Ўқув қўлланмасида керамика ва оловбардош материалларнинг таърифи ва хоссалари, ишлаб чиқариш технологик усуллари, жараёнлари, қуритиш, куйдириш, пишиш ҳақида маълумот берилган

Mavzu bo’yicha nazorat savollari.

1. Quritish jarayoning asosiy vazifasi, uning turlari.

2. 
   Yarim mahsulot yuzasidan uchib chiqqan namlik miqdori qanday aniqlanadi.
   

1. 
   Quritgich turlari, ulardan qo’llanilish yo’llari.
   
2. 
   Kuydirish jarayonida hajmiy o’zgarishning g’ovaklik, zichlik, massa o’zgarishiga bog’liqligini ifodalang.
   
3. 
   Pishish turlarini keltiring.
   
4. 
   Mahsulotni pishish rejimini aniqlashda asosiy faktorlar.
   
5. 
   «Qattiq fazali pishish» jarrayonini ta’riflab bering.
   
6. 
   Bosim ostida pishish nima?
   
7. 
   Reaktsion pishish deganda nimani tushunasiz?
   
8. 
   Keramika buyumlarini kuydirish tsiklining asosiy bosqichlarini ta’riflab bering.
   

Tayanch so’z va iboralar.

Quritish, tabiiy, sun’iy, kamerali, tunnelli quritgich, diffuziya, yarim mahsulot, radiotsion, radiotsion-konvektiv quritgich, pishish, kuydirish, qattiq fazali pishish, suyuqlik, reaktsion bosim ostida pishish.

9-MAЬRUZA.

G’ISHTNI PISHIRISH PECH TURLARI

AVZALLIK KAMCHILIKLARI.
MAVZU REJASI.
1.
2.
3.
G’isht qaiday tayyorlanadi va nishiriladi. G’ishtning kimyoviy tarkibi qanday va qaysi komponentlar asosida olinadi? Oddiy qurilish g’ishtini yasash uchun avvalo lyoss nomi bilan ataluvchi va tarkibida 50 % kvarts, 10 % gli-NOZyom, 15 % kalьtsiy va magniy oksidlari, 5 % ishqor va gemir oksidlari va nihoyat 15 % suv va angidrid gazidan Iborat tuproq ishlatiladi. Butuproqning erish tempera-gurasi 1150—1180° ga teng bo’lib, toshga aylanish tempe-raturasi 1050—1100° atrofidadir.
Engil vaznli izolyatsiya g’ishtini olishda lyoss, slanetsli guproq, diatomit, trepel kabi plastik moddalar, bazalьt, I ranit, diabaza, traxit kabi tog’ jinslari yoki domna tosh-QOLI, issiqlik elektrostantsiyalarining kullari kabi ' anoat chiqindilaridan foydalaniladi. Mahsulot vazni-m atom va molekulalar zichligini kamaytirish maqsadi-tsa esa gaz, ko’pik, o’tin, torf, qamish, xashak, alyuminat upasi, kanifolь, sovun, vodorod peroksid kabilar mas-'.P.1 qo’shiladi.
Serg’ovak va serg’ovak-ichi kovakli g’ishtlar massaga pi-I1111P temperaturasini kamaytiruvchi qum yoxud qipiq yoki va ko’mir qo’shish orqali olinadi. Granulometrik tarkibi asosan 0,05—0,005 mm dan iborat bo’lgan lyosslar-ga daraxt chiqindisi yoki maydalangan ko’mir qo’shiladi.
Ichi kovak g’isht yuqorida qayd qilganimizdek uvala-nishga moyil, siqilishga esa chidamsizdir. Bu kamchilik-larni ularga kuchli plastik moddalar qo’shish orqaligina bartaraf etish mumkin. Toshkent Kimyo-texnologiya insti-tuti «Silikat materiallar texnologiyasi» kafedrasi olim-larining fikricha, bu maqsadlarda 10—15 % miqdorda Ke-les bentoniti yoki Angren kaolinitini lyossga qo’shish maq-sadga muvofiq.
G’ishtning silikat g’ishti deb ataluvchi turini ishlab chiqarishda esa ohaktosh va qum ishlatiladi. Ishlatilayot-gan kvarts qumida kremniy (IV) oksidining miqdori 90 % dan kam bo’lmasligi, ohak esa to’yinmagan va so’nmagan bo’li-shi kerak. 90—93 % qum va 7—10 % miqdorda ohak aralash-tirilgandan so’ng ohak baraban yoki silosxonalarda suv yordamida so’ndiriladi.
O’tga chidamli va yuzali g’ishtlarning olinishida aso-san tarkibida alyuminiy oksidi ko’p bo’lgan va kimyoviy formulasi gidroalyumosilikatga to’g’ri kelgan oq kaolin tuprog’i hamda tog’ jinslarining barcha turlari qo’llani-ladi. Masalan*, shamot g’isht nomli o’tga chidamli materi-alning olinishida ishlatiladigan tuproqning tempera-turaga chidamliligi 1580° dan, undagi alyuminiy (III) ok-sidining miqdori esa 28 % dan kam bo’lmasligi kerak.
G’isht ishlab chiqarish jarayoni murakkab bo’lib, u bir qancha bosqichlarni o’z ichiga oladi. Quyida berilayotgan oddiy va unumli g’isht ishlab chiqarishning texnologik sxemasi bu haqda tushuncha hosil bo’lishiga yordam beradi (1-rasm).
G’isht ishlab chiqarish kerakli xomashyo manbalari bor yerlarda amalga oshiriladi va ish xomashyoni bir yoki ko’p cho’michli ekskavatoretar yordamida qazib olishdan boshla-nadi. So’ngra tuproq 12 yoki undan ham ko’p yuk ko’taradigan KrAZ, BelAZ markali avtosamosvallarda tuproq saqlash omboriga jo’natiladi va saqlanadi.
Xomashyoniz1aydalash jarayoni g’isht ishlab chiqarish texnologiyasining eng ahamiyatli jarayonidan biridir. G’isht korxonalarida bu jarayon toshajratkich va silliq valli mashina (bulg’alagichlar) yordamida bajariladi.
150—200 mm o’lchamli bo’lakchalar toshajratkich tsilin-drlarida 12 mm gacha, silliq vallarda esa 3—4 mm gacha mlydalanadi. Mexanik aralashtirgichlar yordamida tuproqqa qo’shimcha moddalar va suv qo’shiladi. Sanoatda keng tar-qalgan SM-447A aralashtirgichda bir soat davomida 18 m³moddani qo’shish va namlash mumkin. Namlikning massada bir tekisda tarqalishi, tuproqning tez bo’kishi uchun suv urpida 0,5-^-0,7 atmosferali bug’ ishlatilsa yaxshi nati-jalar berishi mumkin. Texnologlarning fikricha, 1000 tsona g’ishtga 100—150 kg bug’ sarflash g’isht markasining \gch bo’lmaganda 25 kilogrammga oshishini ta’minlaydi.
18—23 % namlikdagi g’isht massasi va vakuumsiz yotiq gsenta presslarda 2—5 kg/sm² li bosim ostida qoliplarga quyidadi. Vatanimizda keng tarqalgan, 420—700 mm si-mob ustuniga teng vakuumli va 100 kvt tok kuchi yordamida ishlaydigan SM-443A pressining unumdorligi soatiga 5000 mingdonani tashkil etadi. SHuningdek, g’ishtni yarim-quruq presslash usuli bo’yicha 100—150 atm bosim ta’si-rida ham qoliplash mumkin. Bu holatda namligi 8—12 % bo’lgan tuproq ishlatiladi.
Nurli yoki rotatsion avtomatlar bilan brusdan kesil-gan g’isht «avtomat-taxlagich» mashinalar yordamida quri-tish vagonchalariga joylanadi. Jumladan, «SM-562A» mar-kali shunday mashina bir soatda 8000 dona g’ishtni tax-laydi, ya’ni ilgari 8—10 kishi bajaradigan ishni mashinaning bir o’zi bajaradi.
Xom g’isht 6—9 % namlikkacha quritiladi. Ilgari bu eig mashaqqatli operatsiya hisoblanib, g’ishthaftalab ochiq " maydonlarda quyosh nuri yoki yonayotgan o’tin yordamida quri-tilar edi. Hozirgi paytda g’isht quritish jarayoni zamo-naviy kamera yoki tunnelь quritgichlarda 90—120° da quri-tiladi. Quritish vaqti ham bir necha marta qisqaradi: kamera agregatida 40—70 soatg’sh, tunnelь agregatida esa 15—40 soatni tashkil qiladi.
Quritilgan g’isht quritgich vagonchalaridan olinib, maxsus vagon yoki xonalarga joylanadi va so’ngra pishiriladi.
Qurilish g’ishtini olish uchun ishlatiladigan shixta tarkibiga erish temperaturasi past bo’lgan moddalarning kirishiga qaramasdan xom g’ishttsing pishishi va qattiq toshga aylanish temperaturasi hali ham yuqoriligicha (900—1100° atrofida) qolmoqda. SHuning uchun g’ishtlar maxsus o’tdonda, ya’ni aylanma (halqasimon, ichida aylanma yo’llari bo’lgan) va tunnelь pechlarida kuydiriladi yoki ularga avtoklavlarda par bilan ishlov beriladi. O’tga chi-damli g’isht tarkibiga erishi qiyin bo’lgan kaolin tup-rog’i, tempera^uraga chidamli tog’ va sun’iy jinslar kir-ganligi sababli, ular kuydirilayotganda temperatura ancha %>qori (1350—1500° atrofida) bo’ladi va ular asosan tun-nelь pechlarida tayyorlanadi.
Hozirgi zamonaviy g’isht kuydirish pechlari gigant inshootlardan biri bo’lib, uning maydoni o’n, hatto yuz m² ni tashkil qiladi. Misol tariqasida aylanma (halqasi-mon) pechning hajmi 950, tunnelь pechning hajmi 315— 440 m³ ni tashkil qilishini eslatib o’tish kifoya. Bu pech-lar elektr toki, gaz yoki mazut orqali isitiladi. Bunday ischlarning 1 m³ hajmidan bir oyda 1500-—5000 dona g’isht pishirib olinadi. Bitta 100 m³ hajmni tashkil etgan pech-dan yiliga olinadigan g’isht mahsuloti 25 million dona-ni tashkil etadi. G’ishtlarni kuydirish vaqti 24 soatdan 72 soatgacha davom etishi mumkin.
Hozirgi paytda silikat g’ishtlar katta hajmli avto-klavlarda pishyriladi. Ishlov berishda bug’ning tempera-turasi 150—200° atrofida bo’lib, bosim 7—8 atm. ni, av-toklavda* ishlov berish vaqti esa 14—16 soatni tashkil ladi. Faqat shunday sharoit yaratilgandagina qum va ohak suv bilan kimyoviy reaktsiyaga kirishadi, g’ishtning mus-tahkamligini ta’minlovchi monokalьtsiygidrosilikat mi-nsralini hosil qiladi.
Effektiv g’isht turlari ham xuddi qurilish g’ishti sin-gari aylanma va tunnelь pechlarida pishiriladi. Ularni bunday usulda kuydirilganda 20—25 % yoqilg’i tejaladi, kundirish vaqti birmuncha qisqaradi, vagonlarni silji-shiga ketgan energiya kamayadi.