноснинг асосий муаммоларини тд лкик ^илиш маълум маънода чекланган эди.
Мутахассис олимлар орасида этносга таъриф бе- ришда з$ар хиллик мавжуд эди. Масалан, этнос —ке­либ чикиши бир булган кишилар (жамоалар) гуруз^и; этнос — умумий тил асосида шаклланган маданият самараси; этнос — бир-бирларига ухшаган кишилар

гуруз^и; этнос —узликни англаш ^исси ^айнаб-тошган одамлар гуруз^и; этнос — табиатнинг самараси; этнос — ижтимоий категория ёки жамиятнинг ижтимоий з^осиласи ва быщалар.
Машз^ур туркшунос олим Л.Н.Гумилев бу масалада ало^ида позициясига эга эди. У этнос масаласидаги уз царашини "пассионар назария"си ор^али баён этган’. У этносга фа^ат жамиятнинг ижтимоий з^осиласи сифа- тидагина эмас, балки биосферанинг ноёб, камдан-кам учрайдиган натижаси сифатида ^арайди. Унингча, этнос бу табиатнинг, географик муз^итнинг ижтимоий з$оси- ласи, этнос шаклланиши билан 6ofahk, этногенетик жараёнлар эса уз навбатида ижтимоий-табиий аспектга эга. Шу билан бирга, этнос — оддий тушунча булиб, у на ижтимоий, на биологик категорияга киради. Этнос — тарихий-географик фактларнинг эмпирик умум- лашмаси. Аншфоги, Л.Н.Гумилев ^арашларига кура, этнос ижтимоий эмас, балки биогеографик з^осиладир. Этнос биосферанинг таркибий ^исми булгани боис, ундаги ^онуниятларга буйсунади1. Этнос — ижтимоий урамдаги реал борлщ, тарихий кетма-кетликда давом этувчи этногенетик жараёнлар натижаси, уларни х,ара- катга солувчи куч, манба, з^аракатчан, омилкор пас- сионардир. Бу мутацион жараёнлар илдизи Ернинг боисфера з^одисаси билан бокли^, дейди.
Л.Н.Гумилевнинг пассионар концепцияси асоси­да одам табиатига хос з$ар хил з^аракатлар, олга инти- лишлар, эришилган юту^, бойлик ва мансабдан i$a- ни^маслик нафси, уз ^укмини бош^аларга утказишга интилиш, бу йулдан ^айтмаслик, ^они^маслик ва бопп^алар ётади. Л.Н.Гумилевнинг фикрича, мана шу йулдаги ^аракатлар, энергия этноснинг пайдо були- шига, шаклланишига олиб келади. Бопп^ача ^илиб айтганда, мак,сад сари омилкорлик билан OAFa инти­лиш— пассионарликдир. Пассионарлик — инсон пси- хикасига хос биологик з^олат, белги, одамларнинг тинчгина, бефар^ яшаш ^олатини бузишга олиб кел- увчи дастлабки з^аракат, янги авлод пайдо булиши- нинг гаровидир. Одамзод мавжудлиги билан табиий з^олатни доимо бузишга интилади, акс з^олда унинг ма^садга эришиш йулида тинч ва осойишта яшаши мумкин эмас. Атроф-муз^ит билан курашда одамлар бирлашишга мажбур буладилар. Бу курашлар тепасида пассионарлар (урут, ^абила сардорлари)нинг бош-^ош булишлари табиийдир. Акс з^олда эл, элат, хал^, миллат уз-узидан шаклланмайди, деган хулосага келади Л.Н.Гу- милев. Демак, этнос табиий, тинч ривожланиш о^ибати з$ам эмас, балки ижтимоий-маданий жараёнлар риво- жининг з^осиласидир.
Инсон биологик мавжудод, табиатнинг бир ^исми. Кишилик жамиятининг эволюцион таравдиёт нати- жаси. Инсон ижтимоий ва географик омилларнинг таъсири туфайли муайян гуруз^лар ва жамоаларга бу- линади. Мана шундай жамоалардан бири этносдир. Демак, этнос-табиий-тарихий жараёнлар натижасида таркиб топган кишилар гуруз^идир1.
Этнос масаласида собик, Совет даври назариячи- ларидан айник.са, академик Ю.В.Бромлейнинг фикр- лари з^ам эътиборга лойи^. У "Этнос ва этнография" (1973), "Этносоциал жараёнлар: назария, тарих, з^озирги замон" (1987), «Этнос назариясининг очерклари" (1983) деган асарларида этнос назариясига оид мавжуд к,а- рашларнинг илмий таз^лилини берган ва ривожлан- тирган. Натижада, назарий этнографияда "Бромлей концепцияси" ёки "этноснинг дуалистик назарияси" деб аталувчи концепция пайдо булди. Унинг фикрича, этнос аник, бир з^удуд, тил, келиб чи^иш, маданият умумийлиги, уз-узини этник англаш ва уз этник номи (этноними)га з^амда узига хос турмуш тарзига эга булган кишилар гурух,идир. Ю.В.Бромлей тасаввурида, этнос тушунчасини бир ва^тни узида кенг ва тор маънода тушуниш мумкин. Тор маънодаги этнос тушунчасини у "этникос" деб атайди, кенг маънодаги этнос тушун­часини эса "этноижтимоий тузилма" деб аташни так- лиф ^илади. Ю.В.Бромлей назариясига кура, "этникос" узига хос бар^арор маданият, тил бирлиги, психика з^амда этник уз-узини англаш ва этник номга эга булган кишиларнинг тарихан таркиб топган гуруз^идир. Кенг маънодаги этносга ёки "этноижтимоий тузилма"га нафак,ат ^удудий-сиёсий, балки ижтимоий-и^тисодий ум ум ийлик з$ам киради. Масалан, ушбу назарияга кура, узбек хал^и мисолида — бутун ер юзида яшовчи узбеклар этникос булса, Узбекистонда яшовчи узбек- лар этно-ижтимоий организмдир.
Этнос тарихининг муз^им бос^ичларидан бири, унинг шаклланиш жараёни, яъни этногенезидир. Агар этнос шаклланиши них.оясига етган булса, ун- дан кейин, унга ^ушилган этник компонентлар этнос таркибини узгартириб юбора олмайди, балки унинг таркибида этнографик гуруз^ сифатида узо^ ва^тлар яшаб, маълум бир тарихий во^елик таъсиридан сунг этнос таркибига сингиб кетади.
Этноснинг муз^им аломатларидан бири унинг тилидир. Тил купинча хал^ этногенезининг якуний боа$ичи хдсоб- ланади. Масалан, узбек хал^ининг узил-кесил шакллани- Т1ШДД тил узбек этногенезининг якуний омили булди.
Академик К.Шониёзов, узбек этногенези ва этник тарихига дойр асарларида узбек хал^ининг шакл­ланиши IX-X асрларда юз берди, деб ёзади. Шунинг- дек, фанда 1^орахонийлар давлатининг таркиб то- пиши билан (IX-X, ^атто XI асрнинг биринчи ярмида) узбек элати хал^ сифатида шаклланди, деган тасав- вур мавжуд. Аммо 1^орахонийларнинг давлат тили умумтурк тили эди, унинг таркибидан ^али ^арлу^ ва чигил тил лаз^жалари асосида шаклланган эски узбек тили ажраб чи^маган эди. XI асрнинг урта- ларида Р^орахонийлар давлати иккига булингач, унинг гарбий вилоятлари доирасида, Мовароунназф ва Хо­разм, уларга я^ин теварак-атрофда ^арлу^ ва чигил тил лазркалари асосида, уларни улиб бораётган суг- дий, хоразмий, бет^тарий тиллари з^амда бу заминга кириб келган форс ва араб тиллари билан ^оришуви натижасида аста-секин эски узбек тили ривожланиб, у умум турк тилидан XII асрда ажраб чиеди.
Шуни з$ам унутмаслик керакки, турли этнослар бир тилда сузлашишлари з$ам мумкин. Масалан инг- лизлар, австралияликлар бир тилда —инглиз тилида сузлашадилар Шунингдек, бу тилда АК,Ш аз^олиси, канадаликларнинг катта ^исми, Ямайка ороли, Янги Зеландияликлар, ирландлар, Марказий Америка ах,олис:и сузлашади. Тугри, инглиз тилининг бунчалар кенг ёйилиши капитализмнинг мустамлакачилик сиё­сати самараси булиб, айни ва^тда улар эмигрант мам- лакатлар булсалар-да, амалда турли этнослар ^исоб- ланадилар. Демак, этноснинг шаклланишида тил ^амма вак.т х.ам з^ал к,илувчи аломат була олмаслиги мумкин экан. Этносга хос аломатлар сирасига моддий ва маъ­навий маданият, миллий этник аломатлар: урф-одатлар, маросимлар, халк санъати, ахло^-одоб меъёрлари, этномаданий ^адриятлар ^ам киради.
Этнос шаклланишининг энг му^им аломатларидан бири — мазкур этносга мансубликни идрок этиш, яъни этник узликни англаш ^иссидир. Этник узликни анг­лаш х,исси мазкур халк,1^а тегишли фу^аролар томо- нидан узларининг келиб чи^иш тарихи ва тарихий таадирларининг умумийлиги тугрисидаги тасаввурлар асосида шаклланади. Фандаги мана шу ^арашлар асосида этнос назариялари шаклланди, жойларда ма- ^аллий шароитлар з^исобга олиниб, улар янги мате­риаллар, ^арашлар асосида ривожлантирилди.
Мавжуд илмий ^арашлар мажмуасида миллий ав- тохтонизм fohch узининг илмиилиги билан тарих фа- нида уз урнини эгаллади. Ушбу концепция асосида, айни^са, узбек хал^и этногенези ва этник тарихи муам- моларини урганишда академик К.Шониёзовнинг хиз- матлари ало^ида та^синга сазовардир. У ^арийб ярим асрлик илмий фаолияти давомида Марказий Осиё минта^асида яшовчи узбек ва бопп$а ^ардош халрушр этногенези ва этник тарихини изчил урганди, ^атор илмий ма^олалар ва бир неча йирик монографиялар яратди. Унинг "Узбек ^арлутущри" (1964 й), "Узбек хал­кининг этник тарихига оид" (1974 й.), "Узбек халкнинг моддий маданиятидан этнографик лав^алар" (1981 й.), "KaHF давлати ва канклилар" (1990 й.), "Узбек хал^и- нинг шаклланиш жараёни" (2001 й.) каби асарлари Фундаментал илмий асосга эга.
Афсуски, кейинги йилларда Урта Осиё халруш- рининг этногенези ва этник тарихини урганишда яна илмий тафаккурга ёт "панэронизм" гояси жонланиб, минта^ада миллий низоларга олиб келувчи ^аракат- лар килинмоеда. "Панэронизм" гояси тарафдорлари миллий автохтонизм назарияси соби^ совет даври ижтимоий-гуманитар фанларининг сиёсий уйини эди, аслида Урта Осиё минтак,аси эроний тилли xaAiyvap ватани, турк узбеклари бу юртларни зурлик билан босиб олиб, унинг тубжой халк,и — тожикларни TOFy тошларга сщиб чи^арди, деган мазмунда асарлар ёзиб, чоп этмовдалар. Масалан, Тожикистон ФАси академи- ги, тарихнавис Р.Масов А.Я.Вишневскийнинг 1988 йил­да Душанбеда ротопринтда чоп этилган "Ещё раз к вопросу об истории национально-территориального раз­межевания» рисоласига асосланиб, 1991 йилда «Исто­рия топорного разделения», 1995 йилда эса «Таджики: история под грифом "совершенно секретно" номлари остида, 2003 йилда эса "Ассимилиация и дестабилиза­ция" каби панэронизм рух,ида монографиялар чоп этди.
Марказий Осиё шароитида, айни^са унинг гарбий 1$исми —Туркистонда юз берган мураккаб этногенетик жараёнларни з^исобга олмай, бундай чи^ишларга гоя- вий озу^а берувчи кучлар четда з$ам йук, эмас. Масалан, А^Шдаги Индиана университетининг профессори Ю.Брегель ва унинг баъзи издошлари (А.Я.Виш­невский, Н.Неъматов, Ю.Якубов, С.Поляков, Б.АЛит- винский, С.Н.Петрова ва бош^алар) чи^ишларида "^индевропа" назарияси асосида панэронизм ^араш- ларга булган хайрихохдик з^амон кузга ташланади1. Тожикистон раз^барияти номидан "Таджики в зеркале истории: от арийцев до Саманидов» (Тожиклар тарих ойнасида: орийлардан сомонийларгача) асарининг чоп этилиши, унинг кетидан президент Э.Раз^моновнинг 2006 йилни "Год арийской цивилизации" (Орийлар тд малдуни йили) деб эълон ^илиши панэронистик чи- к,ишларга янада кенгрок, йул очди.
Бу борада Тожикистон ФА академиги, тани^ли археолог олим Н.Неъматов ута эронпараст з^амфикр- ларидан з$ам ошиб тушди, у "панэронизм" назарияси- нинг асосини ташкил этган "орийларнинг илк ватани Урта Осиё, унинг тубжой аз^олиси эса тожикларнинг узгинасидир", деб илмий жамоатчиликни ишонтир- мо^чи булмовда1. У "Перманентной макроцивили­зации страны народа Арианы 8000 лет» (Ориёна хал- 1$и мамлакати ин^илобий макротамаддунининг 8 минг йиллиги) ма^оласида орийларнинг келиб чикиш та­рихини узича "даврлаштирди". Унингча, орийларнинг пайдо булиши кадимги тош даврининг юкори палеолит боск,ичига тугри келади. Бу даврни у "арийская ар­хаика" (орий ибтидоси) деб атаб, айнан шу даврда тожик орийлари тарихи бошланган, яъни "орийлар эраси бошланди", тожик орийлари тарихининг ик­кинчи бос^ичи эса мезолит ва неолит даврининг бош- лари (мил. авв. XII-VI минг йилликлар)га тугри келади, дейди. Бу даврда усимликлар ва ^айвонот дунёсининг ибтидоий-интуитив селекцияланиши юз беради, ^ай- вонларни хонакилаштириш, ибтидий де^к,ончилик ху- жалигининг пайдо булиши, орийлар селекцияси, яъни умум авом орасидан орийларнинг ажраб чикиши содир булади. Бу даврнинг "Неолит ищилоби" деб аталган бос^ичида янги тарихий давр, тамаддун ихтиролари, яъни янгидан-янги хужалик кашфиётлари даври бошланади: тош кУР°лларини силликлаш ва тешиш, кулолчилик, тук,имачилик, лойдан уй ясаш ва бопщалар кашф этилади. Ибтидоий ypyF жамоаларининг бирлаш- тиришга, уларни узлапггирувчи хужаликдан ишлаб чик,арувчи хужаликка утишида бош-кош булган орий жамоаларининг тамаддуни "неолит инкилоби" билан якунланади.
Жаноб Н.Неъматовнинг таъбири билан айтганда, милавв. VI-IV минг йилликларда инсоният тарихида орийларнинг "Урта Осиё Ориёнаси" яъни "Кадимги Ориёна" — орий халкларининг илк ватани шаклланади. Шундан бошлаб Ориёна тамаддунининг иккинчи даври бошланади, унинг хронологик санаси мил.авв. IV-III минг йилликларни уз ичига олади. Бу даврда сугорма де^кончилик, а^олининг утрок турмуш тарзи таркиб топади, во^алар, кадимги ша^арлар, ижтимоий-бош- Карув марказлари вужудга келади, бошокли усим­ликлар янги навларининг селекцияси, tof саноати, мис- дан ме^нат куроллари ясаш пайдо булади. Бу даврнинг сунгги боскичида орийларнинг илк ва азалий ватанидан Евроосиё минтакаларига миграцияси (ёйилиши) бош­ланади. Орийларнинг янги гуру^лари Шимолий )^ин- дистонга, Афганистон ва Эронга, /Канубий Каспий буйлари, Жанубий Кавказ ва Кичик Осиёга, Дарданел бурози оркали Фракия ва Эгей денгизи х.авзаларига ёйилиши кузатилади.
Орийлар муаммосининг бу "янги назариячиси" орийларни келиб чи^иши ва уларнинг илк ватани ^а^ида илмий манбаларга асосланган куплаб илмий асарлар борлигини з^исобга олиб фикр-муло^аза 1$ил- маган куринади1. Орийларнинг келиб чи^ишини тош даври билан боглашнинг з$еч бир илмий асоси йут$. Шунингдек, уларнинг келиб чи^ишини ^адимги дез$- ^ончилик минта^алари билан боглаш з^ам асоссиз. Афсуски, миллий эз^тиросларга ута берилган Н.Неъ­матов гояси заминида Урта Осиё халь^лари ^адимги тарихини фа^ат тожиклар билан боглаш ётади. Унинг- ча, ер куррасининг ягона тамаддун учоги Урта Осиё ва унинг а^олиси эса тожиклар булиб, тожик хал^и- нинг аждодлари дунё буйлаб тарк,алиб, тамаддун тарк,атган. Бундай чирш XX асрнинг 30-йилларидаги гитлерчиларнинг ^арашлариыи эслатмайдими?
Н.Неъматовнинг "янги концепция"си аслида со- би^ Шуролар з^окимиятининг дастлабки йилларида авж олган панэронизмнинг ^упол к^финиши холос. Бунда, Урта Осиёда ^адимги дез^ончилик мадания­тининг шаклланиши ва ривожланиши жараёнларини "тожик орийлари"нинг келиб чирши ва ривожла­ниши билан сунъий равишда боглашга уринилган. Афсуски, бундай илмий асоссиз чи^ишлар, мурак­каб илмий муаммолар ечимини топишга эмас, балки уларни янада чигаллаиггиришга олиб келади.

  • ♦♦

Тарихий жараённи холисона ва объектив ёри- титтт, тарихий Boi^ea ва з^одисаларни тутри таз^лил этиш з^а^и^ий илм мезонидир. Бинобарин, турли ил­мий конценциялар ва турлича ^арашлар моз^ияти- нинг баёнидан сунг таъкиддаш жоизки, тарих фани- нинг асосий объекта — хал^, миллатдир, унинг яра- тувчилик фаолиятисиз тарихий жараён мазмун ва маъносини йу^отади. Бинобарин, тарих халрнинг ке­либ чи^ишини з^авдоний ёрита олса; хал^ ривож­ланиш жараёнининг асосий бос^ичларини объектив

кузата олса; жамият тараккиётининг х,ар бир боскичида халкнинг асл фарзандлари (да^олар, арбоблар, фан ва маданият илБор вакиллари)нинг хизматларини тугри бах,олай олса, у ^авдоний ва кизикарли булади. Тарих- нинг у ёки бу муаммоси ечими йулида ишлаб чи^илган илмий концепциялар нафак,ат тарихий жараённи тугри ёритишга, балки муайян минтака халклари уртасидаги алокаларни муста^камлашга, иктисодий ва маданий з$амжиз$атликка з$ам хизмат килмори керак.
Бу борада Урта Осиё халкларининг келиб чикиши масаласини ёритишга багишланган миллий автохто- низм назарияси барча талабларга жавоб беради. Ма­салан, узбек халкининг келиб чикиши муаммосини ёритишда ушбу концепцияга асосланиб, узбек этно­генезининг икки минг йиллик тарихий жараёнларини илмий кузатиш мумкин булди, шу билан бирга, узбек халки нафа^ат кадимги турклар дан, балки у икки этник катлам — туркий ва сугдий тилли халкларнинг Коришувидан ташкил топганлиги исботланди. Ушбу хулоса, узбек халкининг моддий ва маънавий мада- ниятида з^амда з^озирги замон узбекларининг жисмо- ний киёфасида з^ам уз ифодасини топган. Шу уринда таникли элшунос археолог олим С.П.Толстовнинг Ур­та Осиё халклари этногенези з^акида айтган фикрини келтириш жоиздир: ">^озирги замон Урта Осиё халк- ларининг биронтаси з^ам кадимги этносга бевосита бориб такалмайди, аксинча, уларнинг шаклланиши- да з$ар хил микдорда ерли туб аз^оли ва теварак-атрофдан келиб кушилган халклар уз аксини топган"1.

  • ♦♦

Уз урнида, з^озир дунё фанида мавжуд этнос на­зариясига ва унинг урганиш объектига мукобил тарз- да куплаб карашлар ва янгидан-янги концепциялар пайдо булганлигини, Европадаги айрим илмий мактаб вакиллари этнос назариясини кескин танкид килаёт- ганлигини, баъзи назариячилар эса этногенез ва эт­ник муаммолари билан боглик мавжуд назарияларни мутлако рад этишгача бориб етганликларини таъкид-

лаш уринлидир. Айрим к.арашларга кура, "куплаб одамлар узининг у ёки бу этносга тегишли эканлигини унутганлар, ёки мен бирор этносга тегишлиман деб з^исобламай ^уйганлар. Бу типдаги одамларнинг ижти­моий узига хослиги, уз навбатида, ^айси давлатга ёки диний жамоага мансублигига ^араб з^ам ани^анади. ” Умуман олганда, постмодернизм фалсафасига асос- ланган замонавий этносшуносликда бу типдаги одам­лар табиатига мослаштирилган этнос таърифлари пайдо булган. Ана шундай таърифлардан бирига ку­ра, “этнос—умумий ном (этноним)га, маданиятда уму- мий ухшашларга эга булган, жамоавий тарихий тафак- курга ва келиб чирши тарихини умумий мифологик тарзда тасаввур этувчи, узларини маълум бир з^удуд билан 6oe\hi$ з^амда з^амфикр деб билувчи кишилар гуруз^идир." Ушбу таъриф таз^лилига кура, этнос наза- риясига асос булган зэддудий ва тарихий жараёнлар (этногенез) билан 6ofahi$ объектив маълумотлар эмас, балки субъектив жиз^атлар: жамоавий тафаккур, мифология тарзида тасаввур этиш муз^им аз^амият касб этади. Албатта, этносга берилган бундай схолис- тик ^арашлар билан келиши б булмайди.
XX асрнинг охири ва XXI асрда жаз^онда миллий- этник низоларнинг кучайиши муносабати билан (ай- ник>са, СССР парчалангач) этнологияга булган ^изи- рш кучайди. Этнологиянинг турли йуналишлари буйича тад^и^отлар олиб бориш анъанага айланди. Айни^са, бу тарихий жараёнда “шахе ва жамоа му- носабатлари, замонавий цивилизацион жамиятда миллий маданиятларнинг роли, уларни сацлаб i$o- лиш омиллари, этномиллий можаролар ва улар­нинг пайдо булиш сабаблари ва мазкур во1$еа- ларда этник факторнинг урни" каби муаммолар муз^им аз^амият касб этмоеда. Натижада, фаннинг тад^и^от объекти ва методлари з$ам узгара бошлади.
Тад^и^от объекти энди нафа^ат архаик xaAiyvap ва уларнинг маданиятлари булиб ^олди, балки замо­навий индустрлашган xaAiyvap ва уларнинг маданият­лари з^ам тад^и^от объекти сифатида урганиладиган булди. ^озирги кунда купро^ этномиллий мадани- ятларга катта эътибор берилмовда. Жумладан, Узбе­кистонда з$ам, Марказий Осиёнинг бош^а давлатла- рида з$ам этногенез ва этник тарихни урганишда миллий этник хусусиятлар куп рок, ^исобга олиняпти. Шу боис, миллий маданиятлар ва тамаддунларнинг тарихий ранг-баранглиги, дунё халклари тараккиё- тида этник омилнинг урни ва роли, этнослараро ко- муникация шакли ва турлари, миллий этник узликни англаш принциплари, анъанавий машгулот ва хужалик-маданий типлари, моддий ва маънавий маданият, халк байрамлари, удум ва маросимлар, ижтимоий муносабатлар, жамоа анъаналари ва ди­ний ^арашларга оид умумлашмалар з$ам этнос тад- кикот объектига айланди.
Этноснинг энг юкори боскичи, камолат чувдиси миллатдир. Миллат з^ам этнос каби халк маъносини англатади. Аммо халк миллат даражасига кутарил- ганда, унга куйилган талаблар кулами, ички мазмуни ва моз^ияти жирата дан жамият олдида масъулияти юз карра, минг карра юкоридир. Бу з^акда ушбу цул- ланманинг тегишли бобларида уз тушунчамизни аник баён этамиз. >£озир эса унинг фанга кириб ке- лиш тарихи, таърифи, з^ар хил муаллифлар томони- дан берилган тавсифи з^акида тухташни жоиз топдик. Шундай килиб, миллат термини кадимда ва урта асрларда асосан келиб чикиши бир булган, икти­содий ва сиёсий жиз^атдан умумийлик касб этган кишилар гуруз^ига нисбатан ишлатилган. Бундай Караганда, миллат тушунчасига берилган изох; этнос тавсифидан фарк килмайди.
Миллат термини биринчи бор XVIII асрда буюк Франция инкилобидан кейин Барбий Европа халк­лари тилларида маълум бир давлат фукароларига нисбатан этник маънода куллана бошланган. Кейин- рок, бу термин Шаркий Европа мамлакатларига з$ам этник маънода кириб келди. Миллат концепциясини фанга дастлаб француз этнологи Ренан олиб кирган. У урта асрлар Европасида миллий давлатчиликнинг пайдо булиш жараёни билан боглик з^олда илк бора 1877 йилда талкин килган. Унинг фикрича, миллат маълум бир гуруз^ кишиларининг биргаликда яшаш- га, аждодлардан авлодларга утиб келаётган анъа- наларни саклаб колишга булган з^аракат ва умумий макс ад йулида бирлашишга айтилади. Ренандан сунг
миллат тушунчаси масаласида ^атор назарий- методологик кдрашлар пайдо булган, аммо уларнинг биронтаси х,ам мукаммал назария сифатида шакллан- маган ва умум эътироф этилмаган.
Совет даврида миллат атамасига ривожланган синфийликка хос этнос типи деб таъриф берилган. Аммо масалага жиддийро^ ёндашилса, ю^орида таъ- кидлаганимиздек, этнос миллат даражасига усиб чивданда, унинг олдидаги масъулият юз ва минг кар­ра ошади. Миллат иборасининг пайдо булиши капи- талистик ишлаб чи^аришнинг вужудга келиши билан боглик, и^тисодий-хужалик ва бош^а ало^аларнинг ривожланиши, она тилида эркин ижод рлиш, мил­лий этниклик ^иссининг кучайиши, миллий давлат- чиликни ^уриш ^аракатининг авж олиши билан 6of- лиздир. Урта Осиё шароитида бу этномаданий жара­ёнлар XIX асрнинг охирлари ва XX асрнинг биринчи чорагида етилди.
^озирги кунда миллат ибораси Барбий Европа тилларида "бир давлат фут^аролари жамоаси" маз- мунини англатувчи сиёсий маънода ^улланади. Этно- логларнинг таъкидлашларича, сунгги ун йилликларда миллат ибораси билан богли^ анъанавий ^арашлар 1$атти1$ тан^ид филина бошланди. Айник,са бу борада Миклухо-Маклай номидаги Этнология ва антропо­логия институти, унинг директори В.А.Тишковнинг тад^и^отлари киши эътиборини узига тортади. Кон­структивизм тарафдорларидан бири булган антро­полог В.А.Тишков этнос билан богли^ тарихий- ижтимоий во^еликни инсоният тасаввури натижаси тарзида тазу\ил этади ва этносни совет назариячи- лари томонидан яратилган сунъий ижтимоий тузилма деб тан^ид ^илади. Унингча, аслида ушбу "aiyvnfi тузилма" урнида жамият ва маданиятда объектив мавжуд з^амда узаро фаргуш куринишлардан иборат булган уз-узини бош^арув континуми ва структура- вийликка з^аракат рлувчи мозаик, лекин узига хос маданий хилма-хиллик мавжуд, дейди.
Шунингдек, В.А.Тишков бугунги кунда долзарб булиб турган терроризм, экстремизм, миллатчилик, сепаратизм, диаспоралар, камсонли миллий гуруз^лар каби тушунчаларни "ижтимоий антропология" нуктаи назаридан та^лил килади. Унинг фикрича, турли-туман мах,аллий карама-каршиликлар тарихий ва этник муаммолардан эмас, балки "замонавий муаммоларга оид ижтимоий макондаги замонавий иштирокчиларнинг замонавий ихтилофлари"дан пай­до булади ва уз навбатида бу вазиятда миллий адоват ва агрессия сунъий тарзда атайлаб авж олдирилади1. Аммо В.А.Тишков этнос назариясини «тафтиш» ки­лиш асносида мантикка зид хулосаларга зам келади. Жумладан, унингча, миллат тасаввурдаги тузилма булиб, жамоавий х,аракатларга асос булади ва катьий вокеликка айланади2.
Этнос билан боБлик янги замоннинг назарий Карашлардан яна бири — этниклик тушунчасидир. Бу атама утган асрнинг 60-йилларида этнос муаммолари мажмуасига Рарбий Европа этнологиясида этноснинг Зосиласи сифатида инглизча «ethnicity" сузи оркали пайдо булди. Барбий Европа этнологлари тасаввурига кура, бу тушунча асосида, биринчи навбатда, поли- этник характердаги этнос муаммолари ёки минта- Кавий этнослараро муносабатлардаги зиддиятли Золатларни урганиш кузда тутилади. Унинг туб мо- Зиятига тухталиб утирмаймиз. Барб олимларининг расмий тасаввурига кура, этниклик — этник гуруз- ларнинг маданий хусусиятлари йигиндисидан ибо- Совет фанида бу созани ривожланишига йул куйилмади. Аммо СССР парчаланиб, унинг ур­нида муста^ил давлатлар таркиб топгач, миллий гояларнинг шаклланиш жараёнлари кечаётган кезда, плюрализм шабадалари этникликни Россия этно­графия фанига з$ам олиб кирди. Бу йуналишнинг ташаббускорлари Россия ФА Этнология ва антропо­логия институтининг директори, антрополог В.А.Тиш- ков ва С.Н.Абашинлардир. Бу со^анинг тадкикот объекта полиэтник характердаги зозирги замон жа- миятларининг муаммолари, биринчи навбатда, кенг доирадаги ижтимоий-маданий музитнинг бир кисми булган этник гурузнинг муайян этнос таркибидаги бошка этник гурузлар билан зиддиятли золатда бул­ган томонлари, маданий хусусиятларидаги фарк- ларни урганишга каратилган.
Аммо В.АТишков этниклик муаммосини «анъанавий маданий типлар» таснифи тарзида тазушл ^илинишига кескин к,арпш чщади ва этникликни «маданий гибрид- лик» тарзида тал^ин рлади. Унинг фикрича, муаммо- нинг бундай тарзда з$ал рлиниши "инсонни этникликда эмас, балки инсондаги этникликни тадрк> ^илиш" им- конини беради1. Этниклик йуналишидаги изланишларда
В.АТишков ва унинг издошлари (конструктивисглар) фикрича, этникликда ypyF-аймо^чилик ва бопща объектив мезонлардан кура, маданий муносабатлар катта рол уйнайди. Умуман олганда, этниклик бу — муайян этник гуруз^га тегишли маданий хусусиятлар мажмуаси, яъни ундаги маданий фар^ар ижтимоий уюшмасининг шаклидир2. Конструктивистик ^араш тарафдорлари орасида "этникликнинг юзага келишида аввало "биз ва улар" деган узига хос иккилик муносабати булиши лозим, дейишади. Агар бундай муносабат булмаса этниклик з$ам булмайди"3.
XX асрнинг охирги чорагида Fap6 дунёсида этнос ва этниклик муаммолари доирасида этник феномен- ни англаш ну^таи назаридан этнологлар, ижтимоий ва маданий антропологлар, социолог ва психологлар з^амда тарихчилар орасида икки хил методологик мактаб пайдо булди. Булар бир-бирларига ^арама- ррши — примордиалистик ва конструктивистик олимлар булиб, улар уртасида баз^слар з^озиргача кескин давом этиб келади.
Примордиализм (инглизча primordial-бошлангич, дастлабки, азалий, деган маънода) йуналишининг намояндалари (К.Гирц, Р.Гамбино, У.Конноро, Ю.В.Бромлей, Э.Стуард ва бошк,алар) этнос ёки этник­лик табиатда ёки жамиятда объектив асосга эга аник, феномендир, дейдилар. Совет даврида яратилган этнос назариясига (примордиализм йуналишидаги) И.Ста- линнинг 1913 йилда "миллат (этник контекстда талрн рлинган—АА.) кишиларнинг тарихан таркиб топган гуруз^и булиб, у маданиятлар умумийлиги асосида намоян буладиган умумий тил, з$удуд, иктисодий з^аёт

ва руз^ий жамланма асосида пайдо булади" деган таъ- рифи асос булган. Этносга шунга ^ таъриф™
г11тГ,ГЪ'''ГаШ,ИЗЛ':'К' 1923 иил* РУС эмиг^™
С.М.Широкогоров х.ам берган эди. И.Сталин ва С.Широ- когоровларнинг этносга берган таърифлари собик Совет этнос назариячилари (П.Книшев, С.Токарев Н.Чебок-
ла™ В Козлов. Ю.Бромлей) таддикотларида такомил- лашгарилди ва ривожлантирилди. Айни^са, бу масалада Ю.В. Бромлеининг хизматлари катга. Айнан v этнос назариясини материалисгик асосдаги яхлит бир тизимли
ГГЦИЯ Даражасига кутарди. Марказ назариячила- рининг карашларида миллий автохтонизм назария-
аИГв„ГГРИ ЯРаТИЛГаН бУлса'Аа' ^ империя таркибидаги элат ва миллатларга хос этногенетик
хусусиятларга етарли даражада эътибор берилмаган ьу цац гапни академик К.Шониёзов уз асар ва ма^олаларида ало^ида таъкидлайди1.
Одатда, конструктивистлар уз назарий-методологик
Га К6ЛМаганёки y^Pra ^рама-карши юритган з^ар ^андай ^арашни примор- диализмга киритадилар ва уз ^арашларини замонавий фан инъикоси сифатида тал^ин *иледилаР, лр™™ ^алистик чарашни эса "илмий хатоликлар мшкму?-
акалР^т^Иг°рЛп ИЛЗР' АсЛИДа шундайми? Бу борада академик С.Е.Рибаков икки о^имга бадиий таържЬ
шохла’ригаР?ХИИ примоРдиализм Дарахтнинг йирик шохларига, конструктивизм эса дарахтнинг алохида
якка шохига ухшайди"2, деб w гапни гапирга W
Конструктивизм бу - этниклик муаммосини ИЗОХ-
лашда сиесатчи олимлар ва ёзувчилар томонидан эт-
таТаГур"™^11" °НГЛИ Та^а -P™h
Л ^ А А°ктРиналарнинг мужассамидан
SИ' СТРУКТИВИЗМ таРаФдорлари узликни анг­лаш ва тилни муз^им рамзий символ, деб билади ва улар асосида этник ранг-баранглик мавжуд, д^б хи- соблаидаар. Шу боис, удар этнос муаммоларини
Вя °НГзимига алохида эътибор оерадилар. Бу Fap6 олимлари (Ж.Коморофф, М.Смит,
Ф.Барт ва бо1щалар)нинг кдрашлари булиб, масалан, М. Смит этнологиянинг анъанавий ^арашлари асосида ижтимоий тузилиш бевосита маданий фарклардан келиб чи^ади, деб ^исобласа, Ф.Барт "маданий фарк,- лар ижтимоий тузилма ва узаро з^аракатлар натижа- сидир", деб таъкидлайди. Ф.Барт этник узликни анг- лаш этникликнинг музрш аломатлари сирасига кирмай- ди, этник узликни англаш ор^али шахе этник ролини намоян ^илади ва маълум бир гурух. аъзоси тарзида тасаввур килдди, дейди. Шунинг учун улар этникликни англашда этносга хос маданиятдан кура, унинг з^озирги даврдаги фарьуш ва руз^ий чегарасига хос маданий тав- сифни з$ал к,илувчи ах,амият касб этади, деб х,исоблай- дилар. Конструктивистик ^араш тарафдорлари булган гарблик ва россиялик тад^и^отчилар этнос ва мил­латнинг тарихийлик принциплари асосида пайдо були- шини инкор этадилар. Жумладан, замонавий этнослар (улар биринчи навбатда Урта Осиёли этносларни кузда тутади) узо^ муддатли ривожланиш натижаси эмас, балки Совет з^окимияти сунъий равишда барпо этган этнослардир", деган райриилмий гояни олга сурадилар. Бундай ^арашлар конструктивистик ^арашлар булиб, этнос ва миллатни биогеографик сфера з^осиласи экан- лигини з^амда узок, давом этган ва бир неча этногенез боерчларини босиб утган реал борлик, эканини инкор и>иладилар. Уларнинг ^арашларидаги этнос назария- сининг мазмун ва туб моз^ияти шулардан иборат.
Шундай экан, этнос ва миллатга дойр назарий з^амда методологик ишланмаларда бугунги кундаги долзарб вазифа этнос муаммоси билан 6ofahi$ маса- лаларда, минта^а аз^олисининг тарихан таркиб топи- шидаги узо1$ давом этган этногенетик жараёнларни илмий асосли урганиш, минта^а этнослари орасида кадимддн давом этиб келган анъанавий з^амкорлик, з^амжиз^атлик фазилатлари, улар уртасидаги миллат- лараро и^тисодий-сиёсий ва маданий муносабатла- рини ривожлантиришга, миллатлараро миллий- этниклик з^ис-туйгуларини caiyvaui ва ривожлан­тиришга, з$ар бир халрнинг миллий менталитети, ор-номуси, ахло^-одоб меёрларини з^урмат ^илган з^олда тад11$ ^илиш лозим. Олий ва урта махсус таълим тизими ут$ув дастурларида, улар асосида олиб бориладиган у^ув машгулотларида бу масалалар з^ар бир мавзу баёнининг мазмун-ма^садини ташкил этмоги керак.

Download 0,72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   57




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish