Uygur, qaqauz, quzey

Key words: The Nogays, Kipchak-Nogay literature, folk-
lore, epos “Edigey”, modern literature.

---

QARAÇAY-MALKAR (BALKAR) TÜRKLƏRİ
ƏDƏBİYYATININ İNKİŞAF YOLU
Özət: 
Uzun illər qaraçay-malkar (balkar) ədəbiyyatı tarixini 
araşdıranlar onun 18-ci yüzildən başladığını yazırdılar. Son za- 
manlar isə qaynaqlara dayanaraq Mikail Şamsi Baştu (835-900), 
Tram xan (X-XII yüzillər), Zurum Biyçe (13...-1396), Aqbilek 
Biyçe (13...-1396), Qoşayax Biyçe (XVI-XVI yüzillər), Qaltur 
Semenov (XVIII yüzil) kimi yaradıcı şəxsiyyətlər haqqında bilgi 
verməklə qaraçay-malkar yazılı ədəbiyyatımn tarixinin 9-cu 
yüzildən başladığını bildirirlər. Gənc araşdırıcıların bəziləri isə 
ədəbiyyat tarixlərini Orxon-Yenisey abidələri ilə başlayırlar. Bu 
da təbiidir. Xalq özünü tanıdıqca, tarixini öyrəndikcə milli şüuru 
artır, tarixinə də, ədəbiyyatına da, mədəniyyətinə də yiyə çıxır.
Rusiya işğalçılarının yeritdiyi ayrı-seçkilik siyasəti gücünü 
itirdikcə qaraçay-malkarlar (balkar) arasında əski qıpçaq ədə- 
biyyatının, ümumtürk mədəniyyətinin öyrənilməsinə və təbliğinə 
da maraq artır. 20-ci yüzildə yaratdıqları ədəbi nümunələri yeni 
gözlə saf-çürük edir, Sovet dövründə yasaqlananlar üzə çıxarılır, 
dəyərlilərini yenidən çap edərək gənc nəslin ixtiyarına verirlər.
Qaraçay-malkarlar (balkar) günümüzədək zəngin folklorla- 
rını qoruyub saxlaya bilmiş və onları toplayaraq çap etdirmiş- 
lər. Bunlara daxil olan nartları, tanrılar haqqında nəğmələri, 
uşaq folkloru nümunələrini öyrənmək ümumtürk folkloruna, 
mədəniyyətinə, dünyagörüşünə yiyələnmək baxımından olduq- 
ca vacibdir. Bu zəngin bir xəzinə vaxtında öyrənilməsə dünya 
mədəniyyəti bir parçasım itirmiş olar.
Qaltur Semenov (Semenlanı) (1751-1851), Küçük Bayramu- 
kov (Bayramuklanı) (1772-1862), Qasbot Qoçqarov (Qoçqarlanı) 
(1834-1940), Kazım Meçilanı (Meçiyev) (1859-1945), İslam Kı- 
rımşamxalov (Kırımşamxallanı-Teberdiçi) (1864-1910), İsmayıl

---

Akbayov (Akbaylanı) (1874-1937) və b. qaraçay-malkar klassik- 
ləri ilə yanaşı 20-ci yüzildə ədəbiyyata gəlmiş İsmail Semenov 
(Semenlanı) (1891-1981), Ömər Əliyev (Aliylanı) (1895-1938), 
İslam Xubiyev (Xubiylanı) (1896-1938), İssa Qarakötov (Qara- 
kötlanı) (1900-42), Daut Bayqulov (Bayqullanı) (1902-42), Ab- 
dulkerim Bayqulov (Bayqullanı) (1902-1942), Abidat Botaşov 
(1902-82) Asan (Xasan) Appayev (Appalanı) (1904-1938), Azret 
Örtenov (Örtenlani) (1907-37), Bert Qurtuyevin (Qurtulanı) 
(1910-2001), Axmat Bilimğotov (1910-60), Kerim Otarov (Otar- 
lanı) (1912-74), Toxtar Borlakov (Borlaklanı) (1914-42), Maqo- 
met Urusov (Uruslanmın) (1916-42), Xabu Xatsiyev (Xatsilanı) 
(1916-74), Maksim Qıttıvanovun (Qıttıvanlan) (1916-86), Qaysın 
Quliyev (Qulilanı) (1917-85), Xalimat Bayramukova (Bayramuk- 
lanı) (1917-96), Osman Xubiyev (Xubiylanı) (1918-2001), İbra- 
qim Maqammatovdur (1919), Azret Semenov (Semenlanı)(1924- 
2008), Tanzila Zumakulova (Zumakullanı) (1934), Jağafar To- 
kumayev (Tokumalanı) (1935), Xusey Caybayev (Caybalanı) 
(1936-99), Salix Qurtuyev (Qurtulanı) (1938), Salix Xoçuyev 
(Xoçulanı) (1910-42), Axmat Sozayev (Sozalanı) (1941), Mura- 
din Ölmezayev (Ölmezlanı) (1949) və b. yaradıcılıqlarında bu 
zəngin söz xəzinəsindən yararlanmağa çalışmışlar.