Узбекисто олий ва урта махс н республикаси ус таълим вазирлиги



Download 2,1 Mb.
bet58/70
Sana17.07.2022
Hajmi2,1 Mb.
#817708
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   70
Bog'liq
Математик тасаввурларни шакллантириш (2)

т я
«Ал — жабр вал-мукабала» рисоласи кейинчалик Европада «алгебра» деб аталадиган булди.
Айни шу асар туфайли Ал-Хоразмий номидан XII аср бошларида «алгоритм» термини пайдо булди.
Хоразмийнинг математикага оид шох асарлари Fapб ва Шарк халклари тилларига таржима килиниб, куп асрлардан буён кулланма сифатида хизмат килади.
Хоразмийнинг «Х,инд хисоби ва сонлари хакида», “Ал-Жабр”, «Арифметика», «Мармар соат хакида», «Ер суръати», “Тарих китоби”, «Яхудий эралари ва байрамлари» хакида асарлари, айникса маълум ва машхурдир. Унинг «Зижи» номли асари дастлабки астрономик асар сифатида Шаркдагина эмас, Гарбда хамшу фан ривожи учун катта хизмат курс атган.
Мухаммад ибн Мусо Хоразмийнинг ибратли хаёти, ижоди, яратган асарлари, колдирган мероси бебахо бойлик булиб, хозиргача хам киммати ва ахамиятини йукотмаган.
МУХАММАД ТАРАГАЙ УЛУГБЕК (1394 — 1449)
Тахминан 1425-1428 йиллари у Самарканд якинидаги Оби Рахмат тепалигида узининг расадхонасини курдирди. Расадхонанинг биноси 3 каватли булиб, унинг асосий куроли секетантнинг баландлиги 50 метрча эди.
Улугбекнинг илм — фанга кизикишида, биринчидан бобоси — Темур билан узга юртларга килган сафарлари, бобоси саройидаги шоирлар ва олимлар билан утказиладиган сухбатлар, отаси —
115


Шохрухнинг ноёб китобларини севиши ва йигиши, юнон олимлари Платон, Аристотель, Гиппарх, Менелайларнинг, шунингдек, уз ватандошлари — Хоразмий, Беруний, ибн Синоларнинг асарлари билан якиндан таниш булиш, уша замонда Урта Осиёда математика, астрономия ва бошка фанлардан етук асарлар мавжудлиги сабаб булган. Бу шарт — шароитларнинг хаммаси Улугбек илмий йуналишининг шаклланишига, Самаркандда «Астрономия мактаби» нинг вужудга келишга сабаб булди.
Улугбекнинг синус ва косинуслар жадваллари бир минут оралик билан тузилган. Зижда Улугбек бир градуснинг синусини хисоблаш учун алохида рисола ёзганлиги кайд килинди. Аммо унинг бу асари хозирча топилмаган.
Зижнинг амалий астрономияга тааллукли кисмида эклиптика экваторга огиши, осмон ёритгичларининг координатларини аниклаш, ердаги ихтиёрий пунктнинг географик узунлиги ва кенглигини аниклаш, юлдузлар ва сайёралар орасидаги масофаларни аниклаш каби масалалар бор. Улугбек ой ва куёш тутилишларини икки усулда:

  1. Узи тузган жадваллар ёрдамида.

  2. Бевосита хисоблаб аниклаш мумкинлигини айтади ва усулларга доир мисоллар келтиради.

Улугбекнинг юлдузлар руйхати 1018 юлдуздан иборат булиб, у юлдуз туркумлари буйича жойлаштирилган. Руйхатда хар бир юлдузнинг туркумдаги номеридан ташкари, унинг юлдуз туркумидаги урнининг кискача тавсифи, 1437 йилдаги тенг кунлик нуктасига нисбатан узунлиги ва кенглиги берилган.
Буюк олимнинг «Рисолаий Улугбек» номли астрономик ва «тарихи арбаъулус» номли тарихий асари хам урганилмаган. Бу асарлар, умуман фан тарихида хам маълум ва ноёбдир.
Улугбек жасади Самаркандда дафн этилган.
1449 йили Улугбекнинг фожеали улимидан сунг Самарканд олимлари аста-секин якин Урта шарк мамлакатлари буйлаб таркалиб кетдилар. Улар узлари борган ерларга Самарканд олимларининг ютукларини ва «Зиж»нинг нусхаларини хам етказдилар. Хусусан Али Кушчи 1473 йил Истамбулга бориб, у ерда расадхона курдирди. Шу тарика Улугбек «Зиж»и Туркияда таркалди ва
Туркия оркали Оврупа мамлакатларига хаметиб борди.
Хрзирги кундаги маълумотларга кура, “Зиш”нинг 120 га якин форсий нусхаси ва 15 дан ортик арабий нусхаси мавжуд.
ЖАМШИД ГИЁСИДДИН АЛ-КОШИЙ
Урта Осиёлик атокли математик ва астроном. Тулик исми ЖамшидИбн Маъсуд Ибн Махмуд Гиёсил.ин ал Коший.


Тахминан 1430 йилда Самаркандда вафот этган. Уни «Кошоний” хам деб аташади, чунки у Эроннинг Кошон шахрида тугилган.
Кошонийнинг таржимаи холи хакида деярли маълумотлар йук. Баъзи математика тарихчиларининг ёзишига караганда у бошлангич маълумотниуз она шахри Кошийда олган. XV асрда Кошон анча ривожланган шахар булган.
Кошийнинг иккинчи кашфиёти сонлардан п-даражали илдиз чикариш амали эди.
Кошийнинг учинчи асари — “Ватар ва Синус хакида рисола” хозирча топилмаган. Лекин “Х,исоб калити” асарида эслатилишича, Кошийнинг бу асари хам математиканинг мухим муаммоларидан булиши — берилган ёй ва ватарга кура унинг учдан бирининг ватарини англашга, хозирги белгилашларда эса sin30 буйича sin10 ни топишга багишланган.
Тригонометриянинг бу усули математикадаги жуда куп масалалар билан боглик.
Биринчидан, у X3+g=рX куринишидаги куб тенгламанинг илдизлариниинтеграцион усулда хисоблаш, иккинчидан кадимги классик масала — бурчак трисекцияси билан боглик.
Юкорида эслатганимиздек Коший Улугбекнинг Астроном мактабида олиб борилган математик хисоблаш ишларида фаол катнашган,узи хам астрономияга оид бир нечта асарлар ёзган. Аммо унинг асарлари бизгача етиб келмаган.
Хулоса килиб айтганимизда Ал Хоразмий, Улугбек, Форобий бошка бир канча алломаларимиз каторида Коший хам узининг бир катор математикага оид асарларини ёзди. Гиёсиддин Коший нафакат математикага оид, балки астрономияга оид хам асарлар яратди. У хамма фанларга кизикади ва мукаммал узлаштиради.
Гиёсиддин Кошийнинг асарлари хозирги кунда хам кулланилмокда.
Айникса унинг математик асарлари математик олимлар учун жуда фойдали булмокда.
Сон-санокка ургатишда ун ичида санаш, бир ва куп тушунчасидан бошлаб ракамлар билан таништиришнинг соат билан таниш масалалар ечиш, касрлар билан таништиришни катталик ва шакллар билан таништириш кузда тутади. Тихеева санамасдан сонларни бир куришда илиб олиш методини тавсия этади, яъни монографик метод асосида. 1915 йилда Тихеева “Богчада сон-санок” китобини ёзади. Унинг карашлари бир-бирига зиддир. Назарияда болаларнинг тараккиётига аралашмаслик керак деса, амалда эса тарбиячининг уйин ва машкларида рахбарлик ролларини куллаб-кувватлайди. Сон хакидаги тушунча тугма деб, болаларни махсус машгулотларда санашга ургатишга йулкуймаслик керак, дейди. Шунинг учун сон-санок методикасини ишлаб чикмайди, балки сон-санокка ургатиш программасини белгилаб чикади. Тихеева дидактик ва хаётий материалларнинг ролини курсатди, уни ургатишда кетма-кетлик, системалилик, такрорийлик принципига амал килишни курсатди. Тихееванинг
117


камчилиги у ургатишда асосий метод факат дидактик уйин методи деб хисоблайди. Лекин Е.И. Тихееванинг дидактик уйинлари ва дидактик материалларидан фойдаланиш мумкин.
Ф. Н. БЛИХЕР
Дидактик уйин эса асосий методлардан факат биттасидир.Лекин у бирдан бир метод була олмайди. У бошка методлар билан биргаликда кулланилади. Шундай килиб, Ф.Н. Блихер 30-40 йиллар ичида богча ишига катта хисса кушди. Лекин хаёт бир жойда турмайди, охирги 50-60 йиллар давомидаги илмий ишларнинг натижалари болалар богчасида элементар математика тасаввурлари ишини илмий асосда олиб бориш имконини берди. Хрзирги вактда Блихернинг дидактик уйинларидан кисман фойдаланиш мумкин.
А. ЛЕУШИНА
А.Леушина узининг бутун хаётий фаолияти давомида мактабгача тарбия ёшидаги болаларга санокни ургатиш масалалари буйича иш олиб борди, Леушинанинг педагогик ишлари: Болаларни богчада санашга ургатишга тайёрлаш темаси 1959-1961 йиллардан бошлаб босилиб чикди. «Болалар богчасида санок; машгулоти» 1963 йилда босилиб чикди. Жуда куп маколалари «Дошкольное воспитание» журналида босилиб чикарди.
А.Леушина узининг ишлари асосида илмий текшириш эксперементал ишлари шу темадаги психологларнинг текшириши, болаларни яхши тарбиялаш илмий текширишлар, болаларни мактабга тайёрлашда ёрдам беради.
А.Леушинаишларининг асосий танкиди буларни узининг методида исботлайди.
Бундан 30-40 йил олдин психолог ва педагогларимиз элементар математиканинг вакт, теварак-атроф, шакл булимлари устида ишлаш имкониятига эга булдилар. Бу албатта жуда хам кеч эди. 1969-70 йиллардаги программага биринчи булиб математик тасаввурларнинг бошка булимлари яъни вакт, теварак атроф, катталик, шакл булимлари киритилди. А.Леушина санок булими буйича иккинчи кичик гурухдан бошлаб хафтада 1 марта мактабга тайёрлов гурухда, хафтасига 2 марта махсус машгулотлар утказишни таклиф килди. Унинг таклифига биноан бундай машгулотлар 1970 йилдан бошлаб утила бошлади.
Унинг хизматлари эвазига педагогика институтлари ва педагогика билим юртларида математика курслари узайтирилган. У охирги 20-30 йиллардавомида болаларни санокка ургатиш масаласи буйича иш олиб боргани учун математик тасаввурларининг бошка масалалари буйича иш олиб боролмайди. Лекин
шунга карамай 1968 йилда болалар богчаси тарбия программасининг санок булими у томонидан ишлаб чикилди.
50-90 йилларда Узбекистондаги болалар богчалари элементар математик тасаввурларни шакллантириш методикаси асослари ривожланиши буйича купгина педагоглар иш олиб бордилар. Жумладан: Бикбаева Н.У. 1973 йилдан бошлаб, Россиялик педагоглар, Леушина А, Столяр А.А., Метлина Л.С ларнинг ишларини куриб чикиб, уларнинг хаммаси бизнинг Узбекистон болалар богчаларига тугри келмаслигини исботлайдиган янги дастур яратди.
Назорат саволлари

  1. Мактабгача ёшдаги болаларни хар томонлама ривожлантиришда ва уларни мактабга тайёрлашда математик билимларнинг роли.

  2. Математик билим бериш воситалари нималардан иборат.

  1. - амалий машFулот. Мактабгача ёшдаги болаларда математик тасаввурларини шакллантириш методикаси

Ишнинг максади: Мактабгача ёшдаги болаларни математика элементларига ургатишни ташкил килиш тугрисидаги билимларни шакллантириш.

  1. .Илмийлик принципи богчада урганиладиган фактларни улар фанда кандай ёритиладиган булса, шунга мослаб ёритишни талаб килади, яъни биз илмийлик тугрисида гапирар эканмиз, биринчи навбатда берилаётган билим мазмуни илм асосида тузилган булиши керак.

  1. Назария ва амалиётнинг бирлик принципи.

  2. Курсатмалилик принципи.

Болалар тафаккурининг аникликдан абстрактликка караб ривожланиш хусусиятларига богликдир. Математикани укитишдан асосий максад — мантикий тафаккурни ривожлантиришдан иборатдир; бирок математикани укитиш аник факт ва образлардан ажралмаслиги, аксинча, хар кандай масалани урганиши шу аник факт ва образларни текширишдан бошлаш керак.
Кургазмалилик укув материалини узлаштиришни осонлаштиради ва билимнинг мустахкам булишига ёрдам беради.
М: доира хакида гапирганимизда боланинг хар бирига доирачалардан бериб куйиб болалар икки куллари орасида ушлаб куришлари керак. Унинг думалок эканини, текис эканини кул учидаги боланинг хамма анализаторлари катнашган холда эсларида яхширок кол ади.

  1. Билимларни узлаштиришда системалилик, кетма-кетлик вамустахкамлилик принципи. Математикада материални системали баён этишнинг ахамияти жуда катта, чунки математикада айрим фактлар орасидаги мантикий богланишлар гоят мухимдир. Болаларга берилаётган билим парча-

парча булиб кол май, бир-бири билан богланган х,олда осон мисоллардан
мураккаблаштириб борилиши лозим. > э ^ Э > >
математикада айн икса катта ахамиятга > > > >
эгадир. Математик тушунчалар узаро шу кадар богланганки, мажбурий ^
минимумнинг бирор кисминигина + 1= 19
билмаган такдирда хам болалар у3
билимларини хаётда фойдалана олмай коладилар ва математик билим олишни давом эттириш кийинрок булади.
Математикада сон ва санок, катталик, геометрик шакллар, теварак атрофни билишни, вактни чамалаш малакаларини пухта эгаллашининг хам ахамияти жуда катта. Айникса математикада бошка фанлардагига караганда хам, программанинг бирор кисмини яхши узлаштирмасдан ва малаканн яхши мустахкамламасдан туриб, мувоффакият билан олдинга караб бориш мумкин эмас.
Математика машFулотларини утказишга куйилган талаблар:

  1. Математика машгулотларида сон — санок булими билан бир каторда дастурнинг бошка булимларини хам режалаштириш, сон — санок булимидаги дастур вазифаси хамма машгулотларда хам асосий уринни эгаллаши керак.

  2. Хар бир машгулотда икки уч программа вазифаси планлаштирилади. Биринчиси янги, кейингилари такрорий.

  3. Олти — саккиз машгулотдан кейин такрорий типда машгулотларни утказиш тавсия килинади.

  4. Математика машгулотларида энг асосий ургатиш усули кургазмали ургатиш усулидир.Ургатиш усулида харакатли уйин, дидактик уйин усуллари катта урин эгаллайди.

  5. Математика машгулотларида программа мазмуни кургазмали материаллар асосида болаларга тушунтириб борилади.

  6. Иккинчи кичик ва урта гурухда машгулотларни якунлашда тарбиячи программа мазмунидаболаларга тушунарли сузлар билан умумлаштириб айтиб беради.

Катта ва тайёрлов гурухда болалар иштирокида умумлаштирилади.
МашFулотларнипуxтa утказишда асосийшарт - шароитлар:

  1. Тарбиячи болаларни илмий психологик педагогик тараккиёти хусусиятларининг асосларини конуниятларини билиш.

  2. Болаларни математик тасаввурларига унинг тараккиётидаги илмий системани билиш.

  3. Хар бир ёш гурухидаги элементар математика тасаввурларини ургатиш программасини яъни иш мазмунини билиш.

  4. Болаларни ургатиш методик усулларини эгаллаш, яъни ишни кандай олиб бориш.

  5. Ургатиш программа материалини эгаллаш факат махсус машгулотдагина амалга оширилишини билиш.

  6. Хар бир машгулотда сон-санок фаолияти билан биргаликда бошка математик тушунчалари:

Катталик, шакл, теварак атроф, вакт тушунчасини режалаштиришни билиш.

  1. Машгулотлар дидактик принцип асосида тузилишини билиш.

  2. Машгулотларда турли анализаторлардан кенг фойдаланиш.

  3. Кургазмали материаллардан кенг фойдаланиш энг асосий шарт шароитлардан бири эканлигини билиш.

  4. Хар бир боланинг таркатилувчи материал ишлаши ва хар бир машгулотнинг асосий шарти эканлигини билиш керак.

Педагогик масала
Мактабга тайёрлов гурухсида математикага кизикувчи бир неча бола бор эди. Улар кизикарли масалаларни уйлаб топар эдилар. Бу масалалар барча болалар билан биргаликда мухокама килинади.
Оригинал масалаларни тарбиячилар махсус дафтарларига ёзиб олардилар. Саволлар:

  1. Тарбиячилар тугри иш олиб боришганми?

  2. Машгулотларда ва кундалик хаётда бундай болаларга индивидуал ёндашиш нимадан иборат булиши керак?

Назорат саволлари:

  1. Машгулот конспектининг ахамияти кандай?

  2. Конспектнинг тузилишини айтиб беринг?

  3. Машгулотларнинг давомийлиги.

  1. амалий машFулот. Болаларда математик тасаввурларни ривожлантириш буйича ишни режалаштириш

Ишнинг максади: Болаларда математик тасаввурларни ривожлантириш буйича ишни режалаштириш тугрисидаги билимларни шакллантириш.
Математика машFулотларини режалаштириш
Математика машгулотлари хам бошка предмет машгулотлари каби истикбол режада режалаштирилади. Баъзи пайтларда тарбиячининг истикбол режасидан ташкари, кундалик режаси хам тузилади. Кандай пайтларда? - Кандай максад билан?
Истикбол режадан кундалик режанинг фарки нима? Машгулот ишланмаси батафсил ёзилади, баъзи пайтларда тарбиячи киладиган иш сузма — суз ёзилиб, кучирма гаплар ва болаларнинг исмлари, хам келтириб ёзилади. Машгулот ишланмасини ёзиш ва ишланма билан машгулот утиш тарбиячи учун анча осон булади. Аммо, тарбиячилар болалар богчасида купинча узлари тузган режалар билан машгулотларини утказадилар. Шунинг учун хам тарбиячилар машгулот ишланмасидан хам аввал режа ёзишни, уни тузишни урганишлари керак.
Тарбиячилар математика машгулотларни факат уз гурухидагина эмас, балки бошка гурухларда утказиладиган машгулотларни хам дастур мазмунини билишлари керак. Йилнинг бошида тарбиячи математикадан машгулотларни режалаштириши жуда мухим.
МашFулот ишланмасининг тахминий тузилиши

  1. Машгулотнинг номи.

  2. Дастур мазмуни.

  3. Олдиндан олиб бориладиган иш. (Болаларнинг билим даражаларини билиш)

  4. Машгулотга тайёрланиши.

  5. Болаларни ташкил килиш, машгулотнинг бориши, методик усуллар (булар хаммаси биргаликда ёзилади).

Шунингдек, тарбиячиларнинг нутки бу ерда жуда катта ахамиятга эга. Унинг нутк маданияти ва саводи, равон ва аник, мулойим ва содда, аник, киска тушунтирадиган, тугри савол бера оладиган, у куп булмасдан аник саволлар бериб, куйилган вазифага тулик жавоб оладиган булиши керак.
Хар бир бола билан машгулотдан ташкари вактларда хам яккама- якка иш олиб бориши зарур. Математика машгулотларида олган билимларини бошка машгулотларда мустахкамлаб бориши керак. Болалар богчаси дастури малакали тарбиячиларга мослаб тузилган. Аммо дастур - бу дарслик эмас. У билан ишлашни урганиш ва билиш керак. Ундан кейин шу режага караб 2 хафталик машгулотлар режаси тузилади. Лекин шундай нарсаларга эътибор килиш керак:

  1. Хамма ва айрим болаларни билиш даражаларини.

  2. Дастур вазифаларини

  3. Кургазма куроллар канча борлигини билиш ва кандай материалларни тайёрлаш кераклигини эътиборга олиш керак булади. Лекин аник машгулот режасини умумий тузилмага айлантириш, унда факат методик усулларни эслатиб утиб, машгулотнинг кисмларини курсатиши нотугри. Машгулот

режасини машгулот ишланмасига ухшатиш хам керак эмас.
122
Математикадан машгулотлар режаси аник тузилиши керак. Методика ва назарияни биладиган бошка тарбиячи хам бу пландан фойдаланиб машгулот утказиши мумкин булиши керак.
Иш тажрибасида айрим тарбиячилар бошка одам тайёрлаган режаларни, машгулот ишланмаларни кучириш билан шугулланадилар. Бу албатта, унга катта зарар келтиради. Бундай тарбиячи хеч кандай ижодий иш олиб бормайди ва болани тарбиялашда жуда катта, ёмон хатога йул куяди.
Режа тузишнинг тахминий тузилиши

  1. Машгулотнинг номи: Бу пунктда учрайдиган хатолар:

А) машгулот номи урнига унинг номери ёки дидактик уйин номини ёзиб куядилар, бу нотугри хисобланади.

  1. Дастур мазмуни:

Бу пунктда биз нималарни урганиш, кандай тушунчаларни кандай хажмларда берилишини ёзамиз. Ундан кейин ишимизга куйилган вазифаларни, максадимизни ёзамиз.
/Бундаги хатолар/
а) уз олдига куйган вазифаларни ифодалашда аник суз топа олмаслик, купинча тарбиячилар «урганиши» деб ёзадилар, бу нотугри, чунки /факат бир машгулотда болани ургатиб булмайди. Шунинг учун бошка сузларни ишлатиш лозим. Яъни, таништириш, курсатиш, мустахкамлаш, машк килиш кабилар/.
Ш. Кургазмали материаллар:
Бу кисмда методик усуллар ёзилмайди. Режада машгулотга керакли кургазмали куроллар, таркатма материаллар.
МашFулотнинг бориши
Бу кисмда хам методик усуллар ёзилмайди, факат машгулот хакида батафсил ёзилади.
Машгулотнинг бориши кисмларга булинади. Шуларнинг хаммасини киска, аник ва кучирма гапларсиз ёзиш керак.
1. Машгулотнинг номи: элементар математика.

  1. Болалар нуткида “куп”, “битта-биттадан”, “бирорта хам” сузларни кулланилишини шакллантириш ва фаоллаштириш.

  2. Дастур мазмуни:

Болаларни айрим предметларни гурухдан ажратиб олишга ва айрим предметлардан гурух тузишга ургатишни давом эттириш, гурухдаги, барча предметлар учун умумий булган 1 -2 белгини топишга болаларни ургатиш; болалар нуткида “куп”, “битта”, “биттадан”, “бирорта хам” сузларни кулланилишини активлаштириш, бир сони гапда от вазифасида келганида турлаш.

  1. Кургазмали куроллар:

Уйинчоклар: гурухдаги болалар сонига тенг микдорда арчача ва куёнча.

  1. Машгулотнинг бориши:

  1. кисм: Болаларни арчачаларнинг куплигига жалб киламан. Кейин эса битта арчача олиб болалардан менда нечта арчача борлигини сурайман, улардан жавоб олган хар бир болани биттадан арчача олишга таклиф этаман ва уларнинг хар биридан нечта арчача олганлигини сурайман. Хаммалари арчачаларни олиб булганларидан сунг столда битта хам арчача колмаганлигини таъкидлайман ва болаларга арчачани куздан кечиришни таклиф киламан. Болалардан арчачаларнинг рангини, хар бирида нечтадан арчача борлигини саволлар бериб сурайман, сунг умумлаштираман.

Хамма болаларда биттадан арчача борлигини стол устида битта хам арчача колмаганлигини таъкидлайман ва болаларга хаммалари биргаликда бирорта хам арчача колмаганлигини айтишни таклиф киламан. Шундан сунг хамма болаларга биттадан арчачани стол устига олиб келиб куйишларини айтаман ва болаларнинг хар биридан нечта арчача куйганлигини сурайман. Шундан сунг арчалар купайиб колганлигини уларга тушунтираман. Охирида эса арчалар куплигини айтиб якунлайман.

  1. кисм: Бунда худди шундай машкни куёнчалар билан утказиб, болаларни гурухдаги предметларнинг хаммаси учун умумий билишларни кура билишга ургатаман. Улардан арчача ва куёнчалар рангини сурайман. Уларнинг жавобларидан хулоса киламан.

Педагогик ишнинг х,исоботи ва анализи
Хаёт гурухдаги таълим тарбиявий жараённи тахлил килишни, унинг сифат ва самарадорлигини аниклашни талаб килади. Машгулот аник болалар ва алохида олинган хар бир бола дастур материалини кандай эгаллаганлиги (топширикларни хамма уддаладими, ким уддалай олмади, сабаби нимада, бу болаларга татбикан харакатларнинг кандай индивидуал программасини мулжаллаш, йук булган ва оркада колган болаларга етишиб олишларида кандай ёрдам бериш, машгулотда болаларнинг активлиги кандай булганлиги) кайд этилади, болалар интеллектлари, хотиралари, идрокларида кандай силжишлар ташланганлиги, уларнинг ютуклари ва муваффакиятсизликлари нималарда ифодаланганлиги, таълим тарбия жараёнини устирувчи хамда тарбияловчи ахамият касб этган-этмаганлиги акс эттирилади.
Болаларнинг ютуклари максимал даражада объектив бахоланиши керак, чунки хакикий ахволни тахлил килишгина мактабгача ёшдаги болаларга бундан кейин таълим ва тарбия бериш усулларини аниклаш учун асос бера олади.
Шунинг учун тарбиячи факат узининг таасуротларига асосланмаслиги, балки болалар фаолияти (расм, ясалган нарса, болалар хикоялари ва шу кабилар)нинг натижаларидан фойдаланиши лозим. Нималар эгалланмаганлиги, кимлар ва нима эгалланмаганлиги албатта хисобга олиниши керак. Масалан, кичкинтойларнинг нуткларини устириш ва уларга савод ургатиш машгулотларидаги фаолиятларини анализ килишда болаларнинг предмет ва ходисалар хакидаги билим ва тасаввурларининг сифати, уларнинг нуткий куникмалари, ифода воситаларидан фойдаланиш, суз ясаш, сузни узгартириш малакалари, сузнинг товуш структурасини фарклашнинг ривожланганлиги ва шу кабиларга эътибор бериш зарур.
Боланинг таълимда оркада колиш сабаблари тахлил килинар экан, тарбиячиларнинг ишларини кузатиш, уларга бу ходисалар сабабларини аниклашларида кумаклашиш, алохида-алохида укитишни уюштиришда ва болаларга индивидуал ёндашишни амалга оширишда фойдали маслахатлар бериши керак.
Умумий таълим ва хунар мактабининг ислохоти мехнат таълимига доир ишларни яхшилашни назарда тутади. Янги дастурда болаларнинг мехнати биринчи марта болалар фаолиятининг мустакил тури сифатида иккинчи кичик группадан бошлабок алохида булимга ажратилган. Шунинг учун хисоботда болаларда мехнат куникма ва малакалари, жамоа мехнат малакаларининг ривожланиш даражасини кайд этиш лозим. Бундай тахлил тарбиячига педагогик жараённинг тафсилотини куриш, ижобийлик ва камчиликларни объектив бахолаш, асосли хулосалар чикариш, уз мехнати махсулини куриш ва унинг истикболини белгилаш имконини беради.
Педагогик масала
Болалар богчасининг мудираси эрталаб гурухларнинг ишга тайёргарлигини текшира туриб, битта тарбиячида математика машгулоти учун хамма материалнинг стол устида турганини курди. Навбатчилар геометрик шаклларни конвертларга солаяптилар, рангли калам ва дафтарларнинг бор йуклигини текширдилар.
Иккинчи тарбиячи уз урнида йук эди, у методик хонада санаш учун уйинчоклар танлаётган эди, кейин эса гурухда санок зиначасини кидирди. Учинчи тарбиячи эса машгулот учун материални тахлаётган эди, болалар бу вактда уйин билан машгул булдилар.
Саволлар:

  1. ХаР бир тарбиячининг ишга тайёргарлигини кандай бахолайсиз?

  2. Машгулотни утказишга тарбиячининг тайёргарлиги кандай булиши керак? У качон амалга оширилади?

Назорат учун саволлар

  1. Болалар богчасида математика буйича режалашгиришнинг ахамияти ва шароити?

  2. Математика буйича машгулот ишланмасини тузишга куйилган талаблар?

  3. Математика буйича машгулот режасини тузишга куйилган талаблар?

  4. Болалар билан якка ишлашни режалаштириб беринг?.

  5. Дастур вазифаларининг бажарилиши ва болаларнинг математик билимини эгаллашларини текширишни режалаштиринг?

  1. амалий машFулот.Болаларда микдор ва сон санок хакидаги билимларнишакллантириш, санашга ургатиш

Ишнинг максади: Мактабгача ёшдаги болаларда микдор ва сон-санок хакидаги билимларини ривожлантириш тугрисидаги билимларни шакллантириш.
Укув йилининг бошида урта гурух тарбиячиси болаларнинг кичик гурухда олган билимларини ёз давомида маълум даражада унутиб куйганликларини сезади. Урта гурухга янги болалар хам келадилар. 5-6 машгулотни утилганларни такрорлашга багишлаш ва болаларни янги материални идрок этишга тайёрлаш зарурлиги маълум булади. Асосан санокни ургатиш ва сонлар билан таништириш учун зарур булган тасаввур, куникма ва малакалар мустахкамланади.
Утилган мавзуни такрорлаш учун кичик гурух дастурида тавсия этилган машклардан бир оз мураккаблаштирилган холда фойдаланилади. Машклар дастурдаги топширикларнинг 2-3 тасини бир йула бажариш имконини беради.
Болаларга туплам ичидан айрим нарсаларни ажратиш ва нарсаларни тупламга бирлаштириш машк килдирилади, улар хамма нарсалар учун умумий булган белгиларни ва нарсаларнинг факат бир кисми учунгина хос булган умумий белгиларни ажрата олишга ургатилади. Агар тарбиячи болаларнинг мазкур материални яхши узлаштирганликларини сезса, унда бир машгулот билан чекланиб колиши мумкин. Акс холда, бундай машклар яна машгулотнинг иккинчи кисмига киритилади.
Болаларда теварак-атрофда турган якка (битта) нарсаларни ва нарсалар йигиндиси (куп)ни мустакил топа олиш куникмаси мустахкамланади. Шу максадда урта гурухда кичик гурухдагига караганда машк бирмунча мураккаб вариантларидан фойдаланилади. Болаларга математик тушунчаларни шакллантиришда купрок мустакиллик берилади, нимани каердан излаш кераклиги, “Кдранг, кайси нарсалар куп, кайсилари биттадан учрайди”, умумий курсатлар билан берилади.
Болаларни факат бир турдаги нарсаларни фикран бир гурухга бирлаш- тиришга, уларнинг барчаси учун умумий булган хусусият (буюмларнинг
126


нимага мулжалланганлиги ва бошкалар) асосида “туплам хосил килиш”га ургатибгина колмасдан, балки гурухни ташкил этувчи нарсаларнинг факат бир кисми учунгина умумий булган белгиларни хисобга олишга, яъни кисм тупламни ажратишга хам ургатилади. Масалан, педагог болалар диккатини дераза токчасида турган куп усимликлар орасида баланд ва пастлари, катта ва кичик барглилари борлигига жалб этади ва хоказо.
Бу даврда асосий эътибор икки тупламнинг микдорини киёслашни машк килдиришга каратилади. Болалар икки гурухнинг кайси бирида нарсалар куп (кам)лигини ёки уларнинг бараварлигини айтишга ургатилади.
Тарбиячи уларга гурухларни амалий равишда таккослаш, устма-уст ва ёнма-ён куйиш усулларини эслатади.
Болаларни нарсаларнинг бошка белгилари ичидан микдори томонини ажрата билишга ургатиш мухим ахамиятга эга. Бунга мазкур холда гурухнинг унчалик ахамиятли булмаган белгиларини - гурухдаги нарсаларнинг ранги, катта-кичиклиги ва жойлашувини узгартириш оркали эришилади.
Микдорий тузилиши турлича булган тупламлар билан ишлаш болаларда нарсалар сонини аник; белгилаш заруратини хосил килади. Санокда узлаштириш учун шароит пайдо булади.
Бу машгулотларда баъзи фазовий тасаввурлар аникланади, унг чапни фарклаш, нарсаларни чапдан унгга караб унг кул билан курсатиш, юкориги ва пастки (доскалар), чапдан унгга ибораларини тушуниш куникмаси мустахкамланади.
Болалар турли шакллар — доира, квадрат, учбурчакни сезиш, харакат ва куриш йули билан текшириб куришни машк киладилар, уларни ранг ва хажмларидаги фаркларга карамасдан билиб олишни урганадилар.
Болаларнинг улчам муносабатлари: узунрок—кискарок, кенгрок—торрок, купрок—камрок хакидаги тасаввурлари ва тегишли муносабатларни аниклаш учун ёнма-ён ва устма-уст куйиш усулларидан фойдаланиш куникмалари мустахкамланади. Биринчи машгулотлардаёк болаларда бу куникмаларга кизикиш уйготиш ва шугулланиш малакасини устиришни давом эттириш мухимахамиятга эга.
5 гача санашни ургатиш
Санашни ургатиш максадини (нарсаларни санаб чикибгина нечта? (канча?) деган саволга аник жавоб бериш мумкин) тушуниб олишига ва санаш воситаларини: сонларни тартиб билан аташни ва уларнинг тупламнинг хар бир элементига булган муносабатини билиб олишига ёрдам бериши керак.
127


Турт ёшли кичкинтойларга айни бир вактда бу фаолиятнинг икки томонини узлаштириш кийинлик килади. Шунинг учун урта гурухда санокка ургатишни икки боскичда амалга ошириш тавсия этилади.
Биринчи боскичда икки тупламдаги сонларни таккослаш асосида болаларга мазкур фаолият (натижавий сонни топиш)нинг максади очиб берилади. Болаларни 1 ва 2, 2 ва 3 элемент тупламларини фарклашга ва тарбиячининг санаши асосида натижавий сонни айтиб беришга ургатилади. Бундай “хамкорлик” олдинги икки машгулотда амалга оширилади. Улар бу тафову-тларни сонлар билан белгилайдилар ва мана бунга ишонч хосил киладилар: гурухлардаги нарсалар сони тенг, демак, нарсаларнинг микдори айни бир суз билан ифодаланади (2 та кизил доирача ва

  1. та хаво ранг доирача), битта нарсани кушдилар (олдилар), нарсалар сони купайди (камайди) ва бу гурух янги суз билан ифодалана бошлади. Болалар хар бир сон нарсаларнинг маълум микдорини билдиришини тушуна бошлайдилар ва сонлар уртасидаги богланишлар (катта, кичик ва шу кабилар)ни аста-секин узлаштириб борадилар. Педагог (тарбиячи) бирида иккинчисидагига караганда битта нарса купрок булган икки нарсалар йигиндисини таккослашни ташкил килиб, нарсаларни санайди ва болалар диккатини натижавий сонга жалб этади. У аввал кайси нарсалар купрок (камрок)лигини, сунгра эса кайси сон куплиги ва кайсиси камлигини аниклайди. Болаларнинг нарса тупламларидаги сонларни фарклашлари ва уларни сузлар (сонлар) билан аталганлари сонларни таккослаш учун асос булади.

Болалар факат навбатдаги сонни кандай олиш мумкинлигини эмас, балки ундан олдинги сонни: 2 дан 1 ни, 3 дан 2 ни ва шу кабиларни предметлар (нарсалар) ёрдамида кандай олиш мумкинлигини хам куришлари мухим.
Тарбиячи гох битта нарса кушиб гурухни купайтиради, гох ундан битта нарсани олиб камайтиради. Хар гал кайси нарсалар купрок, кайсилари камрок эканлигини аниклаб, сонларни таккослашга утади.
У болаларни факат кайси соннинг куплигини эмас, балки камлигини курсатишга (2-2, 3>2, 2<3 ва шу кабилар) ургатади.
Болаларга каерда 1 та, каерда 2 та, каерда 3 та нарса борлигини айтиш ва курсатиш таклиф килинади, бу 2, 3 та нарсага эга булган тупламлар билан тегишли сузлар сонлар уртасидаги асосий актив богланишларни аниклашга хизмат килади.
Болалар нуткида нарсалар ва сонларнинг йигиндиларини таккослаш натижаларини акс эттиришга катта эътибор берилади. (“Сабзилар олхурилардан купрок, олхурилар сабзилардан камрок. 4 куп, 3 эса кам 3 дан 4 куп, 5 дан кам”).


Болалар иккинчи боскичда хисоблашни билиб оладилар, аввал 3 гача булган нарсаларнинг хисобини олишга, кейин эса 4 ва 5 гача булган нарсаларни санашга урганадилар.
Болалар 2 ва 3 та нарсадан иборат булган тупламларни бир-биридан фарк килишни урганиб олганларидан сунг нечта?(канча?) саволига факат нарсаларни санаб чикибгина аник жавоб бериш мумкинлигини билганиларидан кейин уларни 3 гача булган, кейинчалик 4 ва 5 гача булган нарсаларни санашга ургатилади.
Биринчи машгулотлардан бошлабок санашни шундай ургатиб бориш керакки, натижада болалар хар бир соннинг кандай хосил булишини, яъни натурал сон тузилишининг умумий принципини тушуниб олсинлар. Шунинг учун хар бир кейинги соннинг хосил булишини курсатишдан аввал ундан олдинги сон кандай хосил булганлиги эслатиб утилади. 2-3 сонларини изчиллик билан таккослаш болаларга, хар кандай натурал соннинг биттадан куплигини ва бошкасидан, “кушни сондан” камлигини (3<4<5), биттадан кам бирорта хам натурал сон йуклигини курсатиш имконини беради.
Куп”, “кам” тушунчаларининг нисбийлигини болалар кейинчалик шу асосда билиб оладилар.
Улар нарсалар тупламларини мустакил равишда узгартиришни урганишлари керак. Масалан, кандай килса нарсаларнинг сони баб-баравар булишини, 2 та нарса (4 та нарса) урнига 3 та нарса булиши учун нима килиш кераклигини хал килишлари лозим.
Урта гурухда санаш куникмалари батафсил машк килинади. Тарбиячи санаш усулларини бир неча марта курсатади ва тушунтириб беради, болаларни нарсаларни унг кул билан чапдан унгга караб санашга; мусика асбоблари номлари; мусика товушларини санаш ва англаш, санаш жараёнида нарсаларни кул теккизиб навбати билан курсатишга, охирги соннинг номини айтиб, якуний ишора килишга, нарсалар гурухи атрофидан кулни юргизиб чикишга ургатади.
Бола санаш харакатлари куникмаларини узлаштириб олганидан сунг, уларни фойдаланиладиган предметлар билан таништириш зарур. Бу ерда изчиллик тахминан куйидагича булиши мумкин: болалар хар бир нарсага кул тегизиб овоз чикариб санайдилар; предметларга курсаткич таёкчани теккизиб овоз чикариб санайдилар; маълум масофада туриб овоз чикариб санайдилар; ичларида пичирлаб санайдилар. Турт ёшли кичкинтойлар ичларида уйлашни билмайдилар, уларда санаш куникмалари мустахкам эмас, шунинг учун уларга ичларида санашни таклиф этиб булмайди.
Санаш куникмаларини мустахкамлаш учун бир канча машклар бажарилади. Мустакил санаш учун кулайлик яратиш максадида саналадиган нарса, машгулотлар шароити узгартирилади, болаларнинг жамоа булиб ишлаши уларнинг кулланмалардан фойдаланиб мустакил ишлаши билан алмаштириб турилади, иш усуллари хилма-хиллаштирилади. Турли хил уйин машкларидан, шу жумладан, факат нарсаларнинг санаш куникмасини
129


мустахкамлаш имконини берувчи уйин машкларидан фойдаланибгина колмай, балки нарсалар нинг шакли, улчами хакидаги тасаввурларини шакллантиришга, фазода мулжал олишни ургатишга имкон берадиган уйин машкларидан хам
фойдаланилади. Санаш нарсалар улчамларини таккослаш билан; геометрик шаклларни фарк килиш ва ажратиб курсатиш билан; фазовий йуналиш (чапдан, унгдан, олдинда, оркада)ларни аниклаш билан богланади.
Болаларга теварак-атрофдан маълум микдордаги нарсаларни кузатиш таклиф килинади. Олдин болага намуна (кургазма) берилади. Кургазмада нечта доирача булса, шу доирачалар сонига тенг уйинчок ёки буюм излайди. Кейинчалик болалар факат суз асосида харакат килишга урганадилар (“4 та уйинчокни топ”). Таркатма материал билан иш олиб бораётган вактда болаларнинг хали нарсаларни санай олмасликларини назарда тутиш керак. Аввал болаларга хисоблаш эмас, балки сезиш, санаш куникмасини талабкиладиган топшириклар бериш лозим. Маълумки, 5 ичида булган тенг ва тенг булмаган (битта куп ёки битта кам) микдордаги нарсаларнинг икки тупламини таккослаш болаларга биринчи бешлик сонининг кандай ташкил топишини эслатиш имконини беради.
Тенг, тенг эмас, куп, кам ва санокнинг нисбатларини аниклаш учун икки гурух предметларини бирма-бир таккослаш усулларини болалар онгига етказиш максадида тупламларни тенглаштиришга оид топшириклар берилади, масалан: “Хамма болаларга етадиган пиёлалар олиб кел”,— ва хоказо. Болаларни нарсаларни тартиб билан чапдан унгга караб санашга, санок якунининг номини айтишга ургатиш саноккуникмаларининг мустахкамланишига олиб келади.
Катта гурухда сонни хотирада саклаб колиш мустахкамланиб борилади. Бунинг учун предметларни санаб чикиш машклари аста секин мураккаблаштириб борилади. Масалан, болаларга айни бирвактдаги сон айтилади, дархол икки хил предметни ёки бир хилдаги, аммо бир-биридан ранги ёки хажми жихатидан фарк киладиган предметларн санаб чикиш таклиф килинади. Предметлар номи уларнингжойлашиш урни билан богланади.
Болалар сонни хотирада эслаб колишга, предметларни битталаб олишга, сонларнинг олинган хар бир предмет билан муносабатини аниклашга, бажарилган топширик хакида хисобот беришга ургатилади. Баъзи бир фазовий тасаввурлар узига нисбатан предметнинг жойлашиш урни олдида, оркасида, чапда, унгда: когоз вараги юзасида тасвирланган предметларнинг жойлашиши юкорида, пастда, чап томонда, унг томонда, уртада кабилар мустахкамланади.


10 ичида санаш. Икки тупламдаги элементларни солиштириш асосида иккинчи бешлик сонини хосил килиши ва 10 гача санашни ургатиш учун урта гурухда биринчи бешлик сонини хосил килиш намойиш этилади.
Урта гурухда булганидек, хар бир келгуси сон кандай хосил килинишини курсатиш учун бундан олдинги сон кандай хосил килинганини такрор курсатиш лозим. Шундай килиб, хамма вакт 3 тадан кам булмаган кетма-кет сонлар таккослаб курилади. Болалар купинча 7 ва 8 сонларини адаштирадилар, бу уз навбатида 7 ва 8 элементлардан иборат тупламларни таккослаш буйича жуда куп машк килишни такозо этади.
Турли улчовда ёки турли майдонни эгалловчи предметлар тупламини таккослаш куникмаси - санок ахамиятини ва таккосланадиган икки тупламлар элементларини битталаб солиштиришда аниклаш усулларини тушуниш, яъни тенг, куп, кам муносабатларини аниклаш имконини беради. Масалан, кайси олмалар купрок—кизилларими ёки яшилларими, кайси гуллар купрок— сарикларими ёки окларими—ана шуларни аниклаш учун, агар кейингилари биринчиларга нисбатан катта оралик билан жойлашган булса, предметларни санаб чикиш ва улар сонини ёки 2 гурух предметларини бир-бирига таккослаш зарур. Бунда таккослашнинг устига куйиш, ёнига куйиш усулларидан фойдаланилади. Болалар гурухлардан бирида ортикча предмет пайдо булганини, демак, бу гурухдаги предметлар купрок, бошка гурухда эса битта етишмаслигини, демак, бу гурухда предметлар камрок эканлигини курадилар.
Сони камрок гурухга битта Щ предметни кутиит ёки сони ортикрок гурухдан битта предметни олиб
куйиш йули билан гурухларни тенглаштириш натижасида болалар таккосланаётган сонлардан хар бирини хосил килиш усулларини узлаштириб оладилар. Купрок, камрок муносабатларининг узаро алокасини куриб чикиш болаларга келгусида сонлар уртасидаги муносабатларнинг узаро симметриклик хоссасини урганишга замин яратади.Дидактик материални алмаштириб туриш, хилма-хил топшириклар бериш болаларга хар бир сонни хосил килиш усулларини яхширок англаб олишда ёрдам беради.
Болаларда 10 гача санаш куникмаларини мустахкамлаш учун турли хил машклардан, масалан, “Худди шунча курсат” машкидан фойдаланилади.
10 гача булган предметларни санаш. Предметларни санаш машклари мураккаблашиб боради.Бирданига турли хил предметларни 2 гурухини (6 та пиёла ва 7 та косани сананг) ёки бир хил куринишга эга, аммо бир-биридан ранги, шакли ёки катта-кичиклиги билан ажралиб турувчи (7 та катта ва 8 та кичкина тугмачаларни), 2 гурух предметларини хосил килиш машклари билан биргаликда факатгина иккита гурухдаги предметларни санашнигина эмас, балки уларни маълум жойга, масалан, когоз варагининг курсатилган кисмига:
юкорига, пастга, чапга, унгга, уртасига жойлаштириш топшириги хам берилади. Бир оз кейинрок тарбиячи курсатмаси асосида, болалар мана энди нима иш бажарган булсанг, хаммаси тугрисида гапириб; бер! — деб сурайди. Нихоят жавоблар бажарилган вазифа хакида хикояга айланади. Болалар 6-10 Уларга? кузларини юмиб, тугмачаларни куллари билан ушлаб куриб санаш, у кулидан бу кулига олиб санаш топшириклари берилади. Бундан ташкари, “Кетдик, кетдик, кетдик..”, “Нима узгарди” уйинлари ёрдамида кул билан ушлаб санашни машк киладилар.
Товушларни санашни эсапредметларни санаш ва санаб ажратиш билан боглайдилар. Болаларга товушларни санашни, худди шунча уйинчокларни санаб ажратшни, кейинчалик айни бир вактда товушларни санаб, уйинчокларни ажратиб куйишни, санашни; тугатгач, канча товуш эшитганликларини ва нечта уйинчоккуйганликларини гапириб беришни таклиф этилади. Болалар мусика асбоблари номлари билан танишди, айтилишини машк килади. Педагог: “Бу кайси мусика асбоби”— деб сурайди. Педагог чолгу асбоблардан бирида 3 та товуш х,осил килади ва болалардан сурайди: “Топинглар-чи, мен кайси асбобда ва нечта товуш чикардим?” Бола санаб беради: “Сиз бир марта таёкчани таёкчага, икки марта барабанга урдингиз”, -дейди. “Сен хаммаси булиб нечта товуш эшитдинг?”- деб сурайди педагог. “Мен хаммаси булиб учта товуш эшитдим”- деб жавоб беради бола.
Болалар педагог ёки бошка болалар томонидан бажарилаётган харакатларни санайдилар. Улар харакат микдорини намуна хам да айтилган сонга караб бажарадилар, масалан: “Ликопчада нечта тухум булса, шунча марта салом бер, шунча марта рахмат дегин".
Топширикларни уйин характерида олиб бориш мумкин: “Топингчи, мен Элмуродга коптокни неча марта ташлашни буюрдим?”, демак, Элмурод коптокни талайди, болалар эса унинг харакатларини санайдилар.
Курсатилган йуналиш буйича маълум микдорда кадам ташлаш болалар учун энг мураккаб топширик хисобланади. Масалан, болага: “Олдинга 5 кадам юр, унгга бурил, яна 3 кадам ташла”, — деб айтилади.
Болалар сафда юриш биланбирга бир вактда санашни, фазода мулжал олишни машк киладилар, турли шаклдаги санашни нашк килиш бир-бири жипслаштирилган топширик хосил килинади. Бундай машклар оркали идрок этиладиган тупламлар орасидаги микдорий муносабатнинг урнатилиши санаш фаолиятини умумлаштиришга имкон беради.
Назорат саволлар:
1 .Кейинги машгулотни
режалаштиришда болаларнинг
билимини кандай хисобга олиш керак?

  1. Кандай дидактик уйинлар хатоларни тузатишда (бартараф этишда) ёрдам беради?

  1. амалий машFулот: Болаларда предметларнинг улчами ва уларни улчаш хакидаги тасаввурларни шакллантириш

Ишнинг мазмуни: Болаларда предметларнинг улчами ва уларни улчаш хакидаги тасаввурлар тугрисидаги билимларни шакллантириш.
Математик тасаввурларни таркиб топтиришда болаларни предметларнинг катталиклари билан таништирувчи масалалар маълум уринни эгаллайди.
Хар кандай предметга тугри ва тула характеристика беришда предмет катталигининг ахамияти унинг бошка асосий хусусиятларининг ахамиятидан кам эмас. Таккослаш асосидагина предметнинг катталигини таърифлаш мумкин.
Катталик” тушунчасининг маъносини очиб берар экан. Математика методисти Д.Галанини бундай курсатади: “Предметлар ва харакатларнинг шундай хусусиятига айтиладики, бу хусусият буйича предметларни бир-бири билан таккослай оламиз, бу хусусият хар хил предметларда хар хил микдорда булиши мумкин”. Предметларни таккослашнинг маълум мезонларига кура предметларнинг катталиклари тенглиги ёки тенгсизлиги муносабати урнатилади.
Катталик, шунингдек, узгарувчанлиги билан хам характерланади.
В.В.Давидов бундай ёзади: “Улчамлар — бу объектнинг шундай холатики, маълум чегараларгача узгара бориб, акалли берилган алохида объектниузгартирса хам, аммо унинг тур, бошлангич сифатини узгартирмайди. Берилган стол узунлигининг узгариши, унинг катталигинигина узгартиради аммо унинг мазмуни ва сифатини узгартирмайди, стол столлигича колаверади”.
Масалан: лента узун, киска, кенг ёки ингичка (тор булиши мумкин: сакрагич эса узун ёки киска булиши мумкин. Шу билан бирга кузатишлар ва махсус текширишлар курсатмокдаки, мактабгача ёшдаги болалар предметларнинг катталикларини аниклашда “катта-кичик”, “ортик-кам” сузларидан фойдаланишни афзал курадилар. Бунинг сабаби, биринчидан, болаларни предметларни алохида узунликларини (узунлиги, кенглиги, баландлиги, дифференциаллаштира олмасликлари, улар орасида улчамлик муносабатларини урната олмасликлари ва уларнинг хар бирини, сузлар билан аниклай олмасликлари, иккинчидан, узлари купинча катталикнинг аник таърифи урнига жуда умумий булган катта-кичиклик терминларини ишлатадилар.


Катта-кичиклик нарсаларнинг
фазовий белгиларидан энг умумийси уларнингбир-биридан фаркланувчи
белгисидир. Хар бир хажмли нарса хакида гапирганимизда, биз катта ёки кичик нарса
тугрисида сузлаймиз. Бун дан ташкари,
нарсанинг учта улчами — буйи, узунлиги, эни (калинлиги,баландлиги) булади. Ана шу улчамларни билган холдагина нарсани узун ёки киска, кенг ёки тор, баланд ёки паст дейиш мумкин.
Лекин шуни хам айтиб утиш керакки, буюмларнинг хажми (баландлиги, ранги, пастлиги, эни) узгаргани билан стол ёки стулнииг номи узгармайди. Стол столлигича, стул стуллигича колади. Агар биз сонларни оладиган булсак 6 сони 5 сонидан катта, факат 5 дан эмас балки 4,3,2,1 дан хам катта. 3 сони эса факат 4 сонидан кичик эмас балки, ундан юкори сонларнинг хаммасидан кичик.
Таълимга политехник таълим элементларининг киритилиб борилиши муносабати билан нарсаларнинг катта — кичиклиги хакидаги билимлар алохида ахамият касб этади. Шунинг учун мактабгача ёшдаёк болаларда катта - кичиклик хакида тасаввурни таркиб топтириш зарурдир.
Катта-кичиклик хакидаги билимлар нарсаларни бевосита идрок килиш процессида аникланади. Нарсаларнинг катта-кичиклигини идрок килиш мураккаб процесс булиб, у куриш, сезиш ва харакат анализаторларининг фаолияти асосида амалга оширилади. Катта кичикликни идрок килиш у хакидаги сузни хам уз ичига олади. Яъни нарсаларнинг катта-кичиклиги икки томонлама: нарсаларининг идрок килаётган хакикий катта-кичиклиги ва суз билан айтиладиган катта- кичикликни айтиш оркали бахоланади.
Катта - кичиклиги турлича булган нарсаларни болалар илк ёшлигиданок ажратиб олиши мумкин. Бу ёшидаги болалар «катта» ва «кичик» деган тушунчаларни узлаштириб оладилар, лекин катта кичикликнинг бошка белгиларини хали ажрата олмайдилар. “Катта” ёки “кичик” деган умумий ном остида нарсаларнинг эни, узунлиги, баландлиги, калинлигига тегишли булган барча нарса тушинилади.
Масалан, бир шароитда бола бир неча коробка ичидан биттасини энг узун деб олса, бошка шароитда хам, каробка бу гал бошкаларига караганда баланд булсада, уни “узун” деб атайверади.
Шундай килиб, нарсалар турли улчамларини ажратишда болалар кийналадилар. Болалар сонларни таккослаш мобайнида катта-кичик хакидаги тушунчаларни осон узлаштирадилар. Катта мактабгача ёшдаги болалар аник нарсаларни таккослаб, уларнинг улчамларини ажратишлари мумкин, лекин бу хар бир нарсанинг улчамини алохида холда ажрата олмайдилар. М: болалар нарсанинг юкори текислигини купинча ундан баландлиги деб биладилар, узунлиги урнига эса одатда нарса баландлигини ёки унинг энини курсатадилар.


Болаларда шартли улчов ёрдамида турли улчамларни улчаш хакидаги тасаввурларни шакллантириш
Болаларга шартли улчовларни ургатишдан олдин улчовнинг аник чикишига ёрдам берадиган куйидаги коидаларни тушинтириш лозим:

  1. Хар доим улчовни энг чеккадан бошлаш кераклиги хакида.

  2. Улчовнинг охирини белгилаб куйиш кераклиги хакида.

  3. Предметнинг узунлигини улчаш вактида улчов чапдан унга караб, эни билан буйини улчаган вакт улчов юкоридан пастга караб олиниши хакида.

  4. Кейинги улчовни охирги белги куйилган жойдан бошлаш кераклиги хакида.

  5. Улчов олаётган вактда албатта унинг сонини санаш кераклиги хакида.

Болаларни узинликни улчашга ургатиш вактида улчовни сонига караб, тасмаларнинг узунлигини улчаш ёки чизикчаларда рамка чизиш таклиф килинади.
Кундалик хаётда олиб борган махсус машгулотлар давомида болаларни узунлик улчашни, турли усулларини урганиб оладилар. Энини улчашга
ургатиш вактида болаларга улчовни предметнинг кундалангига караб куйганлигини тушинтиришнинг узи кифоя. Предметнинг узунлиги ва энини улчаш вактида олган куникмаларини баландликни улчаш вактида куллайдилар, шунинг учун бу уулчовни олишда кийналмадилар ва биринчи машгулотдаёк улчовни тугри ола бошлайдилар.
Тажриба ва кузатишлар шуни курсатдики, 6— 7 ёшли болалар узунликни улчашни тула эгаллаш кобилиятига эгадирлар.
Турли нарсаларни улчай олишга ургатиш боланинг аклий тараккиётига катта таъсир килади. Шунинг учун богчанинг катта тайёрлов гурухларида олиб борган таълим-тарбиялари натижасида уларга узунликни улчаш, огирликни улчаш, суюкликларнинг сигимини улчаш ва уларнинг улчов бирликлари билан таништириб бориш керак.
Таълим бериш натижасида (бола):

  1. Улчаш - болага улчанаётган объект хакида аник билим беради.

  2. Улчашларнинг сони унинг катта-кичиклигига боглик булади.

  3. Улчашларнинг сони ва уларнинг улчами уртасида функцион богликлик борлигини курсатади.

Шундай килиб болаларнинг шартли улчов хакидаги билимлари уларнинг умумий улчов хакидаги билимларини кенгайтиришга олиб келади.


Назорат саволлари:

  1. «Катталик» тушунчасининг мазмуни.

  2. Предметларнинг улчови хакидаги тасаввурларнинг хусусиятлари.

  3. Болаларни катта — кичикликни улчашга ургатиш.

  4. Болаларда улчаш амалларининг хусусиятлари.

  1. амалий машFулот: Болаларнинг предметлар шакли ва геометрик шаклларни идрок килишнинг узига хос хусусиятлари

Ишнинг максади: Болаларда предметларнинг улчами, шакли ва геометрик шакллар хакидаги тасаввурларни шакллантириш тугрисидаги билимларни шакллантириш.
Тугилган болалар геометрик шаклларнихис эта бошлайдилар. М: бир нечта турли бутилкаларни боланинг олдига териб куйсак,бола овкат ейдиган бутилкасини кузи билан, лаби билан тешиб юборай дейди.
Бола бироз улгайгандан сунг уйинчокларини геометрик шакллар билан солиштира бошлайди. М: Мана бу таёкустунга ухшайди, мана бу тарвузга ухшайди, яъни хамма нарсаларни бир- бирига ухшатиш.
Болалар маиший хизмат килувчи предметларни эталон (кургазма) деб хисобланган геометрик шаклларни хис эта бошлашади.
Шаклни куриш ва хис килиш оркали, харакат туйгулари оркали идрок этишни ташкил этиш, унинг хоссаларини намоён килувчи хилма хил ишлардан фойдаланиш,шакллар номини, уларнинг хоссаларини,харакат усуллари номиниайтиш болаларнинг шакллар хакидаги тасаввурларини аниклаш имконини беради.
Кичкинтойлар предметларни факат куз билан курибгина колмасдан балки кулига олади ва огзига солиб куради. Кейинчалик эса сузлашгахаракат килади.
5 — 6 ёшли болалар одатда албатга кул билан ушлаб куради. Демак шундай хулоса киламиз: болаларни ёшлигидан геометрик шакллар шаклини кулига ушлаб куриб, эшитиб, кузлари билан куриб тугри хулоса чикаришга ургатишимиз керак.

  • кобилиятларини ривожлантириш;

  • геометрик шаклларни оддий хоссаларини аниклашга;

  • суз ёрдамида турли белгиларга ва улчамларга кура хар хил геометрик шаклларни танлашга;

  • турли белгиларга (шакли, ранги, улчамига кура геометрикшаклларни гурухлаштиришга;




  • атрофимиздаги предметларни маълум геометрик шаклларга ухшатиш;

  • предметларнинг моделини ясаб шаклларнинг турларини узлаштиришга ургатиш.

Иккинчи кичик гурух
Уч ёшли кичкинтойларни думалок предметларни ва бурчаклари бор предметларни фарк килишга, яъни предметлар шаклларини элементар тахлил килишга ургатадилар.
Караш учун геометрик шаклга эга булган, деталлари йук, оддий шаклдаги предметларни танлашади. Бошдаги хар хил рангдаги, аммо бир хил шаклдаги бир хил предметларни, масалан: учбурчак, квадрат, тугри туртбурчак шаклидаги байрокчалардан фойдаланиш максадга мувофик, бу кичкинтойларга шакл аломатини ажратишга ёрдам беради. Шундан кейин хар хилрангли бир хил предметларни, содда шаклдаги исталган предметларни, копток, ип копток, баранка, руль, гилдиракларни бериш мумкин.
Шакли буйича ухшашларини танла” каби уйин машклардан фойдаланиш мумкин. Чакирилган бола уз предметини текшириб чикиб, уни шу шаклдаги предметлар турган столга утказиб куйиши керак. Кейинрок болалар буни мустакил бажарадилар, масалан: уз столлари ёнида утирган холларида хар хил шаклдаги предметларни ажратиб кутиларга солишади: бир кутига думалок (доиравий), иккинчи кутига бурчакли (бурчаклари булган) предметларни солишади.
Иккинчи кичик гурухда болаларни доира ва квадрат билан таништирадилар.
Урта гурух
Укититнинг дастлабки ойларида мактабгача ёшдаги болаларнинг узларига таниш геометрик шакллар — доира ва квадратларни фарк килиш х,амда тугри айтиш малакаларини мустахкамлаш керак. Бу ишни гурухларни микдорий таккослаш машклари ва санокка ургатиш машклари билан бир вактда утказиш максадга мувофик.
Бутун иш маълум изчилликда тузилиши кераклиги тушунарли.
Укув йили бошида тарбиячи болаларнинг шакл хакидаги билимлари даражасини аниклайди.
Г еометрик шакллар хакидаги билимларни мусахкамлаш ва аниклаш,
шунингдек болаларни катаклар буйича улчашга машк килдириш учун катакли когозда квадратлар, тугри туртбурчаклар, доиралар, оваллар чизиш буйича машклар утказилади.


Геометрик шакллар, шунингдек содда шаклдаги предметлар (байрокчалар, олхурилар, олмалар ва х.к.)нинграсмини чизишга математикадан 10-12 та машгулот ажратилади.
Шаклларни гурухлашда болалар битта белги буйича ориентиролиб, бошка белгиларга эътибор бермайдилар.
Бир гурухдаги шаклларнинг иккинчи гурухдаги шакллардан фарккилиши аломатларини топишга доир масалалар учбурчаклар, туртбурчаклар ва бошка шакллар хакидаги тасаввурларини мустахкамлаш имконини беради. Доиралар ва оваллар, учбурчаклар ва туртбурчаклар тасвирланган жуфтлашган жадваллардан фойдаланиш мумкин. Шакллар икки — уч хил улчамда ва рангда берилган.
Тайёрлов гурухи дастурида геометрик шакллар куринишини узгартириш, бир хил шакллардан бошка хил шакллар тузиш назарда тутилган.
Тарбиячи болаларга уз ихтиёрларидаги шаклларни карашни, уларни шакл буйича таксимлаш, улар кандай аталишини ва кандай катталикда эканини айтишни таклиф килади, сунгра эса кандайдир икки учта шакл олиб, уларни бирлаштириш йули билан кандай янги шакл тузиш мумкинлигини уйлаб куришни таклиф килади. Болалар шаклларни тузганларидан кейин, кандай янги шакллар хосил булганини ва улар кандай шакллардан тузилганлигини гапириб беришни таклиф килади.
Назорат саволлари

  1. Болаларнинг предметларнинг шакли ва геометрик шаклни (хусусий кузатишлари материалларидан фойдаланиб) идрок килиш хусусиятларини тушунтиринг.

  2. Предметларнинг шакли ва геометрик шакллар хакидаги билимларнинг мактабгача ёшдаги болаларнинг сенсор ва аклий ривожланишининг ахамиятини гапириб беринг.

  3. Хар хил ёш гурухларда болаларни предметларнинг шакллари ва геометрик шакллар билан таништириш масаласининг тахлилини келтиринг.

  4. Болаларни геометрик шакллар шакллари билан таништириш усулларини санаб беринг.

  5. Геометрик шаклларни хар хил белгилар (аломатлар) буйича гурухланг.

  6. Геометрик шаклларни кайта тиклашга ургатиш усуллари канда?

  7. Хар хил ёш гурухларда болаларни шакл билан таништириш учун дидактик уйинлардан фойдаланиш ахамиятини тушунтиринг.

  8. Геометрикшакллар ва предметларнинг шакллари билан танишитириш буйича уйинлар утказиш учун дидактик материаллар танлашга куйиладиган талаблар нималардан иборат?




  1. амалий машFулот: Болаларда фазовий ва вакт тасаввурларни

шакллантириш
Ишнинг максади: Болаларда фазовий ва вакт тасаввурларини тугрисидаги билимларни шакллантириш.
Теварак-атроф тушунчаси — кенг маънодаги, мураккаб, серкирра тушунчадир. Биз, теварак-атрофмаъносида, бизни ураб турувчи объектив олам характеристикасини англаймиз. Биз теварак-атрофхакидаги билим ва малакаларни эгаллаш учун, шунингдек унинг шакли, белгилари хакида, уларнинг тузилиши, баландлиги, узунлиги, кенглиги хакида, предметларнинг жойлашуви, уларнинг орасидаги масофани аниклашдаги ва белгилай олишни урганиш учун, теварак-атрофхакидаги тушунчаларини янада мустахкамлаш учун турли теварак-атрофкатегорияларига мурожаат киламиз.
Теварак-атрофни чамалаш, ориентировка килиш тушунчаси, масаласи мураккаб масаладир.
Теварак-атрофии ориентировка килишда турган ёки белгиланган жой тахминга олинади:
МАСАЛАН:
а) киши теварак - атрофни яхшилаб кузатиб “Узи турган нукта”хакида маълумот бера олиш; ён атрофидаги объектни тушунтира билиши керак:
б) узи куйиб кетган предмет ёки инсонни кайта теварак-атрофни чамалаш оркали топиб келиши ёки аник маълумот бера олиши керак;
в) инсон теварак - атрофни объектлича тушинтираётганда, чалкаштирмай, предметларнинг бир хил ёки хар хиллигини тушинтира олиши, шунингдек кайси предмет кайсинисининг ортида, олдида, оросида, узок, якинлиги, хуллас орасидаги масофа хакида тула маълумот бера олиши керак.
Теварак-атрофхакидаги аникмулжал олишга хар бир инсон эга булиши керак. Бу билимлар эса уларга ёшликдан берилади.
Инсон актив харакатини давом эттириши учун координацияни вауни мулжал олишни яхттти билиши керак.
Купчилик бу усулдан факат бир жойдан иккинчи бир жойга адашмасдан бориб келиши учунгина фойдаланади.
Мулжал олишни аник белгилай олиш, жойларни яхши узлаштириш учун, шу одамнинг эслаб колиш кобилияти, хотираси, диккат — эътибори, уйлаш, эсга тушириш, куз олдига келтира олиш каби кобилиятлари анча мустахкам булиши керак. Акс холда, бу кобилиятлари заиф одамлар ориентировкани яхши белгилай олмайдилар.



  1. Мактабгача тарбия ёшидаги болалар билан теварак-атрофни кузатишнинг ахамияти.

Баъзи мактабгача тарбия ёшидаги болалар хали теварак атрофни кузатишни, уни ориентировка килишни яхши узлаштира олмаган булишлари хам мумкин булади.
Масалан: уз уйларига боришни билмайди. Лекин, аксинча богда болалар билан у уйналадиган уйинларнинг камчилиги, машгулотлар ва бошка купгина болалар ижодитеварак-атрофбилан боглик.
Теварак - атрофни англашда психофизиологик механизмга хам богликдир, у нисон онгидаги куришшитиш, сузлаш, эслаб колиш, хотира каби кобилиятлар (анализаторлар) ёрдамида динамик системадек сакланиб колади. Айникса бунда харакатланувчи анализаторлар ва ички хис-туйгуларининг роли ахамиятлидир.

  1. Теварак атрофни идрок килиш бирор бир мулжал асосида фойдалана билишни талаб килади, бола илк ёшидан бошлаб узининг сезгилари оркали идрок килади, яъни танасининг томонлари билан мулжал килади.

Богча ёшида бола теварак-атроф тушунчаларини сузларда ифодаланишини эгаллайди: олдинда- оркада, юкорига- пастга, чапга-унгга.
Ёш болада теварак атрофни идрок килишда боланинг шахсий танаси асосий марказ булиб хисобланади ва у узининг танасига нисбатан сезги органлари оркали мулжалга олади. Кейинрок бориб унга яна бир система кушилади. Бу нуткда ифодалашдир, яъни сузлар билан. Бу нарса болаларда томонларни узига тегишлиларни сезги, фарклаш, аниклашхусусиятларини мустахкамлаш натижасида булади, кайсики бу томонлар: юкорига, пастга, олдинга, оркага, унгга, чапга.
Асосий томонларни 3 та гурухи, кайсики одам танасининг турли кисмлари буйича энг биринчи булиб юкори фаркланади. Бунда бола, танаси вертикал холатида аниклайди. Колганлари эса кечрок аникланади ва фаркланади бола томонидан.
Бола томонларининг жуфт, карама карши томонларини гурухсини узлаштирса хам, хали у унинг аниклигида янглишади.
Болалар учун асосий кийинчиликлар унг ва чапни ажратишдир.
Кузатишлардан бола бу карама — карши томонларни аста — секин эгаллаб боради, кайсики уларни тажрибалари оркали эгаллаб борадилар.
Мактабгача тарбия ёшидаги болалар билан теварак-атрофни урганиш.
Мактабгача тарбия ёшидаги болалар билан утказилган тажрибалардан шуни куриш мумкинки,болалар теварак-атрофини ориентировка килишга. урганаётганларидаёк оддий терминлардан мураккаброкда, теварак- атрофтерминларига ута бошлайдилар. Уларнинг нуткларидаги «шу ерда»,
«у ерда», «мана» каби сузлари (бирор предметникурсатиб, айтиб) «ёнида»,
«якинда», «ёнма-ён» каби янги терминлар билан, алмашиниши бунинг яккол гувохи була олади.
Бола ориентировка килишга урганаётганида «ёнма-ён» сузининг маъносига кейинрок тушунади, ёки «уртада», «орасида» кабиларни урганиб булгач, кейинрок «атрофида», «четида», ёки «ёнидан», янакейинрок бориб бола бу сузларни атрофлича тушуна бошлайди ва чап тарафдами? Ёки унг тарафдами? фарклай бошлайди. Лекин болаларга теварак атрофни ориентировка килишга ургатиш ишини турли йуллар ва йулланмалар билан тушинтириш кераклигини унутмасликкерак.
Педагогик масала № 1.
Катта тарбиячи битта гурухда факат 2 та тарбиячи утказган математика
машгулотини кузатди. Мана бу ёзувларни тахлил килинг: «Захро Вохидовнада» машгулот учун хамма нарса олдиндан тайёрланган. Болалар машгулотга
киришдилар. Тарбиячи болаларга хулклари хакида эслатишни ёдидан чикармади. Машгулот давомида болалар актив катнашдилар, уртокларига ёрдам бердилар, аник булмаган нарсаларни тугриладилар. Санаш куникмаси мустахкам, куз билан чамалашлари ривожланган, лекин жисмоний тарбия дакикаси жараёнида болалар энгашганларида йуналишни адаштирадилар. Наима Хошимовна болаларни машгулотга 10 минут кечга колиб таклиф килди, яъни навбатчилар столга таркатма материалларни таркатиб чикишга улгурмадилар. Машгулот жараёнида болаларнинг диккатлари булинди, утирган жойларида шовкин килдилар. Харакат вактида ориетировка килишда хатолар куп булди, болалар унг ва чап йуналишда куп адашдилар. Тарбиячи болаларни шошилтирди, машгулотта якун ясамади, лекин болаларнинг хулкига объектив бахо берди.
Вакт сузи рус сузидан келиб чиккан, яъни вакт — «время» дегани айланмок маъносини билдиради. Утган, хозирги ва келаси замонлар узаро шундай алока килганки, уринларини бир-бирларига алмаштира олмайдилар. Вактнинг кайтмас хусусиятлари шуки вактнинг бир томонга йуналиб утиши, у табиат ва жамиятнинг чикиши йуналишини ифодалайди.
Вактнинг асосий кабул килиниши бу сезиш кобилиятидир. Хар хил комплекс анализатор вактни сезиш кобилиятининг чузилишига таъсир килади,
лекин асосий хусусияти деб И.М.Сеченов эшитиш ва тананинг сезги кобилиятларига эътибор берган «Вакт товуш ва тананинг сезиш кобилияти инсонга вакт хакида тушунча беради, шунда хам тула уз мазмуни билан эмас балки вакт бир томонлама товушнинг тортилиши ва тананинг сезишини тортилиши. Шунинг учун И.М.Сеченов эшитиш ва сезиш хусусиятини - бу вакт бушлигининг /дроб/ анализаторлари деган эди.
Шундай килиб, аник вакт интервалларини вактинчалик бахолаш таъсирланиш ва тормозланиш динамик процессида аникланади.
Вакт интервалида дифференцировка бу вактга нисбатан шартли рефлексларнинг хослигидир.
Иккинчи кичик гурух

  1. Кичик гурухда болаларнинг эрталаб, кундузи, кечкурун ва кечаси вакт ораликлари хакидаги тасаввури аникланади. Сутка кисмларини кичкинтойлар уз фаолиятлари мазмунининг узгаришига хамда шу вакт оралигида уз атрофларида булган катта ёшли кишилар фаолиятига караб фарк киладилар.

Аввал кундалик тартиб, болаларнинг уйкудан туриш, эрталабки гимнастика, нонушта, машгулот вактлари катъий белгилаб куйилганлиги ва сутканинг булаклари хакида тасаввур хосил килиш учун реал шароитлар яратади.
Педагог вакт булагининг номини айтади ва болаларнинг шу вактта мос булган фаолият турларини санаб чикади. “Х,озир эрталаб, биз гимнастика килдик, ювиндик, энди эса нонушта киламиз ёки аллакачон нонушта килиб булдик, шугулланиб хам булдик. Х,озир кундуз кун. Тез орада тушки овкатни еймиз”.
Болалар аста секин эрта билан, кундузи, кечкурун, кечаси сузларининг аник мазмунини тушиниб оладилар, уларга эмоционал ранг берадилар. Болалар уз нуткларида улардан фойдалана бошлайдилар.
Урта гурух
Кичик гурух сингари бу гурухда хам вактни билиш болаларни асосан, кундалик хаётида устириб борилади мухими бу ургатишининг пухта хиссиёт асосида амалга оширилишидир.
Педагог сутка кисмларининг номини болалар ва уларга якин катта ёшли кишиларнинг эрталаб, кундузи, кечкурун, кечаси нима килишлари билан боглик, болаларнинг сутка кисмлари хакидаги тасаввурларини аниклади.
Катта гурух
Укув йилининг бошида катта гурух болаларида эрталаб, кундузи, кечкурун ва кечаси каби вакт кисмлари хакида тасаввурлар мустахкамланиб вакт болалар фаолиятининг конкрет мазмуни ва улар атрофидаги катталар билангина эмас, балки вактнинг объективрок курсаткичлари — табиат ходисалари (куёш чикиши) билан боглайдилар.
«Кеча», «бугун», «эртага» каби вакт белгиларининг узгарувчанлиги ва нисбийлиги болаларининг уларни узлаштиришларида кийинчилик тугдиради.
Беш ёшли болалар бу сузларни янглиштирадилар. Педагог муайян сузларнинг мазмун ахамиятини очиб бериш учун болаларга куйидаги саволларни беради: «Биз сиз билан кеча каерда булдик?», «Паркка качон борган эдик?».
Эндиликда болалар хар куни эрталаб хафта кунларининг номини шунингдек, кеча хафтанинг кайси куни эртага кайси куни эканлигини айтадилар.
Математика машгулотларида вакти-вакти билан болаларга хафта кунларини тартиби билан айтиш таклиф этилади. Айтилган кундан олдин ва кейинкандай кун келишини айтиш. Педагог «Кайси кунлари расм чизиш машгулотимиз бор? Мусика машгулоти-чи? деб саволларни алмаштириб туради.
Болалар тартиб билан санашни, хафта кунларини тартиб билан айтишни урганиб олганларидан кейин кунни тартиб номери билан боглайдилар.
Хафта кунларининг изчиллиги хакидаги билимларни мустахкамлаш учун “Хафта кунлари” сузли дидактик уйиндан фойдаланиш мумкин.
Хафта кунларининг аламашинишини кузатиб бориш болаларда такрорли вактнинг узгарувчанлиги хакида тушунча хосил булишига унинг кетидан хафта келишини очиб беришга имкон яратади.
Назорат саволлари:

  1. Болаларни сутка кисмларини фарклашга ва уларнинг кетма-кетлигини аниклашни билишга ургатиш усулларини айтинг.

  2. Катта мактабгача ёшдаги болаларни вакт улчами системаси сифатида - сутка, хафта, ой, йил, календарь билан танишитириш усулларига мисоллар келтиринг.

  1. Болаларда вактни хис килишни ривожлантириш йулларини тавси фланг.

  1. амалий машFулот: Мактабгача ёшдаги болаларда математик тушунчаларни шакллантиришнинг замонавий технологиялари.

Ишнинг максади:Мактабгача ёшдаги болаларда математик тушунчаларни шакллантиришда интерактив технологиялар ва интернет янгиликларидан олинган ахборотлардан фойдаланиш.
Иккинчи кичик гурухда математик тушунчаларни ривожлантириш юзасидан махсус ишлар утказа бошланади. Болаларни комил инсон килиб тарбиялаш аник фанларнинг микдорий муносабатлари ва фазовий шаклларини
биринчи марта идрок этишнинг кай даражада муваффакиятли ташкил этилишига богликдир.
Замонавий математикада “сон”, “шакл” ва бошка тушунчаларни асослашда тупламлар назариясидан фойдаланилади. Бу уз навбатида болаларда микдорий муносабатларни шакллантиришга ва натурал сон хакидаги тушунчани пайдо килишга шароит яратади. Туплам таърифланмайдиган тушунча булиб, мисоллар асосида берилади, масалан МТМдаги болалар туплами, кулдаги бармоклар туплами ёки гапдаги сузлар туплами хакида гапирилади. Бундан ташкари, туплам бирор нарсанинг йигиндисини англатувчи сузлар урнида кулланилади, масалан, гала, гулдаста, пода, аммо бу йигиндида битта элемент ёки бирорта хам элемент булмаслиги мумкин. Тупламни турли усуллар билан бериш мумкин, масалан, 2 ва 0 сонлари орасидаги бутун сонлар туплами, богча ховлисидагидарахтлар туплами, вилоятдаги богчалар туплами ва хоказо, умуман тупламни бериш элементларни санаш ёки уни ташкил этувчи нарсаларнинг хусусиятларини айтиш билан берилади.Нарсаларнинг сифат белгиларини ажрата билиш ва улар учун умумий булган битта белги асосида бир гурухга бирлаштириш - сифат кузатишларидан микдор кузатишларига утишнинг мухим шарти хисобланади. Болалар билан ишлаш нарсаларнинг умумий белгиларига караб танлаш ва гурухларга бирлаштириш (“барча кизил рангли кубикларни танлаб ол” ва шу кабилар)ни топширишдан бошланади.
Туплам унинг айрим элементларини ажратиш, элементларини тупламга бирлаштириш йули билан болалар тупламини унинг элементлари бирдан бир бутун нарса деб идрок этишга урганадилар. Кичкинтойларга тупламларни таккослаш ва туплам таркибига кирувчи элементларни микдорига кура тенг



©©©©©
©«S
+ ©=18
кувватлилигини аниклаш усуллари ургатилади (“Эчкилар канча булса, куйлар хам шунча”, “ручкаларга караганда каламлар куп”).Болалар устма- уст ёки ёнма-ён куйиш усуллари ёрдамида туплам элементлари уртасида узаро бир кийматли мослик бор ёки йуклигини аниклайдилар.Икки туплам учун узаро бир кийматли мослик тушунчаси шундан иборатки, биринчи тупламнинг хар бир элементига иккинчи


тупламнинг факат битта элементи мос келади ва аксинча (таксимчалар канча булса, пиёлалар хам шунча; киз болалар канча булса, угил болалар хам шунча ва хоказолар).Натурал сон тушунчаси таккосланаётган тупламларнир элементлари уртасидаги бир кийматли мослик урнатиш асосида таркиб топтирилади.Кичкинтойларга нарсалар билан турли хил ишларни бажартириб, уларни санокни узлаштиришга олиб келинади, уларда натурал сон хакида тушунча пайдо килиш учун имкониятлар яратилади.Кичик гурухда нарсаларни буйига, энига, баландлигига, хажр караб таккослаш машкларига катта эътибор
144

берилади. Болаларда катталиклар (микдор) ва уларнинг хусусиятлари тугрисида дастлабки тасаввурини хосил килинади, улар шакллар билан таништирилади, доира, квадра учбурчак шаклидаги нарсаларнинг ранги ва катта-кичиклигид катъий назар, бир-биридан фарк килишга, уларнинг номини айтишбу шаклларнинг моделини танлай олишга ургатилади.Болалар нарсаларнинг урнини (олдинда, оркада, чапда, унгда) билишга ва шунингдек, вактни тугри аниклашга, тонг, кун, кеч, тун сузларини тугри, уринли кулланишига ургатилади.Бажариладиган ишлар 2-сентабрдан болаларни (6-8 бола) гурухларга булиб ва октябрь ойидан бошлаб режага кура бутун гурух билан бараварига математикадан машгулотларда олиб борилади.
Ишни болаларнинг нималарни билишларини ва нималар кила олишларини билган холда, уларга янги билимлар оз-оздан, аста-секин бериш билан ташкил килинади. Иш хажмини таксимлашда болаларнинг имкониятига етарлича бахо бермасликка ёки ортикча бахо бериб юборишга йул куймаслик мухим ахамиятга эга, чунки хар иккала хои хам мукаррар суръатда кичкинтойларни машгулотлардафаолиятсизликка олиб келиши мумкин. Билимларни пухта узлаштиришга машкдарни бир неча марта такрорлаш оркали эришилади сунгра кургазма материал алмаштирилиб, иш усуллари узгартириб турилади. Кичкинтойлар фаолиятининг характерини узгартириб туриш уларнинг активликларини саклашга ва чарчаб колишларининг олдини олишга имкон беради: болалар педагог ёки тарбиячини тинглайдилар, унинг ишларини кузатадилар, узлари баъзи бир ишларни бажарадилар, умумий уйинда иштирок этадилар. Болаларга

  1. 3 тадан ортик булмаган бир хил ва 2 тадан 4 тагача хар хил вазифа берилади. Бу вазифаларнинг хар бири купи билан 2-3 марта такрорланади.

Болалар янги материал билан 10-12 минут давомида танишишлари мумкин, чунки янги материални узлаштириш кичкинтойлардан анча диккат- эътибор ва куч талаб килади; такрорлаш машклари утказиладиган машгулотларни
15 минутгача давом эттириш мумкин. Тарбиячи машгулот вактида болаларнинг феъл-атворини кузатиб боради ва уларда чарчаганлик аломатлари(тез-тезбошка нарсаларга чалгиш, илгари узлари тугри жавоб берган саволларга нотугри жавоб бериш, хаяжонга тушиш каби холлар) пайдо булиши биланок машгулотни тухтатади, уз навбатида кичкинтойларнинг кайфиятини кутаради.
Мактабгача таълим узлуксиз таълимнинг асосий бугинидир. Авваллари бу тизим халк хужалигининг турли сохаларида мехнат килаётган ота-оналарнинг ижтимоий фаолияти учун шарт-шароит яратишгагина хизмат килган булса, эндиликда болалар МТМлари иш мазмунига куйилган талаблар хам
узгартирилди. Асосий вазифалардан бири кичкинтойларни мактаб боскичида укишга тайёрлашдир.

14 +

9
Г
Болалар МТМлари тарбияланувчиларига таълим беришда мактаблар укув дастурларига якинлаштирилган 12 йуиалишли янги дастурлар ишлаб чикилгани, синовдан утказилиб, жорий этишга киришилди.
МТМларда бу дастурларни таълим жараёнида куллаш оркали ижобий натижалар кулга киритилди.
Жумладан, мактаб олдига янги максадларнинг куйилиши билан МТМда математика таълим бериш мазмунининг тубдан узгаришга олиб келди.
МТМ болаларига математикадан самарали таълим бериш булажак тарбиячи мактабгача тарбия ёшидаги болалар учун ишлаб чикилган «Мактабгача ёшдаги болаларда математика тасаввурларни шакллантириш» методикасини эгаллаб, чукур узлаштириб олмоги зарур.
Ёш авлодии уз халки, жамияти ва юртига фидоийлик рухида келажак такдири учун масъулликни хис эта оладиган, бой миллий маданий меросимиз ва кадриятимизга хурмат ва асраб авайлаш рухида тарбиялаш жамиятимиз олдида турган кечиктириб булмас вазифа экан, бунда барча таълим тарбия иши билан шугулланувчи ходимлардан катта-катта ишларни бажаришни талаб этади.
Б/ Б /Б техникасини куллаш коидалари
Е.И.Техееванинг мактабгача ёшдаги болаларни математика элементларига ургатиш тугрисидаги фикрлари.




Мавзу саволи

Биламан

Билишни
хохлайман

Билдим

1.













2













3.













4.













5.













6.













7













Ф.Н.Блихернинг педагогик карашлари.



Синквейн схемаси:

  1. катор - тушунча;

  2. катор - тушунчани тавсифловчи 2 сифат;

  3. катор - ушбу тушунча вазифалари тугрисидаги 3 та феъл;

  4. катор - ушбу тушунча мохияти тугрисидаги 4 суздан иборат суз бирикмаси;

  5. катор - ушбу тушунча синоними.

А. Леушинанинг мактабгача ёшдаги болаларни математика элементларига ургатиш хакидаги карашлари.
Венн диаграммаси





Гурух билан ишлаш коидалари
Гурух аъзоларининг хар бири

  • уз шерикларининг фикрларини хурмат килишлари лозим;

  • берилган топшириклар буйича фаол, хамкорликда ва масъулият билан ишлашлари лозим;

  • узларига ёрдам керак булганда сурашлари мумкин;

  • ёрдам сураганларга кумак беришлари лозим;

  • гурухни бахолаш жараёнида иштирок этишлари лозим;

  • Биз бир кемадамиз, бирга чукамиз ёки бирга кутиламиз” коидасини яхши билишлари лозим.



Download 2,1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   54   55   56   57   58   59   60   61   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish