Uygur, qaqauz, quzey

Açar sözlər: 
qaraçay-malkar (balkar) ədəbiyyatı, Qafqaz 
savaşları, qıpçaqlar, yeni dövr ədəbiyyatının formalaşması.
Giriş
Çar Rusiyası Qafqazı işğal etsə də, burada etiraz dalğaları, 
üsyanlar uzun müddət sönmədi. 1830-cü illərdə başlayan üs- 
yanların yatırılmasına hökumət 30 ildən çox vaxt sərf etdi. 
Döyüşlərdə 200 min nəfərdən çox əsgər və zabit məhv oldu. 
Düşmənə müqavimət göstərən, aclıqdan, xəstəlikdən, soyuq- 
dan donub ölən dağlıların sayını isə qeydə alan olmadı.

---

Qazilər şurasının qərarı ilə Şeyx Şamil döyüşü dayandıran- 
dan sonra da dağlarda üsyançı qruplar müqavimət göstərirdilər. 
Çar Rusiyasının hökumət dairələri məcburiyyət qarşısında 
qalıb ölkədə bir sıra islahatlar keçirməli oldular. 1861-ci il 
təhkimçilik hüququnun ləğvi haqqında qəbul edilmiş qanun 
dediklərimizə nümunə ola bilər. Bu qanunun qəbulundan sonra 
Qafqazda müridizm hərəkatı sönməyə başladı. Döyüşüb qan 
axıdan, itki verən qafqazlılar oldusa da qanundan ən çox ya- 
rarlanan isə Rusiya, xüsusən də təhkimli kəndlilər oldu.
İşğal etdiyi ərazilərdə idarəetməni asanlaşdırmaq üçün hö- 
kumət 1861-ci ildə Qafqazı vilayətlərə-quberniyalara ayırdı. 
Qaraçay türklərini Kuban vilayətinin, malkar türklərini isə Te- 
rek vilayətinin tərkibinə daxil etdi.
Basxan bölgəsində yaşayan, türkcə danışan toplum isə bəzi 
qaynaqlarda orusbiylər kimi göstərilir 
(Türkiye dışındakı...,
2002, 22-ci cild). 
(Bölgü zamanı həmin ərazi - Baxsan başqa 
bir vilayətin tərkibinə qatılsaydı, yəqin ki, indi statistikada 
qa-
raçay, balkar 
adı ilə yanaşı 
orusbiy 
adlı bir “xalqa” da rast 
gələcəkdik). Beləliklə, eyni dildə danışan, eyni mədəniyyətin 
daşıyıcısı olan, eyni dinə inanan, eyni kökənli toplumdan iki 
xalq - qaraçaylar və malkarlar formalaşdırılmağa başlandı.
Statistikada “qaraçay”, “balkar” kimi qeyd edilən xalqların 
yaşadığı bölgə bir-birinə bitişikdir. Dilçiliyə, tarixə dair bütün 
ədəbiyyatlarda bu xalqların bir kökənli olduğu və yazılı ədə- 
biyyatlarının qaraçay, basxan-çeqem və malkar ağızı (şivəsi) 
əsasında formalaşdığı göstərilir. Yüz illər boyu ərəb qrafıkalı 
əlifbadan istifadə edən qaraçay-malkarlar da 1929-cu ildə latın 
qrafıkalı əlifbaya keçdilər. Lakin bu, uzun sürmədi. 1938-ci 
ildə onlar üçün də əlifba hazırlandı. Kiril qrafikalı bu əlifbada 
38 hərf var. Türk dillərinin hamısında olduğu kimi, onların dili 
də səssizlərlə (saitlər) zəngindir