Узбекистон республикаси фанлар академиясининг тарих институти узбекистон



Download 5,78 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/60
Sana23.04.2022
Hajmi5,78 Mb.
#577212
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   60
Bog'liq
O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari

6
o f a h k
,: 
у 711 йилда Еттисувдаги тургашларга 
кдрш и ю риш к,илди, уларни тор-м ор келтириб, 712 
йилда араблар томонидан кдмал кдлинган С ам ар- 
кдндга ёрдамга келди, бирок, марлубиятга учраб кдй- 
тиб кетиш га маж бур булди. 
K,anaFOH 
хок,он хдлок 
булганидан сунг, унинг вориси Билга (Мурилон) хукм- 
ронлигидан кейин иккинчи турк хокрнлигининг за- 
ифлаш увига ва охир-окдбатда 744 йилда унинг хдло- 
катига олиб келган узаро низолар бошланди9. Урта 
Осиё хукмдорларининг араб боск,инчилигига кдрши 
кураш да асосий иттифокдош лари араблар том они­
дан Абу М узахим — «фил» деб лакдб берилган Сулу 
хок,он бошчилигидаги тургашлар булиб к,олдилар'°.
Туркларнинг Урта Осиё хукмдорлари билан узаро 
алок,алари к,андай амалга оширилганлигини тушуниш 
учун к,адимги турк давлати бирлаш малари ичидаги 
х,окимиятни таш кил этиш принципларини куриб чи- 
к,иш зарур. Хок,онликнинг ички ижтимоий-ик,тисодий 
тузуми тадкдкртчилар томонидан туркларнинг узла- 
рига мансуб, шунингдек, хитой солномачилари ва араб 
тарихчилари ёзиб к,олдирган манбалар асосида тик- 
ланмокда".
К,адимги туркларнинг тасаввурига кура, давлатчи- 
ликнинг маркази, давлатни узида мужассам этувчи шахе 
хок,он ёки яна х,ам аник,рок, к,илиб айтганда хок,онлар- 
нинг х,укмрон сулоласи эди. У учта куч — осмоннинг 
(Тангри), Ер-сувнинг куч ва иродаси ва турк халкд- 
нинг фаолияти туфайли ю зага келтирилади12.
Хок,оннинг рафик,аси хотун унвонига эга эди. И. О. 
Смирнова таъкидлаганидек, кейинчалик бу унвон сурд 
тилига кирди ва бу унвонни олган аёл этник мансуб- 
лигидан к,атъий назар, умуман х,укмдорнинг рафик,а- 
сини англатадиган булиб к,олди13.
Тахтга ворислик тартиби турк давлатчилиги тузи- 
лиши учун хос булган улусларга булиниш тизимига 
мувофик, белгиланар эди. Унга кура, тахт отадан урил- 
га эмас, акадан укага, кичик амакидан катта ж иянга 
мерос к,олар эди. Шах,зодалар узларининг х,укмдорлик 
навбатлари келиш ини кутиб, унгача узларига берил-
50


ган улусларда хркимлик к,илар эдилар". Х,окимиятни 
хукмрон сулола к,улида жамлаш принципи М арказий 
Осиёнинг кучманчи давлатларида бошкдрувнинг а н ъ ­
анавий усули, чунки у икки ёкдама самара берарди: 
бир томондан, кучманчи чорвачилик хукмрон булган 
шароитларда бошкдрувнинг ва мудофаанинг баркдрор- 
лиги таъминланса, иккинчи томондан, сулоланинг уз 
ичида х,ам нисбатан осойишталик таъминланар эди.
Турк хок,онликлари яшаб турган узок, йиллар даво­
мида х,окимиятни булишнинг турли шакллари, жумла- 
дан, минтакд хркимларига хок,он унвонини бериш ор- 
к,али жойларга х,окимият ваколатини бериш мавжуд 
эди. Узаро низолар кучайган даврда, 581 йилда Ш або- 
ло хок,он унвонига эга булган Э рф у Нету (Шету) яна 
уч киш ини хокон этиб тайинлади. Турк давлатининг 
бош карув сохдсидаги булиниши кичик хоконларнинг 
мавжуд булишига олиб келди. Бирок, улуг хок,оннинг 
Хамма вак,т битта булиши так,озо этилади1’. Битиклар- 
нинг гувохдик беришига Караганда унинг асосий пре- 
рогативаси ва вазиф аси худолар билан халк уртасида 
воситачи булиш эди16.
Давлатнинг асосини ер билан бирга халк, ташкил 
этарди. Давлатчиликнинг мустак,ил ва анъанавий Урта 
Осиё шаклларини ривожлантирган турк давлати ж а- 
миятнинг муайян ижтимоий тузилмаларига ва кадимги 
туркларнинг давлат томонидан таш кил этилган назо- 
рат к,илинадиган хужалик фаолиятига таянар эди. Бу 
фаолиятнинг асосини кучманчи чорвачилик ташкил 
этар, унча катта булмаган мик,ёсда дех,к,ончилик х,ам 
килинарди. Хитой манбаси «гарчи турклар доимий 
яшаш ж ойига эга булмаса хам, лекин уларнинг хдр 
бирининг аж ратиб берилган ери бор» деб таъкиддай- 
д и 17.
Давлатни бошк,аришда хок,онга унинг кдриндошла- 
ри, энг аввало, х,укмрон сулола аъзолари ва улар то ­
монидан яратилган бошкдрув аппарати ёрдам берар 
эди. Кддимги туркий битикларга кура у туртга булин- 
ган: кдриндошлар; хок,онга иттифокдош булган к,абила 
ва халкдар; хок,оннинг унг томонида 
у г а р у в ч и
амал- 
дорлар ва маъмурий ходимлар, хок,оннинг чап том о­
нидан ж ой олган амалдорлар ва маъмурий ходимлар. 
Хок,оннинг к,ариндошлари—утиллари, амакиси, ж и ян - 
лари ва ога-иниларига тегин унвони берилган. Хитой 
манбаларининг маълумот беришича, к,адимги турк дав-
51


латидаги мансабларнинг асосий штати 28 та булган, 
бунда уларнинг факдт бештаси олий мансабдор х,исоб- 
ланган: еху (ябку), ше (шад), дэлэ (тегинлар), силифа 
(элтабарлар) ва тутунфа (тудунлар). К,олган 23 таси 
кичик амалдорлардан иборат булган. Барча мансаблар 
мерос к,илиб крлдирилар эди18.
Тудунларнинг мансаби туркларга буйсунувчи халк,- 
ларни бошкдриш билан боБлик, эди; хитой манбаси 
таъкидлаб утганидек, «буйсундирилганлар устидан н а ­
зорат к,илиш» ва «соликдар й о ти т » уларнинг вази ф а- 
лари сирасига кирар эди.
Турк куш инининг таш кил этилиши х,ак,ида ёзма 
манбаларда маълумотлар кам. Туркларнинг «урдаси 
куш ин сифатида» унг ва чап кднотларга булиниши 
аникданган19. Тан даврига оид хитой йилномаларида 
турк куш ини булинмалари унликлар билан саналади- 
ки, бу Ю. С. Худяковнинг фикрича, туркларда халк, ва 
куш ин булинишида унлик «осиёча» тизими мавжуд 
булган, деб тахмин к,илишга имкон беради. Улар ора- 
сида ш ахсий сокдилар (ашина урурига мансуб) хок,он- 
ларнинг зирхли гвардияси аж ралиб турган20. 10, 20 ва 
40 киш илик алох,ида йирик к,ушилмалар шадлар ёки 
ёбьу к,умондонлигида булган. Узларининг куч-кудратга 
тулган даврларида, биринчи турк хок,онлиги вак,тида 
хам, иккинчи хок,онлик даврида хам турклар, одатда 
100 минг киш илик к,ушин туплай олганлар. К,ушинда 
хизмат кд
1
лиш м аж бурий эди, лекин унинг тартиби 
к,андай булганлиги маълум эмас21.
Турк булмаган халкдар ва туркий к,абилалар турк 
давлати таркибига курол кучи билан кушиб олинарди. 
Забт этилган душманлар — узга ерликларнинг бошк,а- 
руви х,ам узгача эди — улар узларининг ижтимоий 
тузилмаларини сакдаш лари мумкин эди ва бу тузил- 
малар устидан ноиб-тутук, назорат к,иларди. Шундай 
давлат мавжуд эдики, унда уз халк,и маъмурий (х,ар- 
бий-маъмурий) принцип асосида х,аёт кечирган ва ypyF- 
кдбилачилик ташкилоти шаклларидан фойдалана ол- 
ган, бегона халк, эса буйсундирилган ва агар унга н и с­
батан хукмрон халкцинг маъмурий тизими жорий этил- 
маган булса, у узининг ижтимоий тузилмаларини сак,- 
лаган ва ноиб томонидан бошкдрилган22. Е. И. Кича- 
новнинг ф икрига кура, туркий булмаган халкдарни 
турк элига к,ушиб олинишида энг асосий нарса улар­
нинг буйсундирилиши эди, демак, конф едерация ёки
52


ф едерация бу сузларнинг кдтъий маъносида мавжуд 
булмаган.
Турк жамияти шахсий озод кишилар — бош ва 
куллар — кулкунга булинган. М анбалар куллар мех,- 
натидан фойдаланиш хдк,ида амалда х,еч кдндай маъ- 
лумот бермайди. С. Т. Кляшторный купрок, аёллар мех,- 
натидан фойдаланилганлигини кдйд этади ва куллар, 
асосан, уй ишлари билан шурулланганлигини таъкид- 
лайди23. Туркларнинг жамиятида чорва моллари, кул- 
лар ва бопща буюмларга хусусий мулкчилик хукмрон 
эди. Чорва моллари эгалик белгиси — тамра билан 
тамраланарди. Ю. А. Зуевнинг ф икрига к}фа, кучман- 
чи туркларда м улкчилик д и ф ф е р е н ц и ац и я с и заи ф
булган, айрим шахсга кдрашли мулк мавжуд булма­
ган, оилавий мулк эса урур мулки сифатида идрок 
этилган ш ароитларда уларнинг мулкларининг асосий 
турига эгалик к,илишларини курсатувчи восита 
y p y F
тамгалари билан тамгалаш эди24.
Турк давлати етарли даражада тулик, ишлаб чик,ил- 
ган ж иноий к,онунчиликка эга эди. Ж азон и н г асосий 
турлари кдтл кдлиш, композиция ва талион х,исобла- 
нарди. Улим ж азоси давлатга к,арши ж иноятлар учун 
(исён кутариш, сотк,инлик), х,амда одам улдирганлик 
учун берилган. Одам улдирилганлиги учун к,атл к,илиш 
талион эди. Бузукдик к,илган киш ининг ж инсий аъзо- 
сини, яъни ж иноят к,айси аъзо ёрдамида содир этил­
ган булса, уша аъзони кесиб ташлаш х,ам талион эди. 
Шахсга кдрши кдратилган бопща ж иноятлар ком по­
зиция, яъни етказилган зарарни ун баравар к,илиб 
тулаш, жарох,ат етказгани ёки майиб к,илгани учун 
мол-мулк тарзида товон тулаш, к,изи, хотинини к,ул- 
ликка бериш, суягини синдирганлиги учун эса от б е ­
риш йули билан жазоланарди25.
Турк хокрнлигининг маф куравий асоси шомонлик, 
аждодларга, Осмонга (Тангри) ва Ер-сувга 
с и р и н и ш
булиб, улар давлат культлари х,исобланган. Ш унинг- 
дек, жангчиларнинг ва болаларнинг х,омийси—Умай 
худосига 
с и р и н и ш
хдм кенг таркдлган эди26. Бирок,, 
турк жамиятининг кщ ори табакдси буддизм билан х,ам 
таниш булган. Масалан, хитой манбаларининг берган 
маълумотларига кура, (Суй Шу) Ци давлатидан булган 
ва турклар кулида асирликда яшаган, монахларга хос 
Хуэй Линь исми билан аталган бир шаман Тобо хо- 
к,онни булдизмга тарриб к,илган х,амда муваффак,иятга
53


эришган: хок,он будда ибодатхонаси — пагодани айла- 
ниб, будда диний маросимини бажо келтирган ва руза 
тутган. Бу вок,еалар 574—584 йилларда юз берган27. 
М азкур даврда Осиё динларининг, энг аввало, м азда- 
кийлик ва буддизмнинг таъсири кучли булганлиги кдйд 
этилган. М асалан, сугд тилида ёзилган ByFyr битигида 
«янги, катта сангха таъсис этилганлиги» х,ак,ида хабар 
к,илинади28.
Суй Ш унинг турклар «ёзувга эга эмас, ишга оид 
х,ужжатлар дарахтларга кесма белгилар куйиш ёрда- 
мида тузилади» деб маълумот бериш ига к,арамай, 
сугд ёзувининг турларидан бири асосида ривож лан- 
ган кддимги туркий руник ёзувининг ёдгорликлари 
бизга маълумдир. Сугд алифбосининг турк тилига 
мослаштирилиши, С. Г. Кляшторныйнинг фикрича, 
IV—V асрлардан олдин Шарк,ий Туркистон вох,ала- 
рида амалга оширилган. Турк руний ёзувининг бу 
тури унча ривожланмаган ва ибтидоий булиб, гарчи 
Биринчи турк хок,онлигида давлат томонидан куллаб- 
кувватланмаган булса-да, М арказий Осиёнинг 
Fap- 
бий к,исмида яшовчи туркий тилли ах,оли уртасида 
бир мунча вак,т кулланилган. Кейинчалик, VII аср- 
дан олдинрок, эски руний ёзуви сугд алифбоси та ъ ­
сири остида тубдан ислох, к,илинди ва шундан сунг 
И ккинчи Турк хо^онлигининг м еъёрий давлат ёзуви 
булиб 
К .О Л Д И 29.
Туркларнинг харбий-си ёси й хукмронлнги ва тур­
кий давлат тузилишига хос булган х,окимиятни таш ­
кил этиш майда, мустак,ил х,удуддарга булиниб кет- 
ган Урта Осиё икки дарё оралигининг утрок, дех,- 
к,ончилик районларининг сиёсий ва маъмурий ту- 
зилиш и анъаналарн билан узаро к,ушилиб кетиши 
зарур эди.
Урта Осиёни забт этган туркларнинг сиёсати, даст- 
лаб, мах,аллий х,укмдорлардан хирож олишдан иборат 
булди, илгариги сулолалар сакдаб к,олинди, у ёки бу 
вилоятда мавжуд булган тартиблар х,ам узгартирил- 
мади. Туркларнинг сугдликларга муносабати худди бун- 
дан олдинги эфталларнинг муносабати сингари дав­
латнинг олий васийлиги хусусиятига эга булди30.
Урта Осиё давлатларининг Турк хок,онлиги тар ки ­
бига кириш и даври уларнинг маданий ривож ланиш и 
дараж асининг анча юксаклиги билан тавсиф ланар эди- 
ки, бунда VI аср урталарида туркларнинг назорати
54


остида булган халкдро савдо йулларидаги барк,арор- 
ликнинг хизмати бор. Айрим хукмдорларнинг халкдро 
савдода иш тирок этиш хукуки хдм Турк хок,они том о­
нидан белгиланарди. Масалан, сурдлик савдогар М а­
ннах Эронга элчиликка бориш учун Истами хок,ондан 
рухсат олиши зарур булди. 568 йилда Земарх бошчи- 
лигидаги Византия элчилари Константинополга кдйт- 
ганларида Урта Осиёдаги баъзи хукмдорлар Византи- 
яга уз элчиларини жунатишга рухсат сурадилар. И ста­
ми х,ок,он уларнинг барчасига рад ж авобини берган, 
факдт Хоразм х,окимининг илтимосигина к,ондирил- 
ган31.
Барбий турк хок,онлиги мавжуд булган давр ту р к­
ларнинг махдллий х,укмдорлар билан узаро м уноса- 
батларига оид манбаларнинг хилма-хиллиги билан аж - 
ралиб туради. Уларга, энг аввало, Хитой йилномаси 
Суй Ш унинг Датоу хок,оннинг (575—603) к,изи билан 
сурд 
Х.ОКИМИ 
Дайшеби уртасидаги никох, хдк,идаги маъ- 
лумотлари киради. Уша ернинг узида «у ерда к,онун- 
лар ва ёзув туркча» эканлиги кдйд к,илинади32. Анча 
кейинги даврларга келганда Самарканд ва П анж акент- 
нинг айрим хокимлари келиб чик,ишига кура турклар 
эканлигини курамиз. В. А. Лившиц кдйд к,илиб угган- 
дек, Сурда,а тахтга утиришда ворислик булмаган; х,ар 
х,олда 709 йилда П анж акентда турк Билганинг урнига 
сурдлик Деваштич х,оким булган, унинг отаси Йодх- 
ш етак хам хоким эмас эди33.
Сурднинг VII аср охири, VIII аср бошидаги и ж ти ­
моий тузуми, турклар ва сурдлар уртасидаги х,ук,ук,ий 
муносабатлар ва давлат ички х,аётининг бошк,а ж и - 
х,атлари олимлар томонидан муфассал тадк,ик, этилган 
Мур торидан топилган сурд х,ужжатлари оркали маъ- 
лумдир34. Биз фак,ат мавзуимиз учун мух,им булган 
маълумотларни умумлаштирамиз.
Сурд х,ужжатларида феодал типидаги ривожланган 
иерархия мавжуд булган деб тахмин кдлишга асос бе- 
рувчи кенг куламдаги иж тимоий терминология к,айд 
этилган. Ок,суякларнинг асосий тоиф асини х,укмрон хо- 
надонларнинг вакиллари (Хитой манбаларида чжа-у) ва 
ер эгалари булган зодагонлар дех,к,онлар (азимлар ва 
оддий дехдонлар) таш кил к,илар, улардан сунг куп сон- 
ли озодлар (озодкор халк,, одамлар) турар, уларнинг энг 
олий табакдси унвонли зодагонлардан иборат эди. О зод­
лар доимий равишда князь хизматида булар ва солик,-
55


лардан озод этилган эди. Ах,олининг асосий солик, тулай- 
диган к,исмини карикарлар-хунарм андлар ва дех,к,он- 
лар таш кил этади. И ж тим оий зинапоянинг энг куйи 
поБонасида куллар — умрбод ва вак,тинча кул булган- 
лар хдмда турли тоифадаги хизматкорлар турар эди.
Кадиварнинг ф аровон хдёт кечириш ининг асосида 
кдндайдир тоифадаги ерга эгалик к,илиши (оиланинг, 
урутнинг) ётар эди,, бу хдкда хусусан, Мут архивида 
сакданиб к,олган ва ер участкасининг сотилганЛигини 
тасдикдовчи васикд (хуж. В8) гувохдик беради. М аз­
кур хуж ж атнинг мазмуни В. А. Лившиц томонидан 
аникданган. Васикд куйидаги асосий бандларни уз ичи­
га олади: васикднинг тузилган вакди, битим тузилаёт- 
ган томонлар, олди-сотти п редм ета ва олди-сотди 
битимининг кдндай шартлар асосида тузилганлиги, гу- 
вохдарнинг номлари ва хуж ж атнинг тузилиши учун 
масъул булган шахснинг исми (ёки мансаби). Участ- 
канинг бах,оси драхма х,исобида к,айд этилган. Ш уни- 
си к,изик,арлики, унинг нархи турк кушинида жангчи- 
ларга маош урнида туланадиган ипак газлама парча- 
сининг к,ийматига тенг булган3’.
Дех,к,онларнинг бошкд бир даромад манбаи тегир- 
монлар булиб, улар энг йирик дехдонларга, биринчи 
навбатда ихшидларга тегишли эди. Бу хдкда Мур ар- 
хивидан олинган бошкд бир хуж ж ат — тегирмонни 
иж арага бериш хдк,идаги ш артнома гувохдик беради36. 
Илк урта асрларда тегирмондан фойдаланишнинг икки 
хил шакли мавжуд булган: иж арага бериш, эгасининг 
узи фойдаланиши. М ана шунга ухшаш яна бир даро­
мад манбаи бозорлар эди. Улардаги дуконларнинг катта 
к,исми дех,к,онларнинг хусусий мулки булиб, бундан 
ташк,ари айрим дех,к,онлар бутун-бутун расталарга эга­
лик к,илар ва улардан доимий равишда даромад олар- 
дилар. Сурдд,а тук,увчилик х,унари, айник,са пахта ва 
ипакдан матолар тук,иш ривожланган эди. Шунингдек, 
кунчиликнинг ривож и хдм ундан к,олишмаган. Ислом- 
гача булган даврда Сурддд худди кейинги даврларда 
булгани сингари к,урол-ярор ишлаб чикдрадиган мах- 
сус давлат устахоналарининг мавжуд булганлиги тах- 
мин к,илинади. Совутлар, жибалар, дубулгалар ва оёк, 
кийимлари турли шахсларга, шу жумладан, мансаб- 
дорларга доимий равишда бериб бориладиган нарса- 
лар булган. Буларнинг хдммаси П анж акент х,окими 
Деваштичнинг девонида махсус руйхатларда к,айд этил-
56


ган (А 5 ва Б 1). Деваштичнинг хазинасига чармлар 
етказиб берадиган терига ишлов берувчи устахоналар 
Зараф ш оннинг юк,ори ок,имидаги худудларда мавжуд 
эди. Чармнинг катта к,исми утрок, худудларга кучман­
чи турклар том онидан олиб келинганлиги маълум 
(гуштга суйиладиган ва юк ташийдиган хдйвонларни 
хам улар етказиб берар эдилар). Турклар терини и ш ­
лов берилмаган холда олиб келар, кейин эса жойларда 
улар утрок, ах,оли томонидан кдйта ишланар эди. Гео- 
графларнинг берган маълумотларига кура, Шошда худ- 
ди шундай булган37.
MyF туплами таркибидаги никох, хдк,идаги ш артно- 
ма деб аталган хуж ж ат Сурддд ривожланган ф укдро- 
лик ю риспруденцияси мавжуд булганлигидан далолат 
беради38. У озодлар табакдсига мансуб булган. Уттагин 
ва унинг васийлигидаги аёл, Навикат подшох,и Ч ер- 
нинг хотини уртасидаги никох, вак,тида тузилган. В. А. 
Лившиц мазкур хуж ж атнинг тузилиши билан м уво­
фик, равишда, томонларнинг узаро мажбуриятларига 
дахлдор булган саккизта бандни аж ратиб курсатган. 
М атнни тахдил к,илиш натижасида тадкдаотчи Сурдй,а 
полигамиянинг мавжуд булганлиги 
х д к ,и д а г и
хулосага 
келди. Бирок, купхотинлик факдт зодагон озодларга ва 
бадавлат оилаларгагина хос булган39.
Сугдларнинг зодагонлари туркий иерархия тар ки ­
бига кирган, вохалар ёнида урнашган турклар гурух,- 
ларининг бошликдари эса махаллий сиёсий тизимда 
иш тирок этганлар40.
И. О. Смирнованинг фикрича, ёзма манбаларда мав­
ж уд булган далилларга асоланиб ш ундай хулосага 
келиш мумкинки, VIII асрнинг биринчи чорагидаёк, 
Сугднинг заминдор зодагонлари бу ерда утрок, булиб 
к,олган турклардан ташкил топа бошлаган41.
Урта Осиёнинг, хусусан Сугднинг ик,тисодиётида 
ташк,и ва шунингдек, ички савдо х,ам мух,им роль уйна- 
ган. Турфон вохдсида X асргача мавжуд булиб келган 
сурд колониялари сурдларнинг халк,аро савдодаги му- 
х;им урин тутганлигидан далолат беради. Буни биз сурд 
колонистларининг Самарканд ва Бухородаги к,арин- 
дошларига ёзган хатларидан 
(VI аср) биламиз. М аз­
кур хатларда сурд мух,ожирлари савдо битим лари 
хдк,ида, мис, кумуш, олтин эвазига сотиб олинган то- 
варлар, уларнинг товарларига к,уйилган нархлар х,ак,ида 
хабар берадилар х,амда замоннинг нотинчлиги туф ай-
57


ли юзага келган к,ийинчиликлардан ш икоят к,илади- 
лар42.
Ички савдо хдк,идаги маълумотлар асосан хитой ва 
кейинги даврга оид мусулмон манбаларида ж ам лан- 
ган. Уларнинг барчаси сурдликларнинг савдо-сотикда- 
ги мох,ирлигинн тасдикдайди, зиёратчи Суань Ц зян 
(629 йил)нинг сузларига кдраганда мамлакат ах,олиси- 
нинг ярми дехдончилик билан, ярми эса савдо билан 
шурулланган43. Сурднинг асосий шах,ри Самарканд айни 
пайтда унинг савдо-саноат маркази булган ва карвон 
йулидаги мух,им йирик пункт сифатида катта роль 
уйнаган. Чет эллардан келтирилган товарларнинг к ат­
та микдори, махдллий хунармандчилик мах,сулотлари- 
нинг асосий к,исми шу ерда жам булган. Пойкенд, 
Иштихон, Вардана ва Арбиджон хам энг йирик савдо 
ш ахарлари, Тавовис ва Зандана савдо-хунарм андчи- 
лик к,ишлоклари эдилар. Бухоро узининг заргарлик 
буюмлари билан машхур булган. Мах,аллий афсонага 
к)фа, Бухоронинг Самаркандга хирож и орасида хдр 
йили махдллий хунармандлар томонидан кумушдан 
ясалган куёнлар ва олтиндан ясалган ох,улар ж унати- 
лар эди. Таъриф и ёзма манбалар орк,али маълум булган 
махаллий бозорлар х,амда илк урта аерларда Сурдда 
пул муомаласининг кенг ёйилганлиги ички савдонинг 
ах,воли к,андай булганлигини як,к,ол курсатади44. Урта 
Осиёнинг айрим улусларида VIII аср бошларида келиб 
чикдппи туркий булган х,укмдорлар томонидан чикд- 
рилган тангаларнинг зарб этилиши х,ам анъаналар таъ- 
сири остида юз берган эди. Тангаларда туркий унвон- 
ларн и билдирувчи сурд тилидаги ёзувлар мавжуд. 
Еттисувдан ташк,ари, кддимги туркий тангалар Сурд, 
Чоч ва Фарронанинг айрим улусларида зарб этилган, 
бирок, уларнинг микдори ва худудининг чекланганли- 
гига к,араб ф икр юритадиган булсак, мазкур танга­
л ар ф ак д т м аълум бир ж о й л а р д аги н а м уом алада 
булган4’.
Урта Осиёнинг турли хок,онликлари таркибига кир- 
ган давридаги моддий маданияти узида мах,аллий-утрок, 
халкдар ва кучманчи туркларнинг муштараклигини акс 
эттиради. Уларнинг муштараклиги к,урол-аслах,а, зеб- 
зийнат буюмларининг решашлигида, к,имматбах,о ме- 
таллдан ясалган идиш шаклида, яъни Урта Осиё ж а- 
миятининг хдрбий, аристократик доиралари билан бог- 
лик, предметларда намоён булган. Моддий маданият-
58


даги умумийлик энг аввало, тадк,ик,отчиларнинг ф и к- 
рига кура, сурд ш ахдрлари ва турк хокрнларининг 
м анфаатларининг муштараклиги билан борликдир46.
Урта О сиёиииг турк хок,онликлари таркибига ки- 
ритилиши ижобий ах,амиятга эга булди. У туркий кдби- 
лаларнинг жипслашувига хизмат к,илди, Урта Осиёда- 
ги бир кдтор туркий халкдарнинг шаклланишига асос 
солди. Хокрнликларнинг кудратли х,арбий ташкилоти 
Хитой ва Эроннинг Урта Осиё халкдарига нисбатан 
таж овузкорона сиёсати йулига мустах,кам тусик, куйди. 
Бепоён, улкан давлат бирлаш маларининг ташкил то- 
пиши хунармандчилик ва савдо-сотик,нинг ри вож ла­
ниши учун кулай имконият яратди. Турклар том они­
дан амалга оширилган М арказий Осиёда сурд коло- 
нистлари кдшлокдарининг барпо этилиши чулнинг узок, 
районларида икдисодий х,аётнинг жонланиш ига кумак 
берди. М ана шу х,ол хок,онликнинг ик,тисодий ва м а­
даний к,иёфасига уз таъсирини курсатдики, уни ту р к­
ларнинг унча катта булмаган утрокдашган к,исмидан 
х,амда давлатнинг м аданий х,аётида, дех,к,ончилиги, 
х,унармандчилиги ва савдода асосий мавк,еларни эгал- 
лаган сурдлардан иборат утрок, дех,к,ончилик билан шу- 
рулланувчи ах,оли ва сиёсий жих,атдан х,укмрон булган, 
кучманчилик ишлаб чик,аришига асосланган кучманчи 
турк ах,олисининг к,ушилиб кетиш и хос эди'17.
Юк,орида баён к,илинган барча ф икрларни якун- 
лаб, шундай хулосага келиш мумкин: Урта Осиё икки 
дарё оралирида мавжуд булган давлатлар Турк хок,он- 
лиги ва Барбий турк хокрнликлари таркибига к,уши- 
либ олингунига кддар VI—VII асрларда уз х,олича 
ривожланганлар. Турк кучманчи давлатлари учун хос 
булган баъзи бир белгиларни узида сакдаб ва уларни 
дех,к,ончиликка оид хужалик тарзига мослаштириб, дав­
латчилик Урта О сиёнинг к,адимий анъаналари ва янги, 
турклар-кучманчилар томонидан келтирилган анъана- 
лар асосида симбиоз характер касб этади. Бунда с и ё­
сий кттифок,, Урта Осиёдаги мустак,ил ва ярим муста- 
Кил мулкларнинг ф едерацияси шаклланади. Бунинг 
натижасида Урта Осиё халкдари узок, вак,т мобайнида 
К,утайба бошчилигидаги араб к,ушинларининг ольа сил- 
ж иш ини тухтатиб туришга муваффак, булдилар.

Download 5,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   60




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish