Uygur, qaqauz, quzey

1.4. Noqay folkloru ümumtürk folklorunun bir parçası
kimi
Noqay folklor nümunələri çap olunan kitabları, topluları, 
qəzet və jurnalları gözdən keçirdikdə aydın olur ki, yaxın keç- 
mişdə Rusiyanın əsarəti altında olan əksər türk xalqları kimi 
onların da folkloru geniş, əhatəli şəkildə öyrənilməmişdir. Da- 
xili toqquşmaları özündə əks etdirən, kasıbların varlılara qarşı 
mübarizəsindən bəhs edən folklor nümunələri dəfələrlə çap 
olunub tədqiqata cəlb edilsə də, müstəmləkəçilərə qarşı müba- 
rizəni özündə əks etdirən, işğalçılara qarşı savaşlardan söz 
açan folklor nümunələri, miflər, ovsunlar və s. kölgədə qalmış- 
dır. Son zamanlar rejimin yumşalması sayəsində bu sahələrə də 
diqqət yetirilməyə başlanılmışdır.
Araşdırıcı A.Siqaliyev ilk və mühüm addım ataraq noqay 
mərasim folklorunun təsnifatını belə vermişdir: alqıs (alqış), 
karqıs (qarğış), ornau (ithaf), navruz, sabantoy, orak toy yırları 
(novruzda, sabantayda, oraq bayramında oxunan nəğmələr), 
beşik yırı (beşik nəğməsi-laylalar), toy yırı, bozlau (ağılar), 
sarın (bayatılar) və b.
Ateist təbliğat zəiflədikdən sonra araşdırıcılar miflərə də diq- 
qəti artırdılar. Tanrılar, ilahlar haqqında mətnləri toplayıb nəşr 
etməyə başladılar. Bu mətnlərdə şamanizmin izləri özünü qaba- 
rıqlığı ilə göstərir. Tanrı (Baş göylər ilahisi), Umay (qadın baş- 
lanğıcını təqdir edən), Yer-Su, Baba tukli, Su iyesi, Yer iyesi, Ot 
(od) iyesi, Kıdırlı-yas (Xıdır-İlyas), Albaslı, Yin, Obır, Deyv, 
Azdaqa, Elmavız, Emire, Sandırak, Sazaqan, Perişte (fəriştə), 
Anir və b. haqqında toplanan mətnlər türk xalqlarının keçmiş mə- 
dəniyyətinin, inancının birliyindən xəbər verdiyi kimi, onların 
yenidən və elmi şəkildə öyrənilməsinin vacibliyini də göstərir.
Noqaylar yaşayan bölgələrdən Albaslı (Hal anası) ilə bağlı 
toplanan mətnlər türk xalqlarının əksəriyyətindən toplanmış

---

mətnlərlə səsləşir. Miflər, ovsunlar, nağıllar, məsəllər, atalar 
sözləri də eyniyyət təşkil etdiyindən üzərində geniş dayanmağa 
ehtiyac duymuruq. Fərq ayrı-ayrı bölgələrdən toplanmış nümu- 
nələr arasındakı variantlarda özünü göstərir.
Bu oxşarlıqlara baxmayaraq, bir-iki nümunə verməklə ye- 
tərlənəcəyik:
Alay da ettik, bılay da,
Arpa kostık biydayka.
Şükür bolsun Kudayka,
İşler geter onayka,
Aytayık bir-ekidi,
Taptayık tamekidi,
Kelmey bolsa evine,
Keltireyik ebine!
(CHKajiHeB A., 1999:170).
İslamdan öncəki inancları özündə yaşadan bu cür nəğmələrə 
karaçay-malkarlarda da, qumuqlarda da, Azərbaycan türklərin- 
də də, başqa türk xalqlarında da rast gəlinir. Araşdırıcıların fık- 
rincə, islamdan öncəki inancları yaşadan, tanrılara həsr olun- 
muş bu nəğmələr mərasimlərdə oxunarmış.
Anaların beşik başında uşaqlarını ovundurmaq, oxşamaq, tez 
boya-başa çatmalarını arzuladığını bildirmək üçün oxuduğu 
mahnı-ninnilər və uşaq oyunları da bu baxımdan önəm daşıyır. 
Kızım, kızı, kız tana, - Qızım, qızım, qız dənə. 
Kızıman gele yüz tana. - Qızımdan gələ (ola) yüz dənə, 
Yüzevi de ak tana, - Ürəyi də ağ (təmiz) ola.
Atası sığar maktana. - Atası çıxa öyünər,
Ağ tanadı pışaklar, - Ağ dananı pıçaklar (kəsər). 
Kızımı küyev kuşaklar. - Qızımı güvey (nişanlı, ər)
qucaqlar