Uygur, qaqauz, quzey

1.1. Şifahi xalq ədəbiyyatının tarixlə bağlılığı
Noqaylar çox savaşlara qatılsalar da, son yüzillərdə təqib 
və basqılara uğrasalar da, folkloru-sözlü ədəbiyyatı qoruyub 
saxlaya bilmişlər. Folklor nümunələrində və yazılı ədəbiyyatda 
xalqın tarixi öz əksini tapır.
Yazılı qaynaqlar olmasa belə toplanmış folklor nümunələri 
ilə xalqların tarixini yazmaq olar. Bu baxımdan, noqaylardan 
toplanmış dastan və yırlar tarixçiyə zəngin material verir. No- 
qayların ilk qəhrəmanlıq dastanı “Axmet Aysula ulu” sayılır. 
Dastanın çoxvariantlılığı onun geniş yayılmasından soraq verir. 
1343-cü ildə taxta oturmuş Canıbey xan və onun oğlu Berdi- 
beyin arasında baş verən qarşıdurma “Axmet Aysula ulu” das- 
tanının süjetini təşkil edir.
Dastanın əsas ideyası haqsızlığa, zorakılığa, qəddarlığa qar- 
şı mübarizədir. Axmetin atası Aysula Canıbey xana nə qədər 
sədaqətlə qulluq etsə də, onun haqsızlıqlarına da dözmür. Xa- 
nın nöqsanlarını üzünə deyir. Bu da mübahisəyə səbəb olur. 
Xan tərəfindən sevilmədiyini və təqib edildiyini görən Aysula 
vətənindən uzaqlara gedir.
Axmet atasının harada olduğundan xəbərsiz və maddi sı- 
xıntılar içində böyüyür. Qeyri-adi gücü, fantaziyası, cəsarət və 
xeyirsevərliyi ilə xalqının sevimlisinə çevrilir. Axmet də, atası 
Aysula kimi vətənini və xalqını ürəkdən sevir. Aysula uzun 
zaman evindən, ailəsindən uzaqda olsa da bir gün düşmənlərin 
onun xalqı üzərinə basqına hazırlaşdığı xəbərini eşidir. Özü də 
bu xəbəri bir zaman xanın tərəfini tutaraq onu aradan götürmək 
istəyənlərdən eşidir. Vətəninin darda olduğunu duyan Aysula

---

Çanıbeylə ədavətini unudub evinə gəlir. Xanın çətin vəziyyətdə 
olduğunu görüb onunla barışır. Oğlunu savaşa yola salır. Düş- 
mən Canıbeyin qoşunlarını darmadağın edir. Axmet xana yar- 
dım edib onu ölümdən qurtarır. Özü isə həyatını riskə ataraq 
döyüşü davam etdirir.
Axmetin bu hərəkəti onun xana şəxsi sədaqəti kimi deyil, 
yüksək vətənpərvərliyi kimi təsvir olunur. Xanın: “Məgər, sən 
öz həyatını qiymətləndirmirsən?” sualına Axmet belə cavab 
verir: “Əgər məni öldürsələr, mənim kimi çoxları doğular. 
Bundan vətənə zərər gəlməz. Əgər, səni öldürsələr, xan, bunu 
bütün aləm bilər və vətənim başsız qalıb dağılar”