Узбекистон республикаси фанлар академиясининг тарих институти узбекистон



Download 5,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet35/60
Sana23.04.2022
Hajmi5,78 Mb.
#577212
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   60
Bog'liq
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari

XVI— XIX АСРНИНГ
БИРИНЧИ ЯРМИДА
УЗБЕКИСТОН ДАВЛАТЛАРИ


БУХОРО ХОНЛИГИ (АМИРЛИГИ)
XV 
аср охирида Амир Темур томонидан яратилган 
давлат бир к,атор кичик х,окимликларга булиниб кет- 
ди. Уларнинг тепасида купинча реал х,окимиятга эга 
булмаган ярим мустак,ил хукмдорлар турар эди. М о- 
вароуннахрда Темурийларнинг давлат ишларида а со ­
сий ролни тархон беклари хдмда Х ож а Убайдулла 
Ах,рорнинг икки угли — Хож а К,утбиддин Ях,ё ва куп- 
рок, Хожаги хож а номи билан машхур булган Хожа 
Мухдммад Абдуллох, уйнар эдилар. Айрим амирлар хдм 
расман олий хукмдор деб х,исобланувчи подшога итоат 
килмас, мустакдл иш юритишга интилар эдилар.
Бу пайтда Урта О сиёнинг шимолида Дашти К,ип- 
ч о к н и н г ш арк,ий к,исм даги к у ч м а н ч и у з б е к л а р
х,укмдори А булхайрхонни н г (1428— 1469) н евараси
Мух,аммад Ш айбонийнинг к,ушинлари куч йигмокда 
эди.
Мух,аммад Ш айбоний (1451— 1510) гох, Самарканд, 
гох, Бухоро х,окимларининг таклифлари билан М ова- 
роуннах,рнинг сиёсий х,аётига фаол аралаш а бошлади. 
1497 ва 1498 йилларда у икки марта Самаркандни камал 
Килишда иш тирок этди. Кейин у темурийларга буйсу- 
нувчи Бухоро хркимининг к,ушин и га к,ушилди ва Б у­
хоро х,окими унинг ёрдамида Тошкент хонига к^арши 
юриш килди. М аълум муддат у Бухорода яшади хдмда 
бу ерда айрим дунёвий ва диний мансабдорлар билан 
якинлаш иб олди. Улар кейинчалик Мух,аммад Ш ай- 
бонийга Самарканд тахтида мустах,камланиб олишда 
ёрдам бердилар.
Бир неча йил ичида Ш айбонийхон Самарканд, Бу­
хоро, Тош кент ва бутун Хоразмни буйсундиришга му- 
ваф ф ак булди1. 1506 йилда Балх забт этилди, 1507 йилда 
эса Х,иротни босиб олди. Ш айбонийхон хдётининг 
сунгги даврига келиб унинг кул остидаги давлат та р ­
кибига шимолда Сирдарё буйидаги шах,арларни, Хо­
размни, Ф аргона водийсини, Ж анубий Туркманистон- 
ни М арв билан бирга хдмда Машхдд, Астробод билан
104


б и р г а A
o m f o h
в и л о я т и н и
к д м р а б о л г а н у л к а н
ХУДУД 
к и р а р э д и 2.
Ш айбонийхон «Имом уз-зам он, халифат ур-рах,- 
мон» унвонини олиб уз кулида дунёвий ва диний х,оки- 
миятни бирлаштирди3.
Ш айбонийхон куш инларига Ф аргона хукмдори, 
Амир Темурнинг чевараси Умаршайхнинг угли Зах,и- 
риддин Мухдммад Бобур (1483— 1530) кдттик, кдрш и - 
лик курсатди. Сулолавий кураш да ёш Бобур аввал 
боища темурийлар билан курашиб, кейинчалик эса 
Самарканд Мухдммад Ш айбонийхон томонидан забт 
этилгандан сунг унинг к,ушинларига кдрш и ж анг кдлиб 
икки марта Самарканд хукуматига бошчилик к,илиш- 
га муваффак, булди. Мухдммад Ш айбонийхон том о­
нидан Самаркднддд к,олдирилган гарнизонга кдрши 
ф итнага Бурхониддин М арринонийнинг авлоди Хожа 
Абулмакорим рах,намолик кдлди. Бобур Самарк,андга 
киритилди ва тахтга утирди, унинг х,окимиятини тез 
орада М овароуш тх,рнинг бошк,а шахдрлари х,ам тан 
олдилар. Аммо Бобур Самаркдндни сакдаб к,ололмади. 
Сам арканд атрофидаги хдрбий х,аракатлар туфайли 
вайрон к,илинган туманлардан Бобурга ёрдам келмади 
ва шахдрда очлик бошланди.
Шах,арликларнинг ош р ах^олда эканлиги Мух,аммад 
Ш а й б о н и й х о н г а к,ул к е л д и в а у б у н д а н ф о й д а л а н д и .
Ш айбонийхон к,ушинининг як,инлашиб к,олганидан 
хабар топган Бобур душман билан Самарканд осто- 
насидан Сарипул деган жойда ж анг к,илишга к,арор 
килли, аммо кдттик, жангда маРлубиятга учради ва ш а- 
х,арни ташлаб чик,ишга мажбур булди.
К ейинчалик у яна бир марта Самаркдндни эгал- 
лашга муваффак, булди, аммо бу Ш айбонийхоннинг 
х,алокатидан сунг юз берди.
1513 йил бошида Бобур Самаркдндни узил-кесил 
тарк этишга маж бур булди.
Бундан сунг факдт айрим ш айбоний хонларгина уз 
х,окимиятларининг вилоятлар х,окимлари томонидан тан 
олинишига ва марказий х,окимиятни кучайтиришда му- 
айян ютукдарга эришишга муваффак, була олдилар. 
Ана шундайлардан бири Убайдуллахон (х,укмронлиги 
1533— 1539) эди. Бухоро х,окими булгани х,олда у м аз­
кур шах,арни давлат пойтахти деб эълон к,илди. XVI 
аср уртасига келиб Ш айбонийлар давлати амалда бир 
нечта мустак,ил х,окимликлардан иборат эди. Унинг
105


икки энг йирик шахдри — С амарканд ва Бухорода 
бир пайтнинг узида расмий равишда хон деб аталувчи 
икки хукмдор утирарди.
Сирдарё буйидаги шахдрлар ва Фарронани уз ичига 
олган вилоятнинг маъмурий бошкдрув хдмда икдисодий 
маркази булган Тошкент амалда деярли «м устакд\ дав­
лат» эди. Тошкентнинг роли Абулхайрхон ва Улурбек- 
нинг к,изи Робия Султоннинг уриллари, Улурбекнинг 
неваралари булган Ш айбоний султонлари — Суюнч- 
хож а ва Кучкунжихон хукмронлиги даврида кучайди.
Тарк,окдик, султонлар ва бекларнинг узаро душ- 
манлиги ш ароитида Бухоро тахтига даъвогар си ф ати ­
да Абдулла султон майдонга чикди, уни кудратли ж уй - 
бор ш айхлари ф аол куллаб-кувватладилар. Абдулла- 
хон II (хукмронлиги 1557— 1598) тарк,ок, вилоятларни 
уз х,окимияти остида бирлаштириш га муваффак, булди. 
1573 йилда Балх буйсундирилди. 1574 йилда Х,исор, 
1578 йилда Самарканд, 1582 йилда Тош кент ва 1584 
йилда Бадахшон забт этилди.
Абдуллахон II даврида Бухоро у зи л-кеси л давлат 
пойтахти, мамлакатнинг сиёсий, ик,тисодий, маъмурий 
м аркази булиб колди, шу сабабли давлатнинг узи хам 
кейинчалик тарихчилар томонидан «Бухоро хонлиги» 
деб аталди. Абдуллахоннинг хукмронлик даврида хунар- 
мандчилик ишлаб чик,аришининг ички, ташки ва тран­
зит савдонинг усиши кузатилди. Пул ислохоти хоннинг 
савдо-сотик, учун к,улай шароитлар яратиш мак,садини 
кузда тутувчи ички сиёсатининг таркибий кдсми эди.
Абдуллахон II хукмдорлигининг сунгги йиллари ташкой 
сиёсатдаги муваффак,иятсизликлар билан тавсиф лана- 
ди. Ш имол томондан к,озок, султони Таваккал хдракат 
бошлади ва бир мунча вак,т Тош кентни ва атрофидаги 
туманларни эгаллаб турди. Ж анубда Эрон шох,и Аббос 
I Абдуллахон куш инларини Хуросондан сик,иб чик,ара 
бошлади. Абдуллахоннинг улими Х оразмнинг муста- 
к,иллигини тиклаш учун сигнал булиб хизмат кдлди.
XVI 
асрнинг охирида Абдуллахон II улимидан сунг 
мамлакатда м арказий х,окимиятнинг мавжуд булма- 
ганлиги, тартибсизликларнинг авж олганлигидан Б у­
хоро хонлигининг ички ва ташк,и душманлари ф ойда- 
ландилар, амирларнинг м арказий бошк,арувдан тулик, 
к,утулиш учун кураш и кучайди.
Х,окимият тепасига келган янги сулола Ж он и й лар- 
нинг (Аштархонийлар) (1601— 1753)4 амирлар ва х,ар-
106


бий к я м а н ч и зодагонлар билан хдмда катта ик,тисо- 
дий ва сиёсий куч булмиш йирик мусулмон рух,оний- 
лари билан х,исоблашмай иложи йук, эди. Бу эса муай- 
ян дараж ада давлатнинг тобора кучайиб бораётган 
тарк,ок,лигини ва м ар к ази й х,оким иятнинг ролини 
пасайиб кетиш ини белгилаб берди5.
Имомк,улихон(1611— 1642) даврида бир мунча си ё­
сий баркдрорлик кузга ташланади. Унинг хукмронли- 
гининг дастлабки йилларида кучманчиларнинг Бухоро 
хонлигининг ш им оли-ш аркдй районларига боск,инчи- 
лик хдракатлари тухтамади. Имомкулихон уларга кдр- 
ши юриш к,илди ва Ашпара хдмда К,оратовгача булган 
худудни буйсундирди. Шундан сунг Имомкулихон Тош- 
кентни эгаллади, бунинг натижасида Тошкент вилояти 
х,озирги 
К , о з о р и с т о н н и н г
ж анубий районлари билан 
биргаликда Бухоро хонлигига буйсунди. Фаргона ви ­
лояти хдм мазкур йилларда унинг таркибида эди. Балх 
хукмдори хдм Имомк,улихоннинг олий х,окимиятини 
тан олди. Унинг 30 йилдан ортик,рок, давом этган х,укм- 
дорлиги даврида Бухоро хонлигининг мавк,еи мустах,- 
камланди.
Бирок, XVII асрнинг иккинчи ярмида Бухоро хон- 
лиги Хоразм хукмдорларининг талон-тарож к,илувчи 
х,ужумларига учрайди, Бухоро атроф и ва куплаб ша- 
^ар-к.ишлоклар вайрон к,илинади.
Балх вилояти хдм К,ундуз, Ж узгон, Шибир^он хдмда 
Термиз, Кулоб, К,абодиён округлари билан бирга рас- 
ман Бухоро хонлиги таркибига кирар эди. Балх х,оким- 
лиги, гарчи вак,ти-вак,ти билан Бухоро хонларининг 
олий х,окимиятини номигагина тан олса-да, к,арийб 250 
йил (XVI аср — XVIII асрнинг биринчи ярми) давоми- 
да деярли мустак,ил вилоят булиб келди. Уша даврлар- 
га оид ёзма манбаларда Балхни атрофидаги туманла- 
ри билан бирга «Балх подшолиги», «Балх давлати», 
«Балх хонлиги» деб аталиши тасодифий эмас6.
Бухоро давлатининг заифлаш иб к,олганлигидан 1736 
йилда Эронда х,окимиятни уз кулига олган Нодиршох, 
Афшар фойдаланди. Урта О сиёга кдлинган иккинчи 
юришдан кейин у мангит уруридан чик,к,ан оталик, М у- 
х,аммад Х,акимбий билан шартнома тузишга м уваф- 
фак, булди. Олий хукмдор А булфайзхон (1711 — 1747) 
бу пайтга келиб давлат х,окимиятидан амалда тулик, 
четлатиб к,уйилган эди.
Мухдммад Хдкимбий Нодиршох, билан м узокара-
107


лар олиб борди ва ах,олини унинг куш инларига кдр- 
шилик курсатмасликка чак,ирди. Амирлар ва давлат 
арбобларига уларнинг мол-мулклари ва эгаллаб турган 
мансабларининг сакданиб к,олишига эришишга ваъда 
берди.
Унинг ёрдами билан Нодиршох, Бухоро хонлиги- 
нинг олий хукмдори деб тан олинди ва Бухоро 1747 
йилгача, яъни шох,нинг ваф отига кддар Эронга тобеъ 
булиб х,исобланди. Бухоронинг тула ваколатли хрю ш и
этиб Нодиршох, барча оталикдарнинг бошлири булган 
Мух,аммад Х,акимбийни тайинлади, унинг амакиси Бу­
хоронинг булаж ак кудратли хукмдори Мухдммад До- 
ниёлбий К арм анани бош кдриш га тайинланди, угли 
Мухдммад Рах,имбий эса Нодиршох,нинг як,ин киш и- 
ларидан бири булиб к,олди.
1743 йилда Мухдммад Хдким ваф от этгандан сунг 
Мухдммад Рахим бутун х,окимиятни 
у з
к,улига олди. 
Унинг буйругига кура 1747 йили Абулфайзхон ул- 
дирилди. 1753 йилда амир Мух,аммад Рах,им тахтга 
утириб, Бухоро давлатининг сунгги сулоласи, 1920 йил­
г а ч а
х,укм сурган маиритлар сулоласига асос олди.
Рахимбий х,окимиятни м арказлаш тириш сиёсатини 
фаол суръатда утказиб, к,удратли амирларни мансаб- 
ларидан бушатди ва уларнинг урнига ах,олининг урта 
табак,аси вакилларини тайинлади. У руг амирлари узла- 
рининг асл юртларидан ажратилиб, маж бурий рави ш ­
да янги ерларга кучирилди. Бу иш уларни уругдошла- 
рининг к,уллаб-к,увватлашидан мах,рум к,илиш мак,са- 
дида амалга оширилди.
Рах,имбий мамлакатни мустакдл идора к,илишга му­
ваффак, булди.
1753 йилда унинг Бухоро тахтига кутарилишида дои­
мо муайян даражада давлатни бирлаштиришга, м арка­
зий х,окимиятни мустах,камлашга к,аратилган сиёсатни 
к,уллаб-к,увватлаб келувчи х,унармандлар ва савдогар- 
ларнинг ф аол х,аракатлари ёрдам берди.
1785 йилда Дониёлбийнинг угли Шох,мурод амир- 
ликда бош оталик, булиб к,олди. Номигагина х,укмрон 
булган ж онийларнинг сунгги вакили Абулгозини (1753 
йилдан бошлаб ж оний х,укмдорлар давлат боищ аруви- 
да х,еч к,андай ролни уйнамадилар) тахтдан ардариб, у 
узини расман «амир — давлат бошлири деб эълон 
к,илди ва Бухоро давлатининг мустах,камланиши учун 
кураш олиб борди. Бухороликлар томонидан к,уллаб-
108


кувватланган бу хукмдор уларни бир кдтор солик, ва 
мажбуриятлардан озод к,илган эди.
Ш ох,мурод суд ислох,отларини ам алга ош ирди, 
куш ин бош ликдарига ердан келадиган даромад урн и - 
га пул билан хдк, тулашни ж орий к,илишга, вакф хуж а- 
ликларини тартибга солишга уринди. Шох,мурод бир 
неча марта «шиа кофирлари»га кдрши уруш эълон 
К.ИЛДИ 
ва Эрон, Афронистон худудларига ю риш лар 
уюштирди.
Кейинчалик Бухоро амирлигида давлат х,окимияти- 
нинг анча мустахдамланиши кузатилди. Бирок, кон со­
лидация ж араёнлари К,ук,он ва Хива хонликлари хукм- 
дорлари томонидан уюштирилган хдрбий хдракатлар 
хдмда ам ирликнинг узида кутарилган кузголонлар 
сабабли тухтаб к,олди. Ана шундай энг кучли 
K ,y 3 F O - 
лонлардан бири хитой-к,ипчокдар к,узголони эди.
Насрулло х,укмронлиги даврида (1826— 1860) айрим 
вилоятларни к,ушиб олиш, давлат х,окимиятини кучай- 
тириш билан 
6 o f a h k ,
янги юриш лар авж олдирилди.

Download 5,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish