ЎҚув-услубий мажмуа

МАЪРУЗА № 6 
 
КАЛЛА ВА БОШ МИЯНИНГ ЖАРРОҲЛИК АНАТОМИЯСИ 
УЛАРДАГИ ОПЕРАЦИЯЛАР ТАМОЙИЛЛАРИ 

---

412 
Бош бўйиндан икки томонлама ўтказилган чизиқ билан ажралиб туради; бу чизиқ 
энгакдан бошланиб, пастки жағ танасининг пастки қирғоғи бўйлаб унинг бурчагигача, кейин 
сўрғичсимон ўсиқнинг учигача, ундан бўйлаб давом этиб энаса суягининг ташқи думбоғи, -
да тугалланади. Ўтказилган чегара тахминий, чунки бош суяги асоси орқа чуқурчасининг 
проекцияси –дан пастроқда жойлашган, жағ орқа соғаси эса кўпроқ бўйинда жойлашади. 
Бошни мия ва юз қисмларига ажратилади. Уларнинг орасидаги чегара кўз косасининг 
юқориги қирғоғи, пешона-ёноқ чокидан ўтиб, ёноқ равоғи бўйлаб қулоқнинг ташқи 
тешигигача, ундан сўрғичсимон ўсиқнинг учига ўтказилади. 
Мия қисми ўз навбатида гумбаз, ва асос қисмларига бўлинади. Уларни бир-биридан 
қошларнинг тепасидаги ёйдан энсанинг ташқи думбоғигача ўтказилган фаразий чизиқ 
ажратиб туради. 
Бошнинг гумбази, ўз навабатида, пешона-тепа-энса, чакка, қулоқ ва сўрғичсимон ўсиқ 
соҳаларига бўлинади. 
Пешона-тепа-энса соҳаси бош гумбазини деярли бутунлай эгаллайди ва унинг 
олдинги чегарасидан орқа чеграсигача давом этади: ён томонлардан эса юқориги чакка 
чизиғи орқали чакка соҳасидан ажралиб туради. Пешонанинг олдинги қисмидан ташқари, 
соғанинг териси қалин бўлиб, сочлар билан қопланган. Унда кўп миқдорда ёғ ва тер безлари 
жойлашган. Тери бош суяги усти мускули билан тери ости ёғ клетчаткаси орқали ўтувчи ва 
уни айрим катакчаларга ажратувчи зич тўмиқлар орқали туташган. Бу тўсиқлар тери ости ёғ 
қаватида гематомалар, транссудат ёки оғриқсизлантирувчи суюқликларнинг тарқалишига 
тўсқинлик қилади. Операция пайтида эса, шу сабабдан, терини ажратиш қийин бўлади. Шу 
қават кесилганда, ундаги қон томирларнинг кесилган жойи ёпилиб қолмайди, чунки қон 
томирларнинг адвентицияси тўсиқчалар билан боғланган. Кесилган томирлар эластик 
бўлганлиги учун қисқариб, тўсиқлар ораисга кириб кетади, натижада, қон тўхтатувчи 
қисқични унга қўйиш қийин бўлади. Шу сабабали хурурглар кетаётган қонни тўхтатиш учун 
ўша жойни тикишади. Кесилган яранинг кўриниши унинг чуқурлигига боғлиқ. Агар 
жароҳатда апоневроз шикастланмаган бўлса, жароҳатнинг четлари ташқарига қайтарилиб, ёғ 
клетчаткалари буртиб туради. Жароҳат апоневрозга ҳам ўтган бўлса, бундай ҳолат 
кузатилмайди. Бош гумбазининг томир ва нервлари унинг тери ости қавати орқали ўтади. 
Артериялар пастдан қорига радиал йўналади. Жарроҳ тўқималарни кесишда буни эсда 
тутиши лозим. 
Пешона қисмида кўз косасидан чиқувчи кўз артериясининг шохлари бўлган ғалтак 
усти ва кўз косаси усти артериялари, тепа қисмида юза чакка артерияси ҳамда орқа қулоқ 
артериясининг шохлари, энса қисмида эса энса артериясининг шохлари тарқалади. Бу 
артериялар ўзаро қуюқ анастомозлар ҳосил қилади. Артериялар ҳамроҳлигида веналар 
суякнинг ғовак қаватидаги веналар ҳамда мия қаттиқ парадсидаги юқори сагиттал ва 
сигмасимон синуслар билан анстомозлашади. 
Тери ости ёғ қаватида сезувчи нерв охирлари жойлашган. Пешона қисмида пешона 
нерви ва кўз коссаси усти нерви, чакка қисмида юза чакка артерияси билан бирга қулоқ-
чакка нерви, энса қисмида, медиал томонда катта энса нерви ўтади. 
Мускул-апоневроз қаватини пешона ва энса мускуллари ва уларни боғловчи қалпоқ 
шаклидаги, ясси пайдан иборат бўлган бош суяги усти мускули ҳосил қилади. Бу мускул 
қисқарганда тери бужмайиб, бурмалар пайдо бўлади, чунки апоневроз терига зич тўсиқчалар 
орқали бирикиб, яхлит қобиқ ҳосил қилади. 
Мускул-апоневроз қобиғи остида ғовак клетчатка қавати бўлганлигидан ҒҒҒ суяк 
усти пардаси билан заиф боғланган. Шу сабабли шикастлар натижасида тери, тери ости ёғ 
қавати ва мускул-апоневроз қобиғидан иборат бўлган тўқима қаватининг суяк усти 
пардасидан соон кўчиб, катта масофада ажралиб кетиши учраб туради. Бундан ташқари, бу 
клетчаткадаги гематома ёки йиринг бутунлай аопневроз ости бўйлаб ёйилиб, пешона ва энса 
мускулларининг бириккан жойларигача тарқалиши мумкин. 
Суяк усти парадси бош гумбазидаги ясси суякларнинг ўзаро бирикишидан ҳосил 
бўлган чокларга ҳамда мускулларнинг суякка ёпишган жойларига мустаҳкам бирикади, 

---

413 
қолган жойларда уни суякдан юпқа суяк усти парадси ости клетчатка қавати ажратиб туради. 
Шу сабабдан суяк усти пардасининг остидаги гематома ва йиринг битта суяк бўйлаб 
тарқалади. 
Бош суяги гумбазининг суяклари ясси бўлиб, учта қаватдан тузилган. Ташқи 
пластинканинг қалинлиги 1 мм бўлиб зич суяк тўқимасидан иборат. Ўрта, ғовак (диплоэ) 
қаватида диплоэ веналари жойлашган бўлиб, улар эмиссар веналар орқали, бир томондан, 
юза қаватдаги тери ости веналари билан, иккинчи томондан, бош суяги бўшлиғидаги қаттиқ 
мия парадсининг веноз синуслари билан туташган. Ғовак қават жароҳатланганда кўп қон 
кетиши кузатилади. Суякнинг энг ички қавати 0,5 мм қалинликдаги зич пластинкадан иборат 
бўлиб, уни шишасимон пластинка деб аталади. Чунки, шикастланишлар оқибатида, 
кшпинча, ана шу ички пластинка синади. Бу эса ўз навбатида қаттиқ мия пардасидаги қон 
томиларнинг жароҳатланиши каби оғир асорталарга олиб келиши мумкин. Бош суяги 
шикастларида ички пластинка ташқи пластинкага нисбатан каттароқ масофада синади. 
Бош гумбази суяклари қайта тикланмайди, балки суякдаги нуқсон бириктирувчи 
тўқима билангина тўлади, холос. Шу сабабли бош суягининг нуқсони жароҳатларида 
пластик операция ўтказиш лозим. Бўлади. 
Чакка соҳасини олдиндан, юқоридан ва орқадан пешона суягининг ёноқ ўсиғи, тепа 
суягининг чакка чизиғи, сўнгра қулоқ супрасининг орқаси бўйлаб пастга йўналган чизиқ, 
пастда ҒҒҒ чегаралайди. Соҳанинг териси соч билан қопланган, остидаги клетчатка яхши 
тараққий этмаган. Унда бириктирувчи тўқимали тўсиқчалар кам бўлиб, соҳанинг пастки 
томонида деярли йўқолиб боради. Шу сабабли терини бурмага олиш ва операция пайтида, 
остидаги тўқималардан осон ажратиш мумкин. Тери остида юза чакка артерияси ўтади; бу 
артериянинг томир уришини ташқи эшитув тешигидан 0,5 см олдинда пайпаслаб аниқласа 
бўлади. Артерияни кузатиб борувчи қулоқ-чакка нерви чакка соҳасининг орқа қисмида 
тармоқланади. Соҳа олдинги қисми терисни эса ёноқ-чакка нерви таъминлайди. 
Бош гумбазининг пай қалпоғи чакка соҳасига ўтганда юпқалашиб, соҳанинг юза 
фасциясини ҳосил қилади ва ёноқ равоғига бирикмасдан юзга ўтиб кетади. 
Чакканинг хусусий фасцияси чакка мускулини қоплаб пастда икки вараққа ажралади: 
юза варағи ёноқ равоғининг олдинги юзасига, чуқур варағи равоқнинг орқа юзасига 
ёпишади. Натижада бу варақлар ораисда ёпиқ клетчатка бўшлиғи ҳосил бўлади. Ёноқ суяги 
ва равоғи остеомиелитларида йиринг шу бўшлиқда тўпланади. 
Хусусий фасция билан чакка мускули орасида клетчатка қатлами бор. Бу клетчатка 
ёноқ равоғининг орқаси бўйлаб лунждаги ёғ тўпламига бриб қўшилади. 
Чакка мускули чакка чуқурчасини эгаллайди ва пастга ингичка пай кўринишида ёноқ 
равоғи орқаси бўйлаб давом этиб, пастки жағнинг тож ўсимтасига жуда маҳкам бирикади. 
Жағни резекция қилишда хирурглар пайни ёпишган жойидан ажратмасдан, балки тож 
ўсимтасининг бир қисмини ушатиб олишни афзал кўришади. 
Мускулнинг ичида олдинги ва орқа чуқур чакка аретриялари ўтади. 
Мускулнинг остидаги ғовак клетчатка қавати уни суяк усти парадсидан ажратиб 
туради. Суяк усти парадси остидаги суякка ёпишиб кетган. Чакка суягининг тангасимон 
қисимда диплоэ қавати бўлмайди, бу ерда суяк иккита зич пластинкаларнинг ўзидангина 
иборат ва кучсизгина зарбанинг таъсирида синиши мумкин. Бундай ҳолларда суякнинг ички 
юзаси билан қаттиқ мия парадси ораисдан ўтувчи ўрта менингеал артерия шикастланиши 
мумкин, оқибатда эпидурал гематома ҳосил бўлиши хавфи пайдо бўлади.