Uyg‘onish davri tushunchasi Sharq Uyg‘onish davri madaniyati G‘arb Renessans davri madaniyati

UYG'ONISH DAVRI MADANIYOTINING DUNYO MADANIYATI TARAQIYOTIDA TUTGAN O'RNI
Reja:

1. 
   Uyg‘onish davri tushunchasi
   
2. 
   Sharq Uyg‘onish davri madaniyati
   
3. 
   G‘arb Renessans davri madaniyati
   

IX-XV asrlarni Yakin va Urta Shark mamlakatlarida shartli tarzda "Renessans" (uygonish) davri deb atashadi. Ma'naviyat va ma'rifatning goyat gullab-yashnashi bu davr uchun xarakterli bulgan. Bu davrda komusiy ilm egalari, ajoyib shoirlar, buyuk davlat arboblari yetishib chikkan. Duneviy fanlarning tez suratlarda tarakkiy etishi keng tarjimonlik faoliyatiga ta'sir etdi. Bu jaraen, ayniksa, xaifa Ma'mun davrida (815-833 y.), Bogdodda "Bayt ul-Xikma" (Donolar uyi) tashkil etilgan paytda tezlashdi. Yunon falsafasi va tabobati, xind xisobi, al-ximiya va ilmi nujumga oid asarlar arab tiliga ugirildi. Bunda Markaziy Osiedan yetishib chikkan mutafakkirlar, al-Xorazmiy, al-Fargoniy, al-Forobiy, Ibn Sino, al-Beruniy kabi mutafakkirlar xam katta rol uynadilar.
Renessans-uygonish davri madaniyati, ma'naviyati va ma'rifati moxiyat-e'tibori bilan duneviy, gumanistik dunekarashi, antik davr madaniy merosiga murojaat kilish, bamisoli uning kayta uygonishini anglatadi. Uygonish davri namoendalari karashlari insonning cheksiz imkoniyatlariga, uning irodasiga, akl-idrokiga ishonch bilan karashi bilan ajralib turadi.
Fanda Shark va Garb Uyg‘onish davri tushunchalari ishlatiladi. Ular umumiy, o‘xshash tomonlari bilan birga, ma'lum farq, o‘ziga xos xususiyatlari jihatdan ham ajralib turadi. Avvalo ular davr nuqtai nazardan farqlanadi. Ilk Sharq uyg‘onish davri IX-XII asrlarni, so‘nggi uyg‘onish davri XIV-XV asrlarni o‘z ichiga olsa, G‘arb uyg‘onishi davri XV-XVII asrlarni olishi bilan farqlanadi. G‘arb uyg‘onish davri uchun feodalizmga, dinga qarshi kurash xos bo‘lsa, Sharqda masalaning g‘arbdagidek keskin qo‘yilishini ko‘rmaymiz.
G‘arb uygonishi uchun umumiy xususiyatlar antik davrga murojaat kilish, uni "kayta tiriltirish", tabiiy fanlar rivoji, fanda universallik (komusiylik), gumanizmni targib etish va boshkalarda namoen buladi.
Shark renessansi davri kuyidagi umumiy xususiyatlarga ega:
1) madaniyat, duneviy fanlar va islom akidashunosligining tarakkieti.
2) yunon, rum, fors, xind va boshka madaniyatlar yutuklariga suyanish.
3) astronomiya, matematika, mneralogiya, jugrofiya, kime va boshka tabiiy fanlar rivoji.
4) uslubda ratsionalizm va mantikning ustunligi
5) insoniy dustlik, yuksak axlokiylikni targib etilishi.
6) falsafaning keng darajada rivoj topishi.
7) adabiet, she'riyat, ritorikaning keng mikesda rivojlanishi.
8) bilimdonlikni komusiy xarakterda ekanligi.

____________________________________________________________________

Mavjud adabiyotlar va fikrlar tahlili asosida Markaziy Osiyodagi xalqlar Milliy madaniy Uyg‘onishni uch davrga bo‘lishi mumkin:

1. IX-XII asrlar- arab bosqinidan keyingi davr.
2. XIV-XV asrlar mo‘g‘ul istilosidan keyingi davr.
3. XX asr boshi va hozirgi davr kolonial bosqin va Sovet davridan keyingi siyosiy, milliy, madaniy Uyg‘onish.
____________________________________________________________

Arab istilosidan keyin islom diniga asoslangan bir qancha ta'limotlar, maktablar vujudga keldi. Kalom ilmi bilan shug‘ullanuvchi olimlar, tasavvuf ilmi bilan shug‘ullanuvchi so‘fiylar, xadis ilmi bilan shug‘ullanuvchi muhaddislar o‘z ishlari bilan ilm-fan rivojlanishiga katta xissa qo‘shdilar.

Kalom ilmi bilan shug‘ullanuvchilar: Abu Mansur Moturidiy (Qur'onning tavsiriga bag‘ishlangan “Kitob at-tavhid”, Kitob ta'vilot al-Qur'on” asarlari.), Zamahshariy va b.
So‘fiylar: Xo‘ja Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshbandiy va b.
Muhaddislar: Imom Buxoriy (60 mingga yaqin xadis to‘plagan), Imom Termiziy.