“Uzacademia” scientific-methodical journal

“UzACADEMIA” scientific-methodical journal
169 
www.academiascience.uz
katta teleskop esa 32 marta kattalashtirib ko‘rsatar edi. Lekin Galiley ana shu oddiy 
asboblar bilan ham buyuk kashfiyotlar qildi. 
1609-yilning kuzida u birinchi marta teleskop bilan Oyni kuzatdi va uning 
sirtidagi notekisliklar – Oy tog‘lari va Oy vodiylari borligini aniqladi. Demak, o‘sha 
paytlarda ko‘pchilik o‘ylaganidek, Oy silliq billur shar emas, balki xuddi Yerga 
o‘xshagan sayyora ekan. Galiley Venera fazalarini, Yupiter yo‘ldoshlarini, Quyosh 
sirtidagi dog‘larni va uning xususiy aylanishlarini kashf qildi, ko‘plab yangi 
yulduzlarni topdi. 
Teleskop orqali qaraganda, Venera Oyga o‘xshab o‘z ko‘rinadigan shaklini yoki 
boshqacha qilib aytganda, fazalarini o‘zgartirib turishi seziladi. Nikolay Kopernik 
ham ta‘kidlaganidek, Venera Yer atrofida emas, balki Quyosh atrofida aylanishini 
ayni shu bilan izohlash mumkin edi. 
Quyoshda esa Galiley xira dog‘larni ko‘rdi. Ularning siljishini kuzatib, Quyosh 
o‘z o‘qi atrofida aylanishini isbotladi. Galileyning bu ishlari ―Yulduz xabarchi‖ si 
asarida bayon qilingan. Demak, qadimgi faylasuflar va Galileyga zamondosh bo‘lgan 
cherkov ruhoniylari uqtirganlaridek, Quyosh nihoyatda sof, ―mukammal‖ jism emas 
ekan. 
Lekin ulkan sayyora Yupiter Galileyga eng g‘aroyib manzara bo‘lib ko‘rindi. 
Uning atrofida 4 ta yo‘ldosh – Oy aylanib aylanib turardi. Ularning bu aylanishi, 
xuddi Kopernik ta‘limotida aytilganidek, Quyosh atrofida Yer va sayyorlara 
aylanishiga o‘xshardi. 
Nihoyat, teleskop bilan qaralganda Somon yo‘li oddiy ko‘zga ko‘rinmaydigan 
son-sanoqsiz yulduzlarga bo‘linadi. Galiley oldida poyonsiz yulduzlar olami 
namoyon bo‘ldi, ularning har biri xuddi bizning Quyoshimizga o‘xshagan olisdagi 
Quyoshlar edi. Jordano Brunoning ana o‘sha olis yulduzlar atrofida aylanib turgan 
jonli mavjudot yashaydigan sayyoralarning ko‘pligi haqidagi ta‘limoti ham haqiqatga 
yaqindek bo‘la olardi. 
Galiley inersiya qonunini kashf etgan, kuchlarni qo‘shish qoidasini ifodalab 
bergan, ko‘chirma harakat tezligi doimiy bo‘lgan chog‘dagi nisbiylik prinsipini 
yaratgan, mexanik harakatning asosiy tavsiflarini miqdoriy jihatdan aniqlagan. 
Jismning og‘ma tekislikdagi harakati, ma‘lum burchak ostida otilgan jismning 
harakati, erkin tushish haqidagi qonunlarni dastlab Galiley kashf etgan. 
Galiley harakatning saqlanishi to‘g‘risidagi muhim fikrga tegishli tushunchalar 
kiritgan. Galiley-Nyuton mexanikasi ilmning muhim tarmog‘iga aylandi. 
Galiley dunyoqarashi mexanistik materializm. U olamdagi barcha hodisalar 
moddiy asosga ega bo‘lib, mexanika qonunlariga bo‘ysunadi, deb tushungan. 
Mexanistik materializmning barcha nuqsonlari Galiley dunyoqarashiga ham taalluqli. 
U o‘z zamonasining ilg‘or g‘oyali kishilaridan bo‘lgan, sxolastikaga qarshi chiqqan. 

---

“ILM-FAN VA TA’LIMDA INNOVATSION YONDASHUVLAR, MUAMMOLAR, TAKLIF VA YECHIMLAR” 
MAVZUSIDAGI 23-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-ONLAYN KONFERENSIYASI