Uygur, qaqauz, quzey

(KepefiTOB P., 1997:24). 
Bu da Rus dövlətinə 
qüdrətli atlı ordu yaratmağa yetirdi.
Xarici güclərin, daxili ziddiyyətlərin və təbiətin yaratdığı 
qıtlığın nəticəsində Noqay Ordası üç yerə - Böyük Noqay ulu- 
suna, Kiçik Noqay ulusuna və Altı Oğul ulusuna parçalandı. 
Böyük Noqay ulusunun başçısı İsmayıl Mirzə 1558-ci ildə 
müəyyən şərtlərlə Rusiyaya tabeçiliyi qəbul etsə də, xalq bu- 
nunla razılaşmadı. 1563, 1564 və 1567-ci illərdə Rusiya çarına 
qarşı üsyanlar baş qaldırdı. Xalqın böyük bir hissəsi köçərək 
Kırım xanlığına sığındı.

---

Lakin bununla da iş bitmədi. Kazanı, Həştərxanı, Kırımı işğal 
etməklə yetərlənməyən Rusiya çarları bu yerlərin əhalisini də 
kölə vəziyyətinə - Rusiyanın təhkimli kəndlisinin gününə sal- 
maq istəyirdi. Avropalıların quldarlıq quruluşu adlandırdıqları 
idarə sistemini yaşamamış, islamı qəbul etmiş türk xalqları isə 
heç bir vəchlə Rusiyanın təhkimçilik qanunlarını qəbul etmirdi. 
Buna görə də, üsyanlar ara vermirdi. Bu üsyanlar isə minlərlə 
dinc insanın ölümünə səbəb olurdu. Yalnız onu qeyd etmək ye- 
tər ki, Osmanlı dövləti noqayları ölümdən xilas etmək üçün XIX 
yüzilin ikinci yarısından başlayaraq 700 min noqayın ölkəsinə 
gəlməsinə icazə vermişdi 
(CHKajmeB A., 1994:4).
Araşdırıcı M.K.Safarkalıyev ingilis Cenkinsona istinadən 
1557-ci ilin sərt qışında Həştərxan bölgəsində 100 min noqayın 
aclıqdan və soyuqdan öldüyünü yazır... “On minlərcə noqay 
çocuğu ruslara kölə olaraq satılmış, ya da atılmışdır” 
(C h -
KajıneB A., 1993:164-165). 
Bu qıtlığın bir səbəbi sərt qış idisə, 
başqa səbəbi də Kazan xanlığını işğal edib, Volqa boyu ilə 
Həştərxanadək irəliləyən Rusiya orduları idi. Ruslar yeni ərazi- 
ləri işğal etməklə noqayların yaylaq və qışlaqlarını məhdudlaş- 
dırırdılar. Bütün bunlar, sözsüz ki, xalqın yazılı və şifahi ədə- 
biyyatında əksini tapırdı.
Qonşu dövlətləri zəiflədərək təsir dairəsinə salmaq və yeni 
torpaqlar işğal etmək üçün Rusiya öncə həmin bölgələri yax- 
şıca öyrənirdi. Bu baxımdan Rusiyanın XVI yüzildə hazırlat- 
dığı bir xəritə olduqca önəmlidir. “BonbmoH HepTe>K rocyqap- 
CTBa PoccHÖCKoro, KOHeu, XVI BeKa” adlanan bu xəritə günü- 
müzədək gəlib çatmamışsa da xəritənin hazırlanmasında isti- 
fadə edilən bölgələrin, çayların, dağların, şəhər və kəndlərin 
sözlə təsviri olan yazı arxivlərdə qorunub saxlanmışdır. Burada 
noqayların yaşadıqları bölgənin təsvirindən söhbət gedərkən 
məscidlər “tatar məscidləri” adlandırılır. Bu da onu göstərir ki,

---

Noqay xanın zamanında da, Noqay Ordası dövləti zamanında 
da xalq noqaylı adı ilə çağırılmaqla yanaşı, tatar, qıpçaq, hun 
və s. adlarla da adlandırılırmış.
Çoxadlılıq bu günün özündə də davam etməkdədir. Rusiya 
Federasiyasının rəsmi statistikasında noqayların sayının 90 min 
olduğu göstərilir. İnternet saytlarında isə dünyada 4 milyon 
noqayın yaşadığı göstərilir. Rəqəmlər arasındakı fərq, əsasən, 
xalqın adlandırılmasından doğur. İnternet saytlarında bu gün 
“Kırım tatarı”, “türk” adlandırılanlar da soykökünə görə noqay 
adlandırılır. Başqa xalqlar arasında assimilə olunmuşlar da no- 
qaylar kimi siyahıya daxil edilir. Belə ki, Dobrucada, Kırımda 
yaşayanlar rəsmi statistikada tatar kimi qeyd edilsələr də, in- 
ternet saytlarını hazırlayanlar onları və kazak kimi tanıdığımız 
rusdilli xalqın bir qismini mənşələrinə görə noqay kimi qeyd 
edirlər. Bunun səbəbi isə bu günün özündə də Kırım tatar- 
larının və Dobrucalıların özlərini həm tatar, həm noqay, Buxara 
və Xivə ətrafında yaşayanların isə özlərini mankit