1-амалий машғулот Дарёларнинг морфометрик кўрсаткичларини аниқлаш Ишнинг мақсади

1-амалий машғулот
Дарёларнинг морфометрик кўрсаткичларини аниқлаш
Ишнинг мақсади
Мазкур амалий машғулотнинг мақсади талабаларда дарё системаси ва ҳавзасининг морфометрик, яъни шакл ва ўлчам кўрсаткичларини картографик маълумотлар асосида аниқлаш малакасини ҳосил қилишдан иборатдир.
Ишнинг назарий асослари
Таянч атамалар ва иборалар: дарё, бош дарё, ирмоқлар, дарё системаси, гидрографик тўр, дарёнинг узунлиги, эгрилиги, дарё тармоқларининг зичлиги, дарёнинг нишаблиги, сувайирғич, дарё ҳавзаси, сув тўплаш майдони, дарё ҳавзасининг майдони, узунлиги, кенглиги, симметрик­лик даражаси, ўртача баландлиги, ўртача нишаблиги.
Ер сиртига ёққан ёғинлар-қор, ёмғирдан ҳосил бўлган сувлар бирданига дарё ўзанига қуйилмайди. Улар дастлаб ёнбағирларда юза оқимлар, жилғалар кўринишида ҳаракат­ланади. Жилғалар бирга қўшилиб, вақтинчали ёки доимий оқиб турувчи сойлар, кичик дарёларни ҳосил қилади. Ўз навбатида сойлар, кичик дарёларнинг қўшилишидан доимий сув оқадиган дарёлар ҳосил бўлади. Дарёларга ер ости ҳамда эриган музликлар сувларининг қўшилиши уларнинг сувлилигини янада орттиради.
Юқоридагилардан хулоса қилиб, дарёларга қуйидагича таъриф бериш мумкин: дарё деб, ҳавзага ёққан ёғин­лардан ҳосил бўлган ер усти ва ер ости сувлари ҳисо­бига тўйиниб, табиий ўзанда оқувчи сув массаларига айтилади.
Дарёлар океанлар, денгизлар ёки кўлларга келиб қуйилади. Айрим ҳолларда уларга етиб бормаслиги ҳам мумкин. Ўз сувини океанларга, денгизларга ва кўлларга қуядиган дарёлар бош дарё ҳисобланади. Бош дарёга қуйиладиган дарёлар эса унинг ирмоқлари бўлади.
Бош дарё ва унинг ирмоқлари биргаликда дарё системасини ташкил этади.
Дарёлар кўпчилик ҳолларда кўллардан, булоқлардан, ботқоқликлардан, музликлардан, доимий қорликлардан бошланади. Маълум бир ҳудуддаги дарёлар, уларнинг ир­моқлари, булоқлар, кўллар, ботқоқликлар, музликлар, доимий қорликлар шу ҳудуднинг гидрографик тўрини ҳосил қи­лади. Демак, дарё системаси гидрографик тўрнинг бир қисмидир.
Ер сиртига ёққан ёғинлардан ҳосил бўлган сувни икки қарама­қарши йўналишдаги ёнбағирлар бўйича тақсимлай­диган энг баланд нуқталар ўрни сувайирғич чизиғини ҳосил қилади. Ер куррасининг қуруқлик қисмига ёққан ёғинлардан ҳосил бўлган юза сувларни жаҳон сувайирғич чизиғи қу­йидаги икки йўналишда тақсимлайди: