Узб еқистон сср фанлар академияси

-гунча, -ган + да ёрдамчилари чогиштириш эргаш гапли қўшма гаплар составида деярли бир хил функцияда ишлатилгани учун бирининг ўрнида иккинчисини ишлатиш мумкин: Йигит кишининг боши эгилгунча, ҳўкизнинг шохи синсин — йигит кишининг боши эгилгандан кўра, ҳўкизнинг шохи синсин.
Баъзан -ган + дан кўра ёрдамчиси составидаги кўра қўлланмай эргаш гап бош гапга -ган+дан ёрдамчисининг ўзи орқали бирика-
Дй: Йигит НйШИкинё боши эгил&андан, ҳўкитйнг Шохи сШсйк. Маълумки, бу ёрдамчи сабаб эргаш гапни ҳам боШ гапга бирикти- риб келади. Бу хилда икки эргаш гапда ишлатилганда унинг инто­нацияси бир-биридан фарқ қилади. Чоғиштириш ва сабаб эргаш гап эканлиги аввало мазмунидан, кесимларидаги интонациядан кў- риииб туради. Чоғиштириш эргаш гапнинг кесими кучлироқ, ажра- тиб айтилади; интонациядан шу ўринда кўра ёрдамчиси бўлиши лозим лиги сезилиб туради.
Сабаб эргаш гапларнинг кесими кучсизроқ интонация билан айтилади.
Чоғиштириш эргаш гаплари содда гап ҳолида қўлланиши мум­кин. Бундай конструкцияларда яхши, дуруст, мащул каби сўзлари қўшиб ишлатилади: Бепоён далаларимизда ёввойи ўтлар ўсгандан кўра, гуллар ўссин — Бепоён далаларимизда ёввойи ўтлар ўсган- дан кўра гуллар ўсгани яхши.
Ухшатиш зргаш гаплари тубандаги синтактик синонимлар ор- қали берилади:

1. 
   Составида ки ёрдамчиси келган ўхшйтиш эргаш гапли қўш- ма гап компонентларини тартиби ўзгариб эргаш гап олдин бош гап кейин келади ёки эргаш гап бош гап ичида келади. Бош гап­даги шундай сўзи ва ки ёрдамчиси қўлланмайди: У Холмуродга
   

шунчалик муҳаббат билан қарар эдики, гўё уларга бу бахтни Хол­мурод келтиргандай эди (П. Турсун) — У Холмуродга гўё улар­га, бу бахтни Холмурод келтиргандай муҳаббат билан царар эди. Холмурод шундай хурсанд бўлдики, гўё булут орасидан лрщраб қуёш чищандай бўлди (П. Турсун) — Булут орасидан ярқираб цуёш чищандай, Холмурод хурсанд бўлди.

2. 
   Компонентларнинг кесимлари бир хил ёки бир-бирига маъно жиҳатдан яқин бўлиб, улар -ган дек (дай) ёрдамчилари орқали бириккан бўлса, уюшиқ бўлакли содда гап ҳолида бериш мумкин: Иигитлар орасида темир гавдали ботирлар бўлганидек, нозик асл- зодалар ҳам бор эди(Ойбек) — Иигитлар орасида темир гавда­ли ботирлар ва нозик аслзодалар бор эди.
   
3. 
   Эргаш гап -ган + дай ёрдамчиси орқали бош гапга бирики- ши, ундан олдин келса, ёрдамчилар -ган(и) каби (сингари) ган + га ўхшаб каби ёрдамчилар билан алмашиниб келиши ва баъ­зан бош гапнинг ичида қўлланиши мумкин: Бу гаплар худди ўзи- нинг шаънига айтилаётгандай Инобат қизариб кетди(Саид А ҳ- м а д) — Инобат худди бу гаплар ўзининг шаънига айтилаётган­дай (айтилаётганга ўхшаб) щзариб кетди.
   
4. 
   Умуман ўхшатиш эргаш гаплари кўпинча бошқа қўшма гап- лардагидай бош гап ичига киради: У феъли айнагандай, ҳужра- нинг бир бурчагига тщилиб, цисиқ. кўзларини бир нуқтага ёмон тикиб ўтирди(Ойбек). Р у звон хола оёғига биров бирдан болта ургандай тиз чўкди (А. Мухтор). Анорхон, кўнгли бир нарсани сезгандай, аллацандай ғамгин гапларни гапирди (А. Мухтор).
   
5. 
   Компонентлар мазмунан бир-бирига зид бўлиб, чоғиштирил- ,са ёки ўхшатилса, ундай қўшма гапларни бошқа хил синтактик си- нонимлар бил а и бериш цийин: Костюм Қодировни. ёш кўрсатмагй- нидек, бежирим тўн Бекбўтани ҳам цари кўрсатмас эди (Ш. Р а- шидов).
   

Пайт эргаш гапли қўшма гапларнинг синтак­тик синонимикаси. Пайт эргаш гапли қўшма гаплар сти- листик талабларга кўра турлича синоним вариантлар билан бе- рилади.
Бундай гапларнинг синтактик синонимлари кўпинча бир пайт эргаш гапни бошқача пайт эргаш гап формаси билан беришда кў- ринади. Бир хил пайт эргаш гап бошқа хилдаги пайт эргаш гап билан алмаштирилиб берилади. Одатда бу хилдаги алмашишда уларнинг ички муносабатлари бир хил бўлиши шарт. Бир вақтда юзага келадиган ҳаракат, воқеани кўрсатувчи пайт эргаш гапли қўшма гап худди шу хилдаги маънони кўрсатувчи пайт эргаш гапли қўшма гапга синоним бўлади. Ҳеч вақт бир вақтдаги воқеа, ҳаракатни кўрсатувчи пайт эргаш гап кетма-кет ҳаракат, воқеани ифодаловчи. эргаш гапга синоним бўлмайди. Узбек тилида бундай қўшма гапларнинг асосан қуйидаги синтактик синоним вариант- лари учрайди.

1. 
   Компонентлари -ганда, -ган вақтда (пайтда, вацтда, момент- да, кезда), -(а)р экан ёрдамчилари орқали бириккан қўшма гаплар бир-бири билан алмашиниб, бир-бирига синоним ишлатилиши мумкин: Пўлатжон бу машащатли ишнйнг оқибатини кутиб турар экан, бирдан унинг юзида шодлик белгилари порлаб кетди(Саид Аҳмад). Бу гапнинг синоним вариантлари: Пўлатжон бу ма­
   

шащатли ишнинг оцибатини кутиб турганда, бирдан..., Пўлатжон бу машащатли ишнинг оқибатини кутиб турган вщтда (пайтда, чоғда...,), бирдан...

2. 
   Компонентлари шарт феъли формаси орқали бириккан қўш- ма гаплар ҳам -ганда, -ган эди ёрдамчиларини олган қўшма гап- ларга синоним бўла олади: Дутор чалиб ўтирсам, тори узилиб кет­ди (Қўшиқ) —Дутор чалиб ўтирганимда, тори узилиб кетди — Ду­тор чалиб ўтирган эдим, тори узилиб кетди.
   

Айрим эргаш гаплар борки, уларда пайтдан ташқари бошқа оттенкалар (кўпроқ шарт мазмуни берилган) бўлгани учун улар- ни бу хилда пайт билдирувчи конструкциялар билан алмаштириб бўлмайди: Мен гапирсам, сиз балки ишонмассиз(Ойбек). Бу гапни пайт эргаш гапли қўшма гап ҳолида эмас, тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гап ёки боғланган қўшма гап.тарзида бериш мумкин: Мен гапирсам ҳам, сиз ишонмайсиз. Мен гапираман, лекин сиз ишонмассиз.
Агар бу қўшма гапдаги -са ёрдамчиси ўрнида -ганда элементи- ни қўлласак, фақат пайтга бўлган муносабат эмас, пайт ва шарт оттенкалари борлиги англашилади.

3. 
   Қисмлари -(а)р экан ёрдамчиси орқали бириккан қўшма гапнинг эргаш гап қисмидаги кесим отлар орқали ифодаланса, эр­гаш гапдаги ҳамма бўлаклар ҳеч ўзгаришсиз, айнан сақланиб ке­сими -лик(и)да, эканлигида ёрдамчиларини олади: Мен чақалоқ эканман, раҳматли отам бу тиғни бешигимга, ёстиғим остига цўй- ган экан(Ойбек) — Мен чақалоқлигимда...,
   
4. 
   Компонентлари -гандан кейин (сўнг), -гач, -иб ёрдамчилари орқали бириккан қўшма гапларда эргаш гапдаги воқеа бош гап­даги воқеа, ҳаракатдан олдин юзага келади. Шунинг учун ҳам бундай қўшма гаплар ўзаро бир-бирига синтактик синоним бўлиб келади: Машина ўтиб кетгач, йўл яна қоронғилашди(Саид А ҳ- м а д) — Машина ўтиб кетгандан сўнг (кейин), йўл яна қоронғи- лашди. Эшик очилгач (очилгандан кейин), қоши чимирилган У мар- бек чиқди.
   

Агар бундай қўшма гапларнинг эргаш гап қисмида пайт ва са­баб мазмуни бирга ифодаланган бўлса, бундай гапларни пайт эр­гаш гап ёки сабаб эргаш гап билан бериш мумкин: Кеч кириб, ҳа- вонинг тапти қайтди(Саид А ҳ м а д).— Кеч киргач, ҳавонинг тапти қайтди— Кеч кирганлиги учун, ҳавонинг тапти қайтди.
Шунингдек, кесими -гач аффиксини олиб бош гапга эргашиб келган қўшма гапни ҳам пайт ва сабаб эргаш гаплари билан ал- маштириб қўллаш мумкин: Ишлар мана шундай жиддийлашиб
кетгач, Рўзиев дам олишдан воз кечиб, яна ишга шўнғиб кетди (Саид Аҳмад)—Ишлар мана шундай жиддийлашиб кетган­дан сўнг, Рўзиев дам олишдан воз кечиб, яна ишга шўнғиб кетди— Ишлар мана шундай жиддийлашиб кетгани учун, Рўзиев дам олиш­дан воз кечиб, яна ишга шўнғиб кетди.

5. 
   Қисмлари ки ёрдамчиси орқали бирикадиган қўшма гаплар -гандан бери ёрдамчиси билан бириккан пайт эргаш гапли қўшма гапга синоним бўлиши мумкин: Ҳамдам келиптики, зиёфат устига зиёфат бериляпти — Ҳамдам келгандан бери зиёфат истига зиёфат бериляпти.
   

Бош гапдаги воқеанинг қанча вақтдан бери мавжуд эканлигини кўрсатадиган, кесимлари йил, ой каби сўзлар орқали ифодаланган эргаш гаплар -дан бери ёрдамчисини олиб ишлатилса, гап бўлагига айланади — пайт ҳоли бўлиб келади: Икки йилдирки, район план- ни бажара олмаяпти — икки йилдан бери район планни бажара олмаяпти.

6. 
   Эргаш гапнинг кесими составида келган -(и) ши билан ёрдамчиси -ган (ҳам) эдики, -ган замони (заҳоти), -ми ёрдамчи­лари билан алмашиниб бир воқеа, ҳаракатдан иккинчисига одат- дагидан кўра ортиқ тезлик билан ўтишликни билдиради: У отхона- дан кўчага чищан замон, Ёрмат обкаш ва челак тутқазди(Ой­бек) — У отхонадан кўчага чиқиши билан, Ёрмат обкаш ва челак тутқазди. Жўрахон кўчага чиқиб манфур хатни топган жойи эсига тушиши билан, юрагини яна ўйната бошлаган хадик энди бутун- лай йўқолди (А. Мухтор) — Жўрахон кўчага чиқиб манфур хат­ни топган жойи эсига тушган замон, юрагини яна ўйната бошла­ган хадик энди бутунлай йўқолди. Садир ташқарига чиқиши билан, яна кўнглини қандайдир ғашлик тумани чулғаб кела бошлади (Ш у ҳ р а т) — Садир ташқарига чищан ҳам эдики, яна кўнглини қандайдир ғашлик тумани чулғаб кела бошлади. Саодат билан
   

Воҳид тутга етган ҳам эдиларки, челаклаб қуя бошлаган ёмғир бирдан тўхтади (0. ё қ у б о в) — Саодат билан Воҳид тутга етиш- лари билан (етганлари замон), челаклаб қуя бошлаган ёмғир бир­дан тўхтади.
Агар эргаш гапнинг кесими составида -моқчи элементи ишти­рок этган бўлса, бундай эргаш гаплар компонентлари -(и)ши би­лан орқали бирикадиган қўшма гапга синоним бўла олмайди. Шу* нингдек, эргаш гапнинг кесими/бўлишсизлик формасида келган бўлса ҳам юқоридаги ёрдамчи/билан бириккан қўшма гапга сино­ним бўлмай, -ганда, -ган вақтда ёрдамчилари иштирок этган гап билан алмашинади: Саида гап тамом бўлди деган хаёлда ўрнидан турмоқчи эди, Носиров тўхтатди (А. Қ а ҳ ҳ о р) — Саида гап та­мом бўлди деган хаёлда ўрнидан турмоқчи бўлганда, Носиров тўх- татди. Холмурод тўйхонага кириб, қаерга ўтиришини билмай тур- ган эди, подачи дўсти Эргаш пайдо бўлди-ю, қўлидан ушлаб кўр- пачалар солинган айвонга бошлади (П. Турсун) — Холмурод тўйхонага кириб, қаерга ўтиришини билмай турганда (...билмай туриши билан...» эмас) подачи дўсти Эргаш пайдо бўлди-ю, қўли- дан ушлаб кўрпачалар солинган айвонга бошлади.

7. 
   Компонентлари равишдошнинг -гунча аффикси орқали би­риккан қўшма гаплар -гунга қадар (довур), -щнга цадар ёрдам- чисини олиб бириккан қўшма гаплар билан синтактик синоним бўлиб кела олади: У қайтиб чищунча, бирга келган йўловчилар цайгадир ғойиб бўлишган эди(Саид Аҳмад) —У қайтиб чиқ- қунга қадар, бирга келган йўловчилар қайгадир ғойиб бўлиш- ган эди.
   

-гунча ёрдамчиси иштирок этган эргаш гап пайт-шарт оттенка- сини ифодалаган бўлса, юқоридагича қўлланмай, кўпроқ -са ёки -масдан туриб ёрдамчилари билан алмашиниб қўлланади: Қирлар- нинг тупроғига қор суви сингмагунча буғдой унмайди — Қирлар- нинг тупроғига қор суви сингмаса (синмасдан туриб), буғдой ун­майди.

8. 
   Қисмлари -ганича йўқ эди (ки), -маган (ҳам) эди (ки) ёрдамчилари орқали бириккан қўшма гаплар -масдан (туриб), -май (туриб) ёрдамчилари билан бир-бирига бириккан кушма гап- ларга синоним бўлиб келади: Юлдузхон билан Нафисанинг имти- ҳонга тайёрланиш тўғрисидаги суҳбати тугамаган ҳам эдики, отда Рихсибой ака келиб цолди (Р. Файзий)—Юлдузхон билан Нафисанинг имтщонга тайёрланиш тўғрисидаги суҳбати тугамас- дан (тугамасдан туриб, тугамай, тугамай туриб) отда Рихсибой ака келиб қолди. У гапини тугатганича йўқ эдики, эшикдан бир ки­ши кириб келди (А. Қаҳҳор)—У гапини тугатмасдан (тугамас­дан туриб, тугамай, тугамай туриб), эшикдан бир киши кириб келди.
   
9. 
   Кесимлари бор, йўқ сўзлари билан ифодаланган пайт эргаш гаплар -лигида ёрдамчисини олган конструкция билан алмашиниб ишлатилади: Мен боримда келинг — Мен борлигимда келинг.
   
10. 
    Эргаш гапнинг кесими бўлишли-бўлишсиз формада жуфт­ланиб келиб, ҳаракат, воқеани тўла бажарилмаганлигини кўрсат- ганда бошқа хил синтактнк синоним варианта билан деярли бериб бўлмайди,
    
11. 
    Компонентларни бир-бирига боғлашда феълнинг сифатдош формалари ёнида келиб ёрдамчи сифатида хизмат қилувчи ора, тақдирда, жой каби сўзлар ўрнида пайт, вақт, момент каби пайтга муносабат билдирувчи сўзлар ишлатилиши мумкин: Онаси ошни сузиб турган орада, Зеби отасини чақириб келди — Онаси ошни сузиб турган пайтда, Зеби отасини чақириб келди. Адҳам уйдан шошиб чиқиб кетаётган жойида, онаси тўхтатиб қолди■—Адҳам уйдан шошиб чиқиб кетаётган вақтда, онаси тўхтатиб ц.олди.
    

Умуман пайт эргаш гапли қўшма гапларни бошқа хил коне- трукциялар билан камроқ алмаштириш мумкин бўлса ҳам, улар- нинг составидагн компонентларни туташтирувчи ёрдамчилари бир- бири билан турлича алмаштнрилиб қўллана олади.
Урин эргаш гапли қўшма гапларнинг синтак- тик синонимикаси. Урин эргаш гаплар бош гап билан феъл­нинг шарт формаси орқали бирикса, сифатдош обороти орқали бери- лиши мумкин. Бу вақтда қўшма гапнинг структурасида қуйидагича ўзгариш юз беради: а) нисбий сўзлар қўлланмайди; б) бош гап­нинг эгаси нисбий сўздан олдин келган бўлса, гапнинг олдига кел- тирнлади; в) эргаш гап сифатдош оборот шаклида бош гапдаги ўрин ҳолининг от қисмига тобеланиб келади — шу сўзни аниқлов- чиси бўлиб келади. Шу, ўша, у каби олмошларнинг конкрет маз­муни эргаш гап томонидан аниқланади. Оборот шаклига айланган эргаш гап шу, ўша, у сўзлари ўрнида қўлланади: Биз қаерга
дўстлик цўлини чўзсак, шу ерда халқ бизни олцишлайди •—■ халц дўстлик қўлини чўзган еримизда олқишлайди. Қаерда станциялар ва хуторлар оқариб кўринар экан, шу ерда дераза ойналари офтоб шуъласидан ярқираб турарди — Станциялар ва хуторлар оқариб кўринган жойда дераза ойналари офтоб шуъласидан ярқираб турарди.
Компонентлари буйруқ майли формасидаги феъллар орқали бириккан ўрин эргаш гапли қўшма гаплар тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гап билан ёки маълум бирикмалар билан алмашиниши — синтактик синоним бўлиши мумкин: Ватанимизнинг қаерига бор- манг, у ерда Ильич чироғлари порлаб турибди — Ватанимизнинг цаерига борсангиз ҳам, Ильич чироғлари порлаб турибди — Вата­нимизнинг ҳамма ерида Ильич чироғлари порлаб турибди.
Сабаб эргаш гапли қўшма гапнинг синтактик синонимикаси. Сабаб эргаш гапли қўшма гаплар бошқа хил қўшма гап ёки бирикмали содда гап билан синтактик синоним бў- либ келмай ёрдамчилари алмашиниб ишлатилиши мумкин.
Реал сабабини ифодаловчи эргаш гаплардаги ёрдамчилар бир- бири билан алмашиниб қўллана олади: -ганидан ўрнида — гани
сабаб ли (учун, туфайли) ёрдамчилари ишлатилганда, қўшма гап­даги мазмунга ҳеч қандай путур етмайди. Ундаги мазмун ўзгар- майди: Нури гапга эътибор цилмаганидан, Ермат энди қизига қа- раб сўзлай бошлади(Ойбек) — Нури гапга эътибор цилмагани сабабли (эътибор қилмагани учун, эътибор қилмаганлиги туфайли, эътибор цилмаганлиги орқасида), Ермат энди цизига цараб сўз- лай кетди.
Негаки, чунки боғловчилари бир-бири билан алмашиниб ишла- тила олади: Бу фикр Алоиддинга ёқинқирамади, чунки бу унинг ёлғиз ўзига хос иш эди(Ойбек) — Бу фикр Аловиддинга ёцин- цирамади, негаки бу унинг ёлғиз ўзига хос иш эди.
Шунингдек, нега денг (нега десангиз), сабаби десангиз каби би­рикмали ёрдамчнлар ҳам чунки, негаки боғловчилари билан сино­ним бўлиб келади: Ҳаммй яхшироқ жойлашиб олиш ҳаракатида, нимага десангиз йўл узоқ.— Ҳамма яхшироқ, жойлашиб олиш ҳа- ракатида, чунки (негаки) йўл узоц. Кейинги йили Бозорнинг дех- қончилик ишлари бурунгидай авж олмади, чунки ҳўкиз тоқ, ўзи ёлғиз (С. Айн ий) —Кейинги йили Бозорнинг дещончилик ишла­ри бурунгидай авж олмади, сабаби десангиз ҳўкизи тоқ, ўзи ёлғиз.